تةثگة - ت م د-داعئ ةث قؤاتتئ أاليؤتا

مئنة، سوندئقتان دا ءتول أاليؤتامئز اينالئمعا ةنگةن 1993- جئلدئث 15- قاراشاسئن قازاق حالقئ ءذشئن ايتؤلئ كذن رةتئندة اتاپ وتؤگة ابدةن قذقئمئز بار. ويتكةنئ ءبئز ءدال وسئ كذنئ ةكونوميكالئق جانة قارجئلئق تاؤةلسئزدئك الدئق. ةلباسئ 1993- جئلدئث 12- قاراشاسئندا الماتئدا قول قويئلعان قاؤلئ قابئلداپ، «قازاقستان رةسپؤبليكاسئنئث اؤماعئندا 1993- جئلعئ 15- قاراشادا ساعات 08.00-دةن باستاپ (جةرگئلئكتئ ؤاقئت) قازاقستان رةسپؤبليكاسئنئث ذلتتئق أاليؤتاسئ - تةثگة اينالئسقا ةنگئزئلسئن» دةپ جاريالاندئ. تذثعئش ءتول أاليؤتامئز - تةثگةنئ العاش رةت قولئنا ذستاعان كونةكوز قاريالارئمئزدئث كوز جاسئنا ةرئك بةرگةنئنئث ءوزئمئز دة كؤاسئ بولعانبئز. ول كةزدة جاستئقپةن سول كوز جاستئث قوس جاناردان نةگة ةرئكسئز شئعا بةرگةنئن تةرةثئرةك بويلاپ تذسئنة الماساق تا قازئر سونئث بايئبئنا بارعاندايمئز.
ويتكةنئ اتا-بابالارئمئز عاسئرلار بويئ اثساپ، ارمانداعان تاؤةلسئزدئكتئث ءبئر نئشانئ وسئ ءتول أاليؤتامئز - تةثگة ةكةن عوي. ونئث ةكونوميكالئق قانا ةمةس، ساياسي ماثئزئنئث سونشالئقتئ زور ةكةنئ ؤاقئت وتة كةلة ءبارئمئزدئث سانامئزعا سئثة باستادئ. راسئندا دا، مئنة، وسئ ساتتةن باستاپ قازاق مةملةكةتئنئث قالئپتاسؤئ مةن دامؤئنئث جاثا كةزةثئ باستالعانئن وتكةنگة كوز جذگئرتة وتئرئپ سارالاؤعا بولادئ. تاپ سول كذنئ قازاقستاندئق دذيئم جذرتتئث قولئنا تةثگة ءتيئپ، بوركئن اسپانعا اتئپ جاتقانمةن، ونئ شئعارؤعا دةگةن دايئندئق الدةقاشان باستالعان بولاتئن.
ةلئمئزدئث ءتول ءأاليؤتاسئ بولماسا، رةسةيگة تاؤةلدئلئكتةن ءبئرجولاتا قذتئلا المايتئنئمئزدئ سةزگةن ةلباسئ نذرسذلتان نازاربايةأ 1992- جئلدئث اقپان ايئندا سول كةزدةگئ ذلتتئق بانكتئث ءتوراعاسئ عالئم باينازاروأتئ شاقئرئپ الئپ، ذلتتئق أاليؤتانئ شئعارؤدئ قولعا الؤ جونئندة تاپسئرما بةرةدئ. ول ساياسي تارتئسقا تولئ ءبئر قيئن كةزةث بولاتئن. ءالئ دة بولسا كةثةس وداعئن اثسايتئندار جوعارئ قئزمةتتةردة از بولعان جوق. ونئث ذستئنة ءبئزدئث ةلدة بئرنةشة ذلتتئث وكئلدةرئ قاتار ءومئر ءسذردئ. باستئ ةتنوس بولئپ سانالاتئن قازاقتار مةن ورئستاردئث اراقاتئناسئ بئردةي بولاتئن. رةسةي اقشاسئنان باس تارتئپ، قازاقستاندئق اقشانئ اينالئمعا ةنگئزؤگة تامئرئن جايا قازاق جةرئنة قونئستانعان 6 ميلليون ورئس قالاي قارايدئ؟ سوندئقتان دا ةلباسئ ذلتتئق أاليؤتانئ شئعارؤ وتة قذپيا ءئس ةكةندئگئن قاتاث تاپسئرادئ.
اقشا جاساؤ دةگةن ايتؤعا وثاي بولعانمةن، قانشاما كذش-جئگةر مةن ةثبةكتئ، قاراجاتتئ قاجةت ةتةتئنئ بةلگئلئ. سوندئقتان دا عالئم باينازاروأ ةلباسئعا بذل جونئندة ارنايئ جارلئق قابئلدانؤئ ءتيئس ةكةندئگئن مالئمدةيدئ. پرةزيدةنت ن.نازاربايةأ جارلئقتئ جاسئرئن تذردة دايئنداتئپ شئعارادئ. بذل جارلئق 1992- جئلدئث ناؤرئز ايئندا شئقتئ. جاسئرئن دايئندالعان ماثئزدئ قذجات ذكئمةتتةگئلةردئث نازارئنا ءئلئنئپ قالماؤئ ءذشئن ذلتتئق بانكتة ساقتالدئ. ءتول أاليؤتامئزدئ شئعارؤ ئسئمةن تئكةلةي اينالئسؤ ذلتتئق بانك ءتوراعاسئنئث ورئنباسارئ مةرسذلتان تذرسئنوأقا تاپسئرئلادئ. تةثگة ديزاينئن جاساؤعا سايدئث تاسئنداي ئرئكتةلگةن سؤرةتشئلةر ئرئكتةلئپ الئندئ. ولاردئث قاتارئندا تيمؤر سذلةيمةنوأ، حايروللا عابجالةلوأ، مةثدئباي ءالين، اعئمسالئ دذزةلحانوأتار بار. اقشا جاساؤ ونئث تةك ديزاينئمةن بئتپةيدئ. ولاردا ونئ دايئنداؤ، باسئپ شئعارؤ دةگةن ذلكةن ماسةلة تذردئ. ويتكةنئ بذعان دةيئن ةلئمئزدة اقشا شئعارماق تذگئلئ، قذندئ قاعازدار، اكسيا، بانك بلانكئلةرئ، چةكتةر، ءتئپتئ ديپلومدار مةن اتتةستاتتاردئ دا باسئپ شئعاراتئن باسپالار بولماعان. مذنئث ءبارئ رةسةيدةن كةلةتئن. ءتئپتئ بذل سالاعا ماماندانعان ادامدار دا بولعان جوق. سوندئقتان دا ءبارئن نولدةن باستاؤعا تؤرا كةلدئ.
تةثگة اتاؤئ دا ذزاق تالقئلاؤدان، قازاق تاريحئنا تةرةث بويلاپ زةرتتةؤدةن كةيئن عانا ماقذلداندئ. ايتپةسة ءتول أاليؤتامئزدئ اتاؤ جايلئ ءتذرلئ ذسئنئستار بولعان. زةرتتةي كةلة، قازاقتا ةرتة زاماندا تةثگة قولدانعانئ انئقتالدئ. بذل اتاؤ ةلباسئنئث دا كوثئلئنة قوندئ. جةتئ سانئنئث قاسيةتئ ةسكةرئلگةن بولؤئ كةرةك، العاشئندا ءبئر، ءذش، بةس، ون، جيئرما، ةلؤ جانة ءجذز تةثگةلئك جةتئ نوميناسيا جاسالدئ. بذلار - كلاسسيكالئق نوميناسيالار. ةلئمئزدئث أاليؤتاسئنئث نةگئزئ وسئ 7 بانكنوتتان تذرادئ. اتالمئش نوميناسيالاردا قازاقتئث مةملةكةت، ونةر، عئلئم قايراتكةرلةرئ بةينةلةندئ. كةيئننةن بةلگئلئ بولعانئنداي، «حالقئمئزدئث تذثعئش ءتول أاليؤتاسئنا كئمدةردئث بةينةسئن الامئز؟» دةگةن ماسةلة ذزاق تالقئلانعان. سونداي-اق ول تذلعانئث قازاق حالقئنا سئثئرگةن ةثبةگئنئث قانشالئقتئ ةكةندئگئ ءبئرئنشئ كةزةكتة ةسكةرئلدئ.
العاشقئ شئققان جةتئ نوميناسياعا ءال-فارابي، ءسذيئنباي، قذرمانعازئ، شوقان، اباي، ءابئلحايئر حان مةن ابئلاي حانداردئث سؤرةتئ بةينةلةندئ. تذلعالاردئث عئلئم اكادةمياسئندا ناقتئ بةكئتئلگةن سؤرةتتةرئ پايدالانئلدئ. تةثگة العاش اينالئمعا تذسكةن كةز ءالئ ةسئمئزدة. رةسةيدئث ابدةن قذنسئزدانعان سابان اقشاسئمةن ساؤدا جاساپ جذرگةن بئزگة جاپ-جاثا، ديزاينئ كوز تارتاتئن ءتول تةثگةمئزبةن ةسةپ ايئرئسؤ قئزئق تا ماقتانئش بولدئ.
1 تةثگة رةسةيدئث مئث رؤبلئنة باعالانعان بولاتئن. دةگةنمةن سول كةزدةگئ ةلئمئزدئث ساياسي، الةؤمةتتئك ماسةلةلةرئ ةسكةرئلة وتئرئپ، 1 تةثگة 500 سومعا تةثةستئرئلدئ. ياعني حالئقارالئق ةسةپ ايئرئسؤ بويئنشا سالئستئراتئن بولساق، 1 ا ق ش دوللارئ 4،75 تةثگة بولدئ. رةسةي رؤبلئنئث قذنسئزدانؤئ تؤرالئ ايتار بولساق، ةلئمئزدة قذنسئزدانؤ 1992- جئلئ 3200 پايئزعا دةيئن جةتتئ. ال تةثگة اينالئمعا ةنگةن 1993- جئلئ 2700 پايئز كورسةتكئش بولاتئن. دةر كةزئندة قذرئلعان التئن أاليؤتا قورئ تةثگة قذنسئزدانؤدان ساقتاپ قالدئ.
1994-1996- جئلدارئ تةثگة ةداؤئر قذنسئزداندئ، ءبئراق تاپ وسئ كةزدة ذلكةن ينفلياسيانئ جةثئپ شئعؤعا مذمكئندئك تؤدئ. سول جئلدارداعئ تةثگةنئث قذنسئزدانؤئنا بايلانئستئ باسقا دا نومينالدار ةنگئزئلدئ. 200، 500، 1000 تةثگةلئكتةر، كةيئننةن بئرتة-بئرتة 2000، 5000، 10000 تةثگةلئك بانكنوتتار اينالئمعا ةنگئزئلدئ. مذنئث ءبارئ ةكونوميكالئق احؤالدئث اسةرئنةن تؤئنداعان، قولعا الئنعان ئستةر. تةثگة اينالئمعا ةنگةن 18 جئل ئشئندة ءتذرلئ جاعدايلاردئ باستان وتكئزدئ. قايتا باسئلئپ تا شئقتئ. اؤةلگئدة 1 دةن 100 تةثگةگة دةيئنگئ نومينالدار قاعازدان جاسالعان بولسا، قازئر ولار قولدانئسقا ئثعايلئ جاعئ قاراستئرئلئپ، تةمئر تةثگةگة الماستئ.
سول كةزدةردةگئ ئرئق بةرمةي، كذن سايئن كوتةرئلگةن ينفلياسيانئث سالدارئنان العاشئندا قاعازدان باسئلئپ، كةيئننةن تةمئردةن تذيئلگةن ذساق تيئندارئمئز اينالئمنان تةز شئعئپ قالدئ. 3 تةثگةلئك اقشا مذلدةم جويئلدئ. تذثعئش ذلتتئق أاليؤتامئز ذلئ بريتانيانئث «حارريسون جانة ونئث بالالارئ» فابريكاسئندا باسئلدئ. تاپسئرئستئث ءبئر بولئگئ «دةلارؤ» كومپانياسئنا بةرئلدئ. وتة قذپيا تذردة جاسالعان قازاق تةثگةسئ 1993- جئلدئث ساؤئرئندة باسئلئپ شئقتئ. ول قازاقستانعا ارنايئ ذشاقپةن ءبئر اي بويئ تاسئلدئ. سول كةزدةگئ ساياسي احؤالدئث ارتئن باعئپ، قاراشا ايئنئث 15- جذلدئزئندا تةثگة اينالئمعا ةندئ. تةثگة شئن مانئندة، ةلئمئزگة ةكونوميكالئق تاؤةلسئزدئك سئيلادئ. ءتئپتئ وسئ مةرزئم ئشئندة ت م د شةثبةرئندة ةث كورئكتئ اقشا اتاعئن يةمدةنئپ تة ذلگةردئ. قورعاؤ بةلگئلةرئ جاعئنان دا وزگةلةردةن وق بويئ وزئپ تذر. ينفلياسياعا توتةپ بةرؤ جاعئنان دا ت م د ةلدةرئندة ةث قؤاتتئ أاليؤتانئث قاتارئندا. بذل دا ساراپتاما، سالئستئرؤ ناتيجةسئنةن كةيئن ايتئلئپ وتئرعان ءسوز.
1995- جئلئ الماتئدا ءوز بانكنوت فابريكامئزدئث تذساؤئ كةسئلدئ. قازئر تاؤةلسئز قازاقستان ءتول أاليؤتاسئن ءوز ةلئمئزدة باسئپ شئعارادئ.
سةرگةي تةرةششةنكو، 1991-1994- جئلدارداعئ قازاقستان رةسپؤبليكاسئ ذكئمةتئنئث ءبئرئنشئ پرةمةر-مينيسترئ:
- قازاقستاندئق أاليؤتانئ ةنگئزةردةن ةكئ اي بذرئن رةسةي، قازاقستان، وزبةكستان باسشئلارئ ب.ن.ةلسين، ن.ا.نازاربايةأ، ي.ا.كارئموأ ماسكةؤدة بئزدة ورتاق أاليؤتا - ءبئرتذتاس رؤبل بولادئ» دةگةن كةلئسئمگة قول قويعان ةدئ. سونان سوث 1993- جئلدئث قازان ايئندا رةسةي فةدةراسياسئ ذكئمةتئنئث أيسة-پرةمةرئ شوحين الماتئعا كةلئپ، الدئمئزعا ءبئرقاتار شارت قويدئ. ونئث پئكئرئنشة، قازاقستان رةسةيدئث ورتالئق بانكئنة اماناتقا 700 ميلليون ا ق ش دوللارئن سالؤئ كةرةك، ءبئزدئث قارجئگةرلةر ةسةپ تاپسئرؤعا مئندةتتئ... وندا ورئندالؤئ مذمكئن ةمةس تذتاستاي شارتتار بار ةدئ. ءبئز جاؤاپ رةتئندة سةرئكتةستئك قاتئناستا بولايئق دةپ ذسئنئس جاسادئق. رةسةيلئك وكئلدةر ةندةشة ءوز أاليؤتالارئثئز تؤرالئ ويلانئثئزدار» دةدئ. ياعني ءبئزدئ ذلتتئق أاليؤتانئ ةنگئزؤگة يتةرمةلةدئ. (حايروللا عابجالةلوأ قذراستئرعان «تةثگة» كئتابئنان الئندئ).
داؤلةت سةمبايةأ، 1992-1993- جئلدارداعئ ق ر پرةمةر-ءمينيسترئنئث ءبئرئنشئ ورئنباسارئ:
- سول كةزدة رةسةيدئث ايقئنداماسئ ءجيئ وزگةرئپ تذردئ، كوبئنةسة بئزگة ءتيئمسئز شارتتاردئث بئرئنةن سوث ءبئرئن قوزعاي بةردئ. اقيقات ءساتئ 1993- جئلدئث جازئندا تؤدئ. دذيسةنبئ كذنئ، 26- شئلدةدة رةسةي ءتول أاليؤتاسئن ةنگئزدئ. ال سونئث الدئندا سةنبئدة رةسةي پرةمةر-ءمينيسترئ أيكتور چةرنومئردين ماسكةؤدةن ءبئر جاققا ذشار الدئندا ماعان قوثئراؤ شالئپ، پرةزيدةنت نازاربايةأتئ تابا الماي جاتقانئن ايتئپ، سويلةسؤ ءذشئن ماعان ونئ تاؤئپ بةرؤئن ءوتئندئ. مةن پرةزيدةنتكة چةرنومئرديننئث ءوتئنئشئن جةتكئزدئم. بئرنةشة مينؤتتان سوث نذرسذلتان ءابئش ذلئ ماعان قوثئراؤ شالئپ، بئلاي دةدئ: «ءبئتتئ! دذيسةنبئدةن باستاپ، رةسةي ءوز أاليؤتاسئن ةنگئزةدئ!». وسئلايشا ءبئز قذلاعانئنا ةكئ جئل بولعان ك س ر و اقشاسئمةن جالعئز قالدئق!
...تارتئستار تؤرالئ ذزاق اثگئمةلةؤگة بولادئ. جاثا رؤبلدئ ةنگئزگةن سوث، رةسةي باسشئلارئ ارالئق أاليؤتا رةتئندة قازاق نئشاندارئ بار ءوز سومئمئزدئ (رؤبل) باسئپ شئعارؤدئ ذسئندئ. باينازاروأ، ءتئپتئ ذلتتئق بانكتئث ماماندارئمةن پةرم فابريكاسئندا بولدئ. وندا بئزگة قازاقستاندئق سومنئث 1993- جئلعئ ذلگئسئندةگئ رةسةيلئك بانكنوتتئث ةكئ باستئ قئراننئث ورنئنا قازاقستاننئث قايسئبئر نئشانئ تذرؤ ءتيئس ديزاينئ ذسئنئلدئ.
ءبئراق كةلئسسوزدةر اراسئنداعئ جاي اثگئمةدة رةسةيلئك قارجئ ءمينيسترئ بوريس فةدوروأ ماعان بئلاي دةگةن-تئن: «سئزدةر قازاقستاندا 1993- جئلعئ ذلگئدةگئ رةسةيلئك رؤبلدئ پايدالانؤعا يةكتةرئث قئشئماسئن. بئزدة ينفلياسيا جوعارئ، نةسيةلئك ةميسسيا مةن بيؤدجةت زارؤلئگئ وراسان. ءبئراق تا، ةگةر ءبئزدئث رؤبلدئ قولدانعئلارئثئز كةلسة، پارلامةنتتةرئثئزدة قازاقستان رةسةيدئث قذرامئنا ةنئپ، رةسةي فةدةراسياسئنئث سؤبةكتئسئ بولادئ دةگةن شةشئم قابئلداثئزدار. سونئمةن بئرگة، قازاقستاننئث بارلئق التئن-أاليؤتالئق قورئن ماسكةؤگة اكةلئپ، رةسةيدئث ورتالئق بانكئنة تاپسئرئثئزدار، ال ايئرماسئنا ءبئز مةملةكةتتئك بورئشتئ راسئمدةپ، جابامئز. ءسويتئپ، ولار ءوز رؤبلئن ءبئزدئث پايدالانؤئمئز ءذشئن قازاقستاننئث تاؤةلسئزدئگئمةن تولةؤدئ ذسئندئ!
(حايروللا عابجالةلوأ قذراستئرعان «تةثگة» كئتابئنان الئندئ)