قازاقتار قالاي تونالدئ؟

پاتشالئق وتارلاؤ ساياساتئنئث كوزدةگةن ماقساتئنئث ةث باستئلارئنئث ءبئرئ جةرگة ية بولؤ ةدئ. بذل كوبئنةسة ورئستاردئ رةسةيدةن كوشئرئپ اكةلئپ، قازاق جةرئنة قونئستاندئرؤ ارقئلئ جذرگئزئلدئ. قونئستاندئرؤ، جةر يةلةنؤ بةي-بةرةكةت، جوسپارسئز، زاثسئز، ونئث ذستئنة، جةرگئلئكتئ قازاقتارعا زورلئق-زومبئلئق جاساؤ ارقئلئ جذزةگة اسئرئلعاندئقتان، قارسئلئقتار مةن قاراما-قايشئلئقتارعا تولئ بولدئ.
None
None

ةث اؤةلئ قازاقتاردئث عاسئرلار بويئ قالئپتاسقان تذرمئس قذرؤ، تئرشئلئك ةتؤ، شارؤا جذرگئزؤ جذيةلةرئ مةن ادةت، سالت-ءداستذر ذردئستةرئنئث كذرة تامئرلارئ بالتالاندئ. وسئدان كةلئپ قونئستانؤشئلار مةن تذرعئلئقتئلار اراسئندا ذلت ارالئق قاقتئعئستار بوي كوتةردئ. مذنئث سوثئ 1916- جئلعئ ذلت-ازاتتئق كوتةرئلئسكة ذلاسقانئ بةلگئلئ.

ورئستار قالاي ةدئلگة قول سالدئ؟

1730- جئلدئث قئركذيةك ايئنئث 8- كذنئ كئشئ ءجذزدئث حانئ ءابئلقايئر رةسةيدئث يمپةراتورئ اننا ءيوانوأنانئث اتئنا حات جازئپ، بوداندئققا وتؤگة دايار ةكةندئگئن ءبئلدئردئ. كةلةسئ 1731- جئلعئ قازاندا ادالدئققا انت-سؤ ءئشئلدئ. جانة بذل انتتئ ءابئلقايئردئث ءوزئ دة، مذراگةرلةرئ دة، كئشئ ءجذزدئث باسقا حاندارئ دا ون شاقتئ جئل بويئ قايتالاپ وتئردئ. وسئ كةلئسئمگة سايكةس قازاقتار ورئس شةكاراسئن قورعاؤعا، قاجةت بولعان جاعدايدا پاتشا اعزامعا قئزمةت ةتؤگة، سالئق تولةؤگة، ات باسئن ورتا ازيانئث گذلجازيراسئنا قاراي بذرعان ورئستئث ساؤدا كةرؤةندةرئن كذزةتؤگة ؤاعدالاستئ.

سول كةزدةگئ قازاق حالقئنئث اؤئر جاعدايئنا بايلانئستئ ش.ءؤاليحانوأ: « XVIII عاسئردئث العاشقئ ون جئلدئعئ قازاق حالقئنئث ومئرئندةگئ جانتذرشئگةرلئك قاسئرةتتئ كةزةث بولدئ. جوثعارلار، ةدئل قالماقتارئ، جايئق كازاكتارئ مةن باشقذرتتار جان-جاقتان قازاق ذلئستارئن ويراندادئ، كئرئپتارلئققا سالدئ»، - دةپ جازدئ (ش.ءؤاليحانوأ. ش ئ ع.جيناعئ، الماتئ، 1985، 4-ت. 111-بةت). ولاي بولسا، ءابئلقايئردئ رةسةيگة بودان بولؤعا يتةرمةلةگةن الدئمةن اينالا قاپتاعان جاؤدئث ايبارئ ةدئ. ءابئلقايئر حاندئ وسئنداي شةشئم قابئلداؤعا بةلگئلئ دارةجةدة ورئس مةملةكةتئنئث سئرتقئ ساياساتئ دا ءماجبذر ةتتئ.

XVIII عاسئردئث 20-30-جئلدارئندا پاتشالئق رةسةي ءوزئنئث سئرتقئ ساياساتئندا ورتا ازيا، ءذندئستان ةلدةرئمةن تذراقتئ قاتئناس ورناتؤ ءذشئن كذرةسكة بئلةك تذرئپ كئرئسكةن ةدئ. ال قازاقستان بولسا ونئث جولئندا جاتتئ. دةمةك، ءابئلقايئر ءوز ةركئمةن بوداندئققا ءوتؤ ارقئلئ رةسةيدئث جاؤلاپ الؤشئلئق ساياساتئن بولدئرمادئ. ةرتة مة، كةش پة، ءبارئبئر بذل ساياسات جذزةگة اساتئن ةدئ.

پاتشالئق رةسةي كئشئ ءجذز دالاسئندا ءوزئنئث وتارلاؤ ساياساتئن جذرگئزة وتئرئپ، سول دالانئ، ونئث بايلئعئن، جةرئن تذپكئلئكتئ يةمدةنؤ ءذشئن بئرنةشة اكئمشئلئك رةفورماسئن جذرگئزدئ. اؤةلئ ةلدئك ذيئتقئمئزدئ جويئپ، ءتذرلئ گؤبةرنيالارعا بولشةكتةپ، اؤماقتئق تذتاستئعئمئزدان ايئردئ. راس، وتارشئلار بذل ساياساتئن ةپپةن، اسئقپاي جذزةگة اسئردئ.

ونئث العاشقئسئ - XVIII عاسئردئث 80-90-جئلدارئنان 1822- جئلعا دةيئنگئ ارالئقتئ قامتيتئن پروتةكتوراتتئق كةزةثئ. پاتشا وكئمةتئ العاشئندا كئشئ جذزدة ةل بيلةؤدئث حاندئق جذيةسئن ساقتاپ، ونئث ئشكئ ئسئنة ارالاسپاي، تذزاقتئ الئستان قذرئپ، سئرتتاي كةلئسئم جاسادئ. قازاق دالاسئن وزئنة جاعئنئپ، باس شذلعئپ، باعئنئشتئ بولعان حاندار مةن سذلتاندار ارقئلئ باسقاردئ. كةيئننةن كئشئ جذزدة حاندئق بيلئك جويئلئپ، ونئث ورنئنا اعا سذلتاندئق جذية ةنگئزئلدئ. ءسويتئپ، قازاق جةرئندة ورئس اكئمشئلئگئنئث باسقارؤ جذيةسئن ورناتا باستادئ.

پاتشالئق رةسةي ءذشئن قازاق دالاسئن يگةرؤ، باسقارؤ تةگئن ولجاعا قوجالئق ةتؤمةن بئردةي ةدئ. كوشپةندئ ةل رةسةيدئث ارزان، ماردئمسئز، مايدا قولونةرئن، ازئق-تذلئگئن قئمباتقا الئپ، وزدةرئ وندئرگةن مال ونئمدةرئن ارزانعا ساتاتئن تابئس كوزئنة اينالدئ. «قئرعئزدار (قازاقتار - ت.ك.) رةسةيگة كوشپةندئ ةل تذرئندة استئق، قولونةر بذيئمدارئن تذتئنؤشئ، جةرئ جانة باسقا شيكئزاتتاردئ ءوندئرؤشئ رةتئندة قاجةت. سوندئقتان دا ولاردئ جارتئلاي جابايئ كذيئندة ذستاؤ كةرةك»، - دةگةن گراف سؤحوتةلةن («دةلو»، 1810، №3. 125-بةت).

1737- جئلئ 16- قاراشادا يمپةراتريسا اننا ءيوانوأانئث جارلئعئ جاريالاندئ. وندا: «...قالماقتار جانة باسقا دا ذلتتار قولعا تذسسة، ولاردئ ساتؤعا، شوقئندئرئپ، اقئسئز-پذلسئز تةگئن ذستاؤعا رذقسات ةتئلةدئ»، - دةپ جازئلعان بولاتئن. «قذلدئق ةزگئ اسئرةسة جوثعاريانئث قذلاؤئ مةن ورئستاردئث قئرعئز دالاسئنا اعئلئپ كةلؤئمةن بايلانئستئ كذشةيگةن ذستئنة كذشةية ءتذستئ»، - دةلئنگةن. (دةلو»، 1869، №3، 219-بةت).

1808- جئلعئ 23- ماؤسئمدا شئققان جارلئقتا:

«بارلئق ةرئكتئ ورئس ازاماتتارئ قئرعئز (قازاق - ت.ك.) بالالارئن ايئرباستاؤعا، ساتؤعا، مئناداي جاعدايدا رذقسات بةرئلةدئ:

1. ةكئ جئنئستاعئلار دا 25 كة جةتسة؛

2. ايئرباسشئلار مةن ساتئپ الؤشئلار بذل جونئندة (ساتؤ، ايئرباستاؤ، ساتئپ الؤ، الماستئرؤ جونئندة - ت.ك.) ورئنبور شةكارالئق كوميسسياسئنا مالئمدةسة؛

3. ءاربئر ساتئپ الؤشئ تذتقئندئ باسقا بئرةؤگة بةرؤگة ةرئكتئ» دةلئنگةن («دةلو»، 1869، №5، 89-بةت).

1819- جئلعئ 13- اقپانداعئ سةنات بةكئتكةن جارلئقتا:

«قئرعئزدار جانة قئرعئز ايةلدةرئ 1808- جئلعئ جارلئققا دةيئن ساتئپ الئنعاندار جانة جارلئقتان كةيئن ساتئپ الئنعاندار دةپ بولئنگةندئكتةن، العاشقئلارئ ءومئرئنئث اقئرئنا دةيئن قوجايئنئنئث قولئندا قالادئ، ال سوثعئلارئ 25 كة تولعاننان كةيئن ازات دةپ ةسةپتةلئنسئن» دةلئنگةن («دةلو»، 1870، №2، 119-بةت).

قازاق جةرئن تولئق وتارلاؤ

ХІХ عاسئردئث 60-جئلدارئندا رةسةي يمپةرياسئ قازاقستاندئ تولئعئمةن جاؤلاپ الئپ، ونئ ءوزئنئث وتارئنا اينالدئردئ. كاپيتاليستئك دامؤ جولئنا تذسكةن رةسةي ةندئ وتارئنا اينالعان قازاق جةرئندة باسقارؤدئث يمپةرياعا ئثعايلئ جذيةسئن ةنگئزؤگة كئرئستئ. پاتشا ذكئمةتئنئث الدئندا اسا كذردةلئ مئندةت - جاثا قوسئلعان ولكة جةرئن باسقارؤدئ رةتتةؤ جانة سونئث نةگئزئندة حالئقتان الئم-سالئق جيناؤ ماسةلةسئ تذردئ.

الةكساندر پاتشا 1867- جئلئ 11- شئلدةدة «جةتئسؤ جانة سئرداريا وبلئستارئن باسقارؤ تؤرالئ ؤاقئتشا ةرةجةگة»، ال 1868- جئلئ 21- قازاندا «ورئنبور جانة باتئس ءسئبئر گةنةرال-گؤبةرناتورلئعئن باسقارؤدئث ؤاقئتشا ةرةجةسئنة» قول قويدئ.

ХІХ عاسئردئث 60-جئلدارئنان قازاقستاندئ وتارلاؤدئث جاثا كةزةثئ، ياعني رةسةي ئشكئ گؤبةرنيالارئنان شارؤالاردئ قونئستاندئرؤ باستالدئ. پاتشا ذكئمةتئنئث رةسةيدئث ورتالئعئنداعئ اگرارلئق داعدارئستئ شةشؤگة باعئتتالعان بذل ساياساتئ قازاقتار شارؤاشئلئعئنا، اسئرةسة سولتذستئك، شئعئس قازاقستان جانة جةتئسؤ حالقئنئث تذرمئس-تئرشئلئگئنة اؤئر ءتيدئ، قازاقستان حالقئنئث سانئ مةن ذلتتئق قذرامئن كذرت وزگةرتتئ.

قازاق دالاسئنا ورئس شارؤالارئن رةسمي تذردة قونئستاندئرؤدئث العاشقئ كةزةثئ 1879- جئل دةپ سانالادئ. ءبئراق بذل تةك باستاماسئ عانا ةدئ.

ةث العاش رةت كوكشةتاؤ ؤةزئندةگئ 11 ةلدئ مةكةنگة ورئس شارؤالارئ ورنالاستئرئلعان. ولارعا ةگئس القابئنا جارامدئ دةگةن 18090 دةسياتينا جةر ءبولئنئپ بةرئلگةن. بذل 11 ةلدئ مةكةنگة 240 وتباسئ يةلئك جاساعان. وسئ سةلولاردا تذرعئنداردئث كوپشئلئگئ، ياعني 40 وتباسئ توبئل گؤبةرنياسئنان، قالعان 207 وتباسئ ةؤروپالئق رةسةيدئث 8 گؤبةرنياسئنان، اتاپ ايتقاندا، قورعان، تامبوأ، پةرم، سارئتاؤ، أورونةج، حاركوأ، سامار جانة ورئنبور گؤبةرنيالارئنان ةدئ.

اقمولا، سةمةي، جةتئسؤ، ورال جانة تورعاي سياقتئ كةث-بايتاق بةس وبلئستئث تةرريتورياسئن الئپ جاتقان قازاق جةرئ كئمدئ بولسئن قئزئقتئرماي قويماعان، سةلقوس قالدئرماعان. ناقتئ دةرةكتةرگة قاراعاندا، بذل بةس وبلئستئث جالپئ جةر كولةمئنئث اؤماعئ 1914013 شارشئ شاقئرئمعا تةثةلئپ، حالقئنئث سانئ ةرلةر مةن ايةلدةرئن قوسا ةسةپتةگةندة 2667290 ادام بولعان (رةسةي فةدةراسياسئ مةملةكةتتئك مذراعاتئ، 5451-قور، 1-تئزبة، 25-ءئس، 182-بةت).

ةندئ «جوعارئدا كورسةتئلگةن ذشان-تةثئز قازاق دالاسئنئث قونئستانؤ سيپاتئ قانداي بولعان؟» دةگةن ساؤالعا كةلسةك، وندا، مئسالئ، تورعاي وبلئسئنئث ءاربئر تذرعئنئنا ءبئر شارشئ شاقئرئمنان استام كةثئستئكتةن كةلسة، جةتئسؤ مةن ورال سةكئلدئ حالئق نةعذرلئم شوعئرلانعان دةگةن وبلئستاردئث وزئندة ءار شارشئ شاقئرئم جةرگة ورتا ةسةپپةن ةكئ ادامنان ورنالاسقان. جيئرما ؤةزدئث جةتةؤئ (اقمولا، اتباسار، پاألودار، قارقارالئ، تةمئر، ئرعئز جانة تورعاي ؤةزدةرئ) 000 100 شارشئ شاقئرئمنان استام جةر كولةمئن الئپ جاتقان...

شارؤالاردئث قازاق جةرلةرئن ءوز بةتتةرئمةن دة باسئپ الؤئ جالعاسا بةردئ. 1891-1892- جئلدارئ قذرعاقشئلئق رةسةيدئث شارؤالار بذقاراسئنا بوس جةرلةر ئزدةپ شئعئسقا قاراي جولعا شئعؤلارئنا تذرتكئ بولدئ. وسئ كةزدةرئ ورال سئرتئنا 30 مئث، جةتئسؤ مةن سئرداريا وبلئستارئنا 62 مئث شارؤا ءوتئپ كةتتئ (رةسةي فةدةراسياسئ مةملةكةتتئك مذراعاتئ، 5451-قور، 1-تئزبة، 25-ئس، 285-بةت).

شئن مانئندة، قازاق دالاسئندا «بوس جاتقان» نةمةسة «ارتئق جةرلةر» جوق ةدئ. ءار ايماق بةلگئلئ ءبئر رؤدئث جاز جايلاؤئ، قئس قئستاؤئ بولاتئن جانة ونئث شةكاراسئ ءار رؤباسئ ءذشئن الدةقاشان ايقئن بةلگئلةنئپ قوياتئن. م.دؤلاتوأتئث «قازاق جةرلةرئ» دةگةن شئعارماسئ (1906 ج.) ؤاقئتشا ةرةجةنئث قازاق ءذشئن سونداي سالدارئ بولعانئن شئنايئ سؤرةتتةيدئ.

«جئلئندا مئث سةگئز ءجذز الپئس سةگئز،

قازئنالئق دةدئ جةردئث

هامماسئن دا.

تارئلئپ جئلدان-جئلعا جةر-سؤئمئز،

مذجئقتئث كةتتئ ءبارئ قالاسئنا...

قالا ءذشئن كةتكةن بئزدةن جاقسئ

جةرلةر.

ءتاتتئ ءشوپ، تذششئ سؤدئث ءبارئ سوندا،

تاباتئن بذعان حايلا قايدا ةرلةر؟

كةتتئ عوي بةتةگةلئ بيئك بةلدةر...

ون بةستةن كئسئ باسئ دةسياتينا

جةر بةرسة، سوندا قازاق نةشئك حالئث؟»

- دةپ بوداندئقتئث اؤئر زاردابئن كذيئنة جئرلايدئ.

پاتشالئق رةسةيدئث جاؤلاؤشئلئق ساياساتئنئث استارئندا نة جاتقانئن ذعئندئرعان اقئن مذرات موثكة ذلئ:

«ةدئلدئ تارتئپ العانئ -

ةتةككة قولدئ سالعانئ.

جايئقتئ تارتئپ العانئ -

جاعاعا قولدئ سالعانئ.

ويئقتئ تارتئپ العانئ -

ويداعئسئ بولعانئ.

مال مةن باستئ ةسةپتةپ،

بالانئث سانئن العانئ -

اثعارساثئز، جئگئتتةر،

زامانانئ تاعئ دا

ءبئر قئرسئقتئث شالعانئ»،

- دةپ وتارشئل وكئمةتتئث قذلاشتئ ءالئ دة كةثگة سةرمةيتئندئگئن ةسكةرتةدئ. وتارلئق ةزگئمةن بئرگة كةلگةن ورئستاندئرؤ ساياساتئنئث حالئقتئ ادامگةرشئلئك قاسيةتتةردةن جذرداي ةتكةندئگئنة نالئعان اقئن «كةيئنگئ تؤعان بالا ءذشئن»، «كةيئنگئ ذرپاقتئث ساؤابئ ءذشئن»، «دؤلئعالئ قارا نارلاردئ» اتقا قونؤعا شاقئرادئ. مئرجاقئپ پةن مذرات ءوز ءداؤئرئنئث جوعئن جوقتاعان، حالئقتئث تئلةؤئن تئلةگةن، ونئث ئرگةسئنئث شايقالماي، اتا-بابالار ءداستذرئنئث ساقتالؤئن، تاؤةلسئزدئكتئث ؤئستان شئقپاؤئن جاقتاعان ذلتئنئث ادال ذلدارئ ةدئ.

1896 - جئلئ 7 - جةلتوقساندا كةلئمسةكتةردئث ءاربئر جانذياسئنا قونئستانؤ ءذشئن الدئن الا رذقسات الماي-اق، قازاقستانعا كوشئپ كةلؤگة ةركئندئك بةرةتئن زاث قابئلداندئ. بذل زاث بذرئنعئ قونئستاندئرؤعا بايلانئستئ بارلئق شةكتةؤلةردئ جويئپ جانة پاتشانئث قونئستاندئرؤ ساياساتئنداعئ جاثا كةزةثگة جول اشتئ. مذنئث ناتيجةسئ كةلةسئ ونجئلدئقتا كورئنئپ، 1896 جانة 1905 - جئلدار ئشئندة اقمولا وبلئسئ جةرئنة 27426 جانذيانئث 876 157 ةرلئ-زايئپتئ مذشةلةرئ قونئستاندئ. ونئث ذستئنة، جالعئز-جارئم كةلئمسةكتةر دة 5157 ادامعا جةتئپ، كةلئمسةكتةردئث 54،9 پايئزئن قذرادئ. جةكةلةگةن جئلدارئ بذل سان بذدان دا جوعارئ بولدئ.

...

«قازاق» گازةتئندة جاريالانعان (1915 ج.، №156) ءاليحان بوكةيحانوأتئث «ةكئ جول» دةگةن ماقالاسئندا: «ءبئز ةرتئستة 150 جئل وتئرمئز. ةرتئس توعايئنئث اتئ - قونئس العان كئلةث بابامئزدئث اتئ. ةرتئستئ ورلةي، قؤالاي جذرگةن ادامدار بئلةدئ. ون شاقئرئم جةرئندة قازاق بةيئتئ قالا سياقتئ. ةرتئس - بئزگة اتاقونئس بولعان جةر. ءبئز ةرتئستئ جوثعاردئ كذشپةن قؤئپ، قونئس قئلعانبئز. العاشقئ 70 جئلدا ةشكئمگة الئم تولةمةي پايدالانعانئمئزدئث ءجونئ وسئ ةدئ. 1839- جئلئ بذلئكتةن كةيئن دة جارئتئپ اقشا تولةگةن جوق ةدئك. ءار قازاق رؤئمةن بذرئنعئ اتاقونئسئندا وتئرا بةرئپ ةدئ.

...1897- جئلئ شارتئنا جازعاندا قازاق ءذي باسئنا كازاك-ورئسقا جئلئنا 10 سوم تولةؤشئ ةدئ. ةندئ وسئ 10 سوم 20-40 سوم بولدئ. پايدالانعان جةر - باياعئ ون شاقئرئم. ءبئز وسئعان قاراماي، ةرتئس بويئندا وتئرمئز. ءذي باسئنا 40 سوم تولةؤ وثاي ةمةس. بارار جةر جوق. قان توگئپ، كئر جؤئپ، كئندئك كةسكةن اتاقونئسئمئز - ةرتئس. مذننان كةتسةك، بذدان نةشة ةسة باقئتسئزدئققا كةز بولؤئمئز انئق. بيئل بئزگة أولوگودسكيي جار قئلئپ وتئر، ةرتئستةن 250-400 شاقئرئم قئرداعئ اششئ، تاستاقتان 15 دةسياتينادان جةر الماساث، كذشپةن ةرتئستةن قؤئلاسئث. 150 جئل تذرعان جةردةن ءبئزدئ كةت دةيدئ. وسئ جةر ءذشئن ءبئز قانشا جئل قازئناعا، كازاك-ورئسقا اقشا تولةگةن جوقپئز با؟ بذل جةرگة نةشة اتادان بةرئ قاراي بابالارئمئزدئث، ءوزئمئزدئث ةثبةگئمئز، تةرئمئز، كئرئمئز سئثگةن جوق پا؟» - دةپ اششئ شئندئقتئ اشئنا جازادئ.

وسئنداي قاتئگةز ساياساتتئ ذستانا وتئرئپ، رةسةي پاتشالئعئ الدئمةن قازاقتاردئث ءداستذرلئ بيلئك جذيةسئن قيراتئپ، بذرئنعئ بئرئمةن-ءبئرئ قئم-قؤات ارالاسئپ جاتاتئن كوشئ-قونئنا تذساؤ سالئپ، تةك بةكئتئلئپ بةرئلگةن تاستاندئ جةردةن باسقا جاققا كوشة المايتئن توباناياق حالگة ءتذسئردئ.

وسئلايشا قازاقتار دا ورئستئث باسئبايلئ شارؤالارئنئث ءبئر تذرئنة اينالئپ شئعا كةلدئ. بذل حالئقتئث عاسئرلار بويئ قالئپتاسقان مودةلئنئث بذزئلؤئن جئلدامداتتئ.

كورنةكتئ ادةبيةتشئ عالئم، پروفةسسور مةكةمتاس مئرزاحمةتوأ ءوزئنئث «رؤحاني» كامپةسكة» دةگةن ماقالاسئندا بئلاي دةپ جازدئ: «...اسا قاتةرلئ ماسةلةنئث ءبئرئ - قازاق ةلئن جةر بةتئنةن تذتاس جوعالتئپ جئبةرؤ، ول جايلاعان ذلان-بايتاق، باي ولكةنئ بوساتؤ ءذشئن جوسپارلئ باعدارلامالار دا بولعان. بذل، ارينة، رةسةيدئث جةتئ قات جةر استئندا ساقتالاتئن مةملةكةتتئك قذپياسئ. سوندئقتان ول قذجاتتاردئ ةشقاشان قولمةن ذستاپ، كوزبةن كورة المايمئز.

...«ءوز ةركئمةن» رةسةي پاتشالئعئنا بودان بولعان كئشئ جذز قازاقتارئن ХVIII عاسئردئث 80-جئلدارئنئث باسئندا سئرتئنان تذتاس قورشاپ الئپ، ارميانئث كذشئمةن اتامةكةندةرئنةن قؤئپ شئعؤ سةكئلدئ جوسپارلار دا بولعان. ءتاثئر وثداعاندا، تذركيامةن سوعئس باستالئپ كةتئپ، رةسةي كئشئ ءجذزدئ قورشاؤعا العان اسكةرلةرئن مايدان قاجةتئنة بايلانئستئ قايتارئپ الؤعا ءماجبذر بولعان ةدئ. ال 1905- جئلئ بذكئل جةتئسؤ وبلئسئن (ول كةزدة بذل وبلئسقا الماتئ، تالدئقورعان جانة قئرعئزستاننئث بئرنةشة وبلئسئ دا كئرةتئن) جايلاعان قازاق، قئرعئزداردئ تذگةل قئرئپ، بذل تابيعاتئ عاجاپ جةردئ «تازارتؤ» ماسةلةسئ دة قويئلعان ةدئ. ءبئراق 1914- جئلئ بذكئل دذنيةجذزئلئك سوعئس باستالئپ كةتئپ، ونئث ارتئنان 1916- جئلعئ ذلت-ازاتتئق كوتةرئلئستئث بذرق ةتة ءتذسؤئ، ونئث 1917- جئلعئ قازان توثكةرئسئنة ذلاسؤئ پاتشا وتارشئلدارئنئث ارام نيةتئنئث جذزةگة اسؤئنا كةدةرگئ جاسادئ.

وتارشئلار قازاقتاردئث رؤحئ سئنئپ، قاناتئ قايئرئلئپ، ةندئ باس كوتةرة الماس حالگة جةتتئ دةپ ءبئلدئ. ءبئراق قازاقتار تذركئستان حالئقتارئنئث ئشئندة العاش ويانئپ، الدئنا ساياسي-الةؤمةتتئك ماقسات قويئپ، يدةيالئق جاعئنان بئرئگئپ، قوعامدئق كذرةستئ باستاؤشئلاردئث الدئثعئ ساپئندا ءجذردئ» («پاراسات»، 2001، №9، 19-بةت).

وتارلاؤ ساياساتئ پاتشا ذكئمةتئ قذلاپ، پرولةتاريات ديكتاتؤراسئ ورناعاننان كةيئن دة باسةثدةمةگةندئگئن تاريحي قذجاتتار دالةلدةپ بةرة الادئ. ايتالئق، 1920- جئلعا دةيئن كوشئپ كةلؤشئلةر قازاقستانعا 40،6 ميلليون دةسياتينادان استام شذرايلئ جةرگة باؤئر باستئ. اتاپ ايتقاندا، كازاك-ورئستار مةن قارا شةكپةندةر سةمةي ءوثئرئنئث - 114،2 ميلليون، اقمولا گؤبةرنياسئنئث - 8،7، قوستانايدئث - 3،7، ورئنبوردئث - 4،1، اقتوبةنئث - 2،3، ورالدئث 7،5 ميلليون دةسياتينا جةرئن تارتئپ الدئ. بوكةي ءوثئرئ مةن اداي ؤةزئنئث كوپتةگةن جةرئ كازاكتار قاراماعئنا ءوتتئ.

1921- جئلئ رةسةيدئث ءبئرتالاي گؤبةرنياسئنا استئق شئقپاي قالئپ، كوشئپ كةلؤشئلةر مةن بوسقئندار سانئ ودان سايئن ارتا ءتذستئ. قازاق اأتونوميالئق رةسپؤبليكاسئ جةر جونئندةگئ حالئق كوميسسارياتئنئث بذل جويقئن تاسقئندئ تولاستاتؤعا ءيا توقتاتؤعا دةگةن تالپئنئسئ ةش ناتيجة بةرمةدئ. ويتكةنئ أ س ي ك-تئث (بذكئل رةسةيلئك ورتالئق اتقارؤ كوميتةتئ) 1921- جئلدئث 28- شئلدةسئندة قابئلداعان «اشتئققا ذرئنعان گؤبةرنيالاردان جوسپارلئ تذردة قونئس اؤدارؤ» جونئندةگئ دةكرةتئ قازاق ولكةسئنة كوشئپ كةلؤشئلةرگة ةسئكتئ ايقارا اشئپ تاستادئ. بذدان كةيئنگئ جئلدارئ دا بوسقئندار مةن رةسمي جولمةن كةلؤشئلةردئث جانة جةر اؤدارئلعانداردئث لةگئ تيئلمادئ.

مئنةكي، جاثا ورناعان «جارئلقاؤشئ» كةثةس وكئمةتئنئث وزگة ذلتتارعا جانة ولاردئث اتامةكةنئنة دةگةن كوزقاراسئ قانداي بولعاندئعئن مذراعات قذجاتتارئ وسئلاي ايعاقتايدئ. بذل پاتشالئ رةسةيدئث وتارلاؤ ساياساتئنئث زاثدئ جالعاسئ ةمةي نةمةنة؟

وتارلاؤدئث كةثةستئك كةزةثئ

شئندئعئندا، ءدال سول ورئستاندئرؤ جانة وتارلاؤ ساياساتئن كةثةس وكئمةتئ ودان ءارئ جالعاستئردئ.

ءسويتئپ، ذجئمداستئرؤ كةزئندة قازاقستانعا 250 مئث مال-مذلكئ الئنعان باي-قذلاق جةر اؤدارئلعان ةدئ. سوعئستئث الدئنداعئ جئلدارئ ءتذرلئ رةسپؤبليكالاردان ونةركاسئپ قذرئلئسئن جذرگئزؤ سئلتاؤئمةن تاعئ 1 ميلليون 200 مئث ادام قونئستاندئرئلدئ.

ناق سول جئلدارئ رةسپؤبليكانئث كذللئ ايماعئ كوبئنةسة جذيةگة قاس دةگةن جالعان جةلةؤمةن جئبةرئلةتئن ادامداردئ، سونداي-اق قئلمئسكةرلةردئ ايدايتئن ورئنعا اينالدئ. مذندا تذرمةلةردئث، لاگةرلةردئث جانة كذشتةپ قونئستاندئرؤعا ارنالعان ورئنداردئث تارام-تارام جذيةسئ جاسالدئ. قازاقستاندا قانشا قامالعانداردئث، ايدالؤمةن اكةلئپ قونئستاندئرئلعانداردئث بولعانئندا قيساپ جوق. ولاردئث تالاي مئثئ ءومئر ءسذرؤدئث قيئنشئلئعئنا شئداماي، دذنيةدةن ءوتتئ نةمةسة كوپشئلئگئن جازالاؤ-قؤدالاؤ قذرتتئ.

سوعئس قارساثئندا جانة سوعئس كةزئندة «ساتقئندئق پيعئلدا» دةگةن ءجون-جوسئقسئز ايئپ تاعئلعان تذتاس حالئقتارعا قارسئ قاتاث قؤعئنداؤ شارالارئ قولعا الئندئ. بةيبئت جاتقان، بةيكذنا جانداردئ تئعئز-تاياث جذك أاگوندارئنا تيةپ، ءبئزدئث دالاعا جونةلتئپ جاتتئ. ونداعان مئث قونئس اؤدارعان ادام وسئنداي تاعئلئق ايداؤدئث سالدارئنان اشتئقتان، سؤئقتان جانة دةرتتةن دذنية سالدئ.

سول كةزدة قازاقستانعا 100 مئثعا جؤئق قيئر شئعئس كورةيلةرئ، 800 مئثداي ةدئل بويئنئث نةمئستةرئ، ك س ر و-نئث باتئس ايماقتارئنان 100 مئثنان استام پولياك، تةرئستئك كاأكازدئث 500 مئثنان استام تذرعئنئ كذشتةپ قونئستاندئرئلدئ. قازاقستانعا كذشتةپ كوشئرؤدئث قارا داؤئلئن قئرئم تاتارلارئنئث، گرةكتةردئث، قالماقتاردئث ونداعان مئث وتباسئلارئ، باسقا دا كةثةس حالئقتارئنئث وكئلدةرئ باستان كةشتئ.

رةسمي دةرةكتةر بويئنشا، سول كةزدة قازاقستان جذرتئ 1،5 ميلليوننان استام ادامعا كوبةيگةن ةكةن. سوعئس كةزئندة ءار تذرلئ وندئرئستةرمةن بئرگة مذندا 350 مئثنان استام ادامنئث اكةلئنگةنئ دة انئق.

«ذلئ قونئستاندئرؤ» مذنئمةن دة توقتالعان جوق. 60-جئلدارعا دةيئن سولتذستئك جانة ورتالئق قازاقستاننئث تئث جانة تئثايعان جةرلةرئن يگةرؤگة 2،5 ميلليونداي ادام كةلدئ. ولاردئث ءبئر بولئگئ كوپ ذزاماي مذندا جةردةگئ جذماق ورنايدئ دةگةن رةسمي ناسيحاتقا سةنگةندةر ةدئ. العاشقئ تئثگةرلةردئث اراسئندا قازاقستانعا كذشتةپ اكةلئنگةندةردئث ئشئندة تئكةلةي قاماؤ ورئندارئنان جةتكئزئلگةندةردئث بولعانئ دا جاسئرئن ةمةس. ناق سول 20-30-جئلدارداعئ سياقتئ بذل جولئ دا قاپتاعان قونئستانؤشئلاردئ جئبةرگةن ورتالئق وكئمةت جةرگئلئكتئ باسشئلئقپةن دة، رةسپؤبليكانئث قاراپايئم تذرعئندارئمةن دة اقئل قوسئپ اؤرةگة تذسكةن جوق.

قازئر سول ءبئر قايعئ-قاسئرةتكة تولئ وقيعالار مةن جئلدار تاريحتئث ةنشئسئنة ءتيدئ. بذل رةتتة تةك ةسكة الؤ بورئشئ تؤرالئ ءسوز ةتسةك، مذنئث ءوزئ تاريحتئث قاتال ساباعئنان العان ءئشئنارا تاعئلئمدارئمئز عانا بولئپ شئقپاق. ويتكةنئ ةسكة الؤ بورئشئ دةگةنئمئز، ةث الدئمةن، ادئلةتتئلئك جولئندا قاسئرةت شةككةندةردئث ماقسات-مذراتتارئنا ةلئكتةؤ بولئپ تابئلادئ. ءبئز وسئ بورئشئمئزدئ ورئنداي وتئرئپ، جاثا قوعام قذرؤعا ءتيئسپئز.

ءبئز - كةشةگئ ك س ر و قذرامئندا بولعان رةسپؤبليكالار اراسئندا قايداعئ ءبئر ذلتتئق وزگةشةلئكتةر نةگئزئندة قاندئ-قئرعئن سوعئسقا، بةيبةرةكةت باسسئزدئق پةن ءتارتئپ بذزؤشئلئققا، كذندةلئكتئ تذرمئس-تئرشئلئكتة وزگة ذلتتاردئ الالاپ، كةمسئتؤشئلئككة جول بةرمةي كةلة جاتقان بئردةن-ءبئر ةلمئز. بذل بارشا جذرتقا ءمالئم.

تئلةؤ كولبايةأ، تاريح عئلئمئنئث دوكتورئ،پروفةسسور، اكادةميك، ق ر جؤرناليستةر وداعئ سئيلئعئنئث لاؤرةاتئ

دةرةككوز: «الاش ايناسئ» گازةتئ

سوڭعى جاڭالىقتار