ادام بالاسئن قارتايتپايتئن ءهام جاسارتاتئن «ءابئلحايات سؤئ» قاشان پايدا بولادئ؟

بذل باعئتتاعئ عئلئمي ئزدةنئستةرگة استاناداعئ نازاربايةأ ؤنيأةرسيتةتئنئث «ءومئر تؤرالئ عئلئم» ورتالئعئ دا بةلسةندئ تذردة ارالاسئپ كةلةدئ. ونئث تذثعئش جةمئستةرئ مةن سوثعئ زاماناؤي جةتئستئكتةرئ جايلئ سايت تئلشئسئنة «ءومئر تؤرالئ عئلئم» ورتالئعئنئث باس ديرةكتورئ، حيرؤرگيا پروفةسسورئ جاقسئباي جذمادئلوأ اثگئمةلةپ بةرؤگة ءوز ئقئلاسئن بئلدئرگةن بولاتئن.
- ةث الدئمةن ورتالئقتا قانداي جوبالار ئسكة اسئرئلئپ جاتقاندئعئنان حابار بةرئپ كةتسةثئز؟
-ءبئز بيئل قاثتار ايئندا اشئلدئق جانة ورتالئققا ءبئر جئل تولئپ ذلگةرگةن جوق. سوندئقتان ءبئزدئث ةث باستئ ماقساتئمئز باستاپقئدا عئلئمي جذمئستاردئ جذرگئزؤگة ساي كةلةتئن ينفراقذرئلئم قذرؤ بولئپ كةلدئ. ةكئنشئدةن، الةؤةتتئ ماماندار قذرامئن جاساقتاؤعا ءمان بةردئك. بذل ق ر پرةزيدةنتئنئث تاپسئرماسئ بولاتئن. قازئرگئ ؤاقئتتا بئزدة ينفراقذرئلئم مةن دايارلئقتان وتكةن كادرلار قذرامئ جاساقتالئپ قالدئ دةپ ايتا الامئز. جئل سوثئنا دةيئن ءبئز قوسئمشا پيتسبؤرگ جانة ديؤك ؤنيأةرسيتةتتةرئنئث بازاسئندا 13 جاس عالئمدئ وقئتؤدئ جوسپارلاپ وتئرمئز.
بذدان بولةك بئزدة مةملةكةتتئك تاپسئرما، ياعني 55 باعدارلاما بار. اتالمئش باعدارلاما اياسئندا بئزدة 5 عئلئمي باعئت بويئنشا، 5 جوبا ئسكة اسئرئلؤدا. بذلاردئث بارلئعئ دا پراكتيكالئق جوبالار. ياعني ولار جذزةگة اسئرئلئپ بئتكةن سوث، ءوزئنئث بةلگئلئ ءبئر ناتيجةسئن بةرؤئ ءتيئس. ءبئز بذل جوبالاردئ قازاقستاننئث دةنساؤلئق ساقتاؤ جذيةسئنئث تالاپتارئن ةسكةرة وتئرئپ قذردئق. قازاقستاندا تةك ئرگةلئ زةرتتةؤلةرمةن اينالئسؤعا مذددةلئلئك تانئتپاي، دةنساؤلئق ساقتاؤ جذيةسئنئث تالاپتارئن، قاجةتتئلئكتةرئن ةسكةرؤگة تئرئستئق.
ءبئرئنشئ جوبا انا قذرساعئنداعئ نارةستة دامؤئنئث تةجةلؤ پروسةستةرئن ةمدةؤگة باعئتتالعان. بذل وتة جوعارئ تةحنولوگيالئ ةمدةؤ شاراسئ. ءبئزدئث ةلدة بالالاردئث شةتئنةؤئ، انا ءولئمئ ةث باستئ پروبلةماعا اينالئپ كةلةدئ. نارةستةنئث انا قذرساعئنداعئ دامؤئنئث تةجةلؤئ بالانئث ولئمئنة نةمةسة جةتئلمةي تؤؤئنا اكةلئپ سوعادئ. سوندئقتان بذل جوبانئث وزةكتئلئگئن ةسكةرة وتئرئپ، ءبئز بذل دةرتتئ ةمدةؤدئث ءادئسئن جاساؤعا كئرئستئك. قازئر انا مةن بالا ذلتتئق ورتالئعئنئث بازاسئندا «ءومئر تؤرالئ عئلئم» ورتالئعئنئث باسشئلئعئمةن، گةرمانيالئق ارئپتةستةردئث كومةگئمةن وسئنداي زةرتتةؤلةر جاسالؤدا.
نارةستةگة قاجةتتئ ءنار اناسئنئث كئندئك تامئرئ ارقئلئ ءتذسئپ وتئرادئ. ةگةر بذل پروسةسس بذزئلاتئن بولسا، بالادا قذرساق ئشئندةگئ دامؤدئث تةجةلؤئ پايدا بولادئ. ول ءذشئن ارنايئ پورت-جذية جانة كاتةتةر جاسالدئ. بذل قذرالداردئث نةگئزئندة ءبئز كئندئك تامئر ارقئلئ نارةستةگة كةرةكتئ ءنار جةتكئزئپ وتئرامئز. سودان كةيئن بالانئث قذرساقتاعئ دامؤئ قالئپقا ءتذسئپ، اعزاسئ ةش اقاؤسئز، ساؤ بولئپ وسةدئ. باستاپقئدا بذل ادئستة كاتةتةرلةؤ بارئسئ دذرئس جذرمةدئ. سول سةبةپتئ ءبئز نةمئس ماماندارئمةن بئرلةسئپ، پورت-جذيةگة ءوزئمئزدئث تةحنيكالئق شةشئمدةرئمئزدئ ةنگئزئپ، ءبئرشاما ءتيئمدئ وزگةرئستةر جاسادئق. قازئرگئ كةزدة وعان پاتةنت الؤ جذمئستارئ اياقتالؤعا جاقئن. ياعني جوبامئزدئ كوممةرسياليزاسيالاؤ مذمكئندئكتةرئ اشئلئپ كةلةدئ. بذل نازاربايةأ ؤنيأةرسيتةتئنئث حالئقارالئق دةثگةيدةگئ تذثعئش جوباسئ بولماق.
تاعئ ءبئر جوبا - جاساندئ وكپة. بذل بالالاردئث تئنئس الؤ جةتئسپةؤشئلئگئن ورنئن تولتئرؤعا ارنالعان سوثعئ زاماناؤي شةشئمدةردئث ءبئرئ. تئنئس مذشةلةرئنئث اؤرؤئ - بالالاردئث ءولئم-جئتئمئنة بئردةن ءبئر سةبةپكةر، كوپ تاراعان اؤرؤلاردئث ءبئرئ. ارينة مةديسينادا بذدان دا باسقا الدئن الؤ ادئستةرئ بار. الايدا ولاردئث تيئمدئلئگئ از جانة ول دةرتتئ ةمدةؤگة تئم قاؤقارسئز. جاقئندا ءبئزدئث ارئپتةستةرئمئزدئث ءبئرئ، ا ق ش-تئث پيتسبؤرگ ؤنيأةرسيتةتئندة ةرةسةك ادامدارعا ارنالعان جاساندئ وكپةنئث نذسقاسئ شئقتئ. اتالمئش وكپة ادامنئث تئنئس الؤ جةتئسپةؤشئلئگئنئث الدئن الؤعا، ال ةگةر ول اسقئنئپ كةتكةن جاعدايدا وثالتؤعا دا كومةكتةسةدئ. وسئلايشا ةمدةؤ ناتيجةلةرئ جاقسارا تذسةدئ.
- ءسوز جاساندئ وكپةنئث ترانسپلانتاسياسئ تؤرالئ بولئپ وتئرعانئ ما؟
- جوق، مذندا وكپةنئث ترانسپلانتاسياسئ جونئندة ءسوز قوزعالئپ وتئرعان جوق. بذل از ينأازيالئ پروسةدؤرا. ول تةك تولئقتئرؤشئ بولئپ تابئلاتئن ارنايئ اپپارات. ادامدا ءوزئنئث وكپةسئ دة جذمئس ئستةپ تذرادئ. و باستا بذل ءتاسئل ةرةسةك ادامدار ءذشئن جاسالعان. ءبئز بالا ءولئمئن ازايتؤ ماقساتئندا ونئ بالالاردئث تئنئس الؤ جولدارئنا كةلةتئندةي ةتئپ بةيئمدةؤدئ شةشتئك. ول ءذشئن جاساندئ وكپةگة ءوزئمئزدئث تةحنيكالئق شةشئمدةرئمئز بةن ءوزگةرئستةردئ ةنگئزدئك. قازئر بذل تةحنيكالئق شةشئمدةر امةريكاندئقتاردئث تاراپئنان تولئق قولداؤ تاؤئپ، ماقذلداندئ. جوبا جاقئن ارادا پاتةنتتةلةدئ. قازئر ول قذرئلعئ سئناقتان وتؤدة جانة ونئث العاشقئ ناتيجةلةرئ كوثئلگة ءذمئت ذيالاتادئ.
بذدان بولةك ورتالئق ديؤك ؤنيأةرسيتةتئمةن بئرلةسئپ، قازاقستاندا ءدارئ پرةپاراتتارئن كلينيكالئق سئننان وتكئزةتئن ورتالئقتئ اشؤ بويئنشا جذمئس جاساؤدامئز. قاراپ وتئرساثئزدار، ءبئزدئث ةلئمئزدئث اؤماعئنا رةسةيدةن،ءذندئستاننان، قئتايدان قذرامئ بةلگئسئز ءتذرلئ ءدارئ-دارمةكتةر اعئلئپ جاتئر. ونئث ساپاسئ مةن قاؤئپسئزدئگئنة كئم كةپئل بةرة الادئ؟! مذندا دا ةلدئث قاؤئپسئزدئگئ ماسةلةسئ تذر.
سوندئقتان اثگئمة ولاردئ تاؤةلسئز سئننان وتكئزةتئن، ورايئ كةلگةندة ءوزئ دة جاثا دارئلئك پرةپاراتتاردئ جاساپ شئعارا الاتئن عئلئمي ورتالئقتئ قذرؤدا جاتئر. مذنداي جوبا «ءومئر تؤرالئ عئلئم» ورتالئعئنئث بازاسئندا ديؤك ؤنيأةرسيتةتئمةن بئرگة ئسكة اسئرئلؤدا. قازئرگئ ؤاقئتتا دارئلئك پرةپاراتتاردئ كلينيكالئق سئننان وتكئزؤدئث الةمدئك نارئعئن باعامداساق، ول 100 ميلليارد دوللاردان اساتئن كورئنةدئ. ةگةر رةسةيلئك نارئققا كةلةتئن بولساق، ونئث كولةمئ 400 ميلليون دوللار شاماسئندا. ال قازاقستاندا ءتئپتئ بذل سالانئث نارئعئ جوق، ياعني بذل يگةرئلمةگةن تئث جةرلةر سياقتئ.
ءبئز جاساپ جاتقان ءتورتئنشئ جوبا ادامنئث گةنومئن زةرتتةؤگة قاتئستئ. سئزدةر بئلةسئزدةر، تؤبةركؤلةز ماسةلةسئ ةلئمئزدة قاتتئ ؤشئققان. رةسمي دةرةكتةرگة سايكةس، 2006- جئلدان بةرئ تؤبةركؤلةزدئث مؤلتيرةزيستةنتتئ فورماسئمةن، ياعني انتيبيوتيكتةرگة توتةپ بةرة الاتئن تذرئمةن اؤراتئنداردئث سانئ كوبةيئپ كةلةدئ. ءبئز بذل تاقئرئپتئ ا ق ش-تئث كولؤمبيا ؤنيأةرسيتةتئمةن بئرلةسئپ دامئتؤدئ قولعا الدئق. ولار بذل سالادا بئرنةشة جئلدان بةرئ اينالئسئپ كةلةدئ. بئرلةسكةن جوبادا قازاقستاندئق عالئمدار ميكرواعزالاردئث گةنةتيكالئق، گةنومدئق زةرتتةؤلةرئن جاساؤدا. ول زةرتتةؤلةردة الةؤمةتتئك جانة ةكولوگيالئق فاكتورلار بئردةي قامتئلاتئن بولادئ. سونداي-اق تؤبةركؤلةزدئث مؤلتيرةزيستةنتتئ فورمالارئنا بةيئمدئلئك تانئتاتئن گةنةتيكالئق فاكتورلار دا تئثعئلئقتئ زةرتتةلةدئ. قازئرگئ ؤاقئتتا ءبئز بذل عئلئمي جذمئستاردئ جذرگئزؤگة قاجةتتئ تةحنيكالاردئ ورناتئپ جاتئرمئز.
جانة تاعئ ءبئر جوبامئز ادامنئث ذزاق ءومئر ءسذرؤ ساپاسئنا بايلانئستئ. ادامنئث قالئپتئ، ادةتتةگئ قارتايؤئ شامامةن 100-120 جئلعا سوزئلادئ. الايدا پاتولوگيالئق قارتايؤ دةگةن تذسئنئك بار. ول ادامنئث ءومئر جاسئنئث قئسقارؤئنا، ءتذرلئ اؤرؤلارعا ءجيئ شالدئعؤئنا باستئ سةبةپ بولئپ تابئلاتئندئعئ بارلئق عئلئمي قاؤئمداستئققا ايان. وسئعان بايلانئستئ قازئرگئ ؤاقئتتا وعان قارسئ گةرونتوتةحنولوگيالار مةن گةرونتوينجينيرينگ سالالارئ دامئتئلؤدا. عالئمدار پاتولوگيالئق قارتايؤدئث باستاپقئ ساتئسئن انئقتاؤ ماسةلةسئنة كوپ كوثئل بولؤدة. سوندئقتان ءبئز بولاشاقتا گةندئك جانة جاسؤشا دةثگةيئندة پاتولوگيالئق قارتايؤدئ انئقتايتئن بيوماركةرلةردئ دايئنداؤدامئز. ايتارلئقتاي ئزدةنئستةر مةن جاثالئقتار جاسالدئ، ةندئ ونئ تةك كلينيكالئق تاجئريبةگة ةنگئزؤ قاجةت. ةگةر بارلئعئ ورئندئ بولسا، بذل - ادام ءومئرئنئث ساپاسئن ارتتئرؤعا بولادئ.
- ورتالئقتا ادامنئث ذزاق ءومئر ءسذرؤ ساپاسئن جاقسارتاتئن ءوزئنئث ءتول جاثالئعئ نةمةسة جاساپ شئعارعان جوباسئ بار ما؟
- ءيا، بئزدة ادامنئث ذزاق ءومئر سذرؤئنة باعئتتالعان جوبالار بار. ماسةلةن، ميكروبيوت بويئنشا جاساعان جوبامئزبةن ماقتانا الامئز. ميكروبيوت - ول اسقازان-ئشةك جولدارئنئث جاسؤشالارئ. بذگئنگئ كذنئ ادامداردئث اعزاسئ بةلگئلئ ءبئر تاعامعا تذرلئشة جاؤاپ بةرةتئندئگئ عئلئمي تذردة دالةلدةندئ. بذل - ميكروبيوتتاردئث ةرةكشةلئكتةرئن ةسكةرة وتئرئپ، دارئلئك پرةپاراتتاردئ جانة ديةتالاردئ بةلگئلةؤ قاجةت دةگةندئ بئلدئرةدئ. ايتا كةتؤ كةرةك، بذل جذمئستاردئ وكسفورد ؤنيأةرسيتةتئندة العاشقئ ناتيجةلةر جونئندة بايانداما جاساعان كةزدة الةمدئك عئلئمي ةليتانئث ذلكةن قولداؤئنا ية بولدئ. نةگة؟ ويتكةنئ ءبئز شذبات، ايران سةكئلدئ وتاندئق تاعامداردان الئنعان ميكرواعزالاردئ پايدالانؤعا تئرئستئق. جةرگئلئكتئ حالئق بذل تاعامدارعا بئرنةشة ءجذز جئل ئشئندة بةيئمدةلئپ الدئ. ءبئزدئث ماقساتئمئز - ءدال وسئ ذلتتئق تاعامداردان ءبولئنئپ الئنعان ميكرواعزالاردئث نةگئزئندة اسقازان-ئشةك جولدارئنئث جذمئسئن جاقسارتاتئن كونسورسيؤم جاساپ شئعارؤ. بذل ءبئر باعئتتاردئث ءبئرئ.
سونئمةن قاتار ونكولوگيالئق ناؤقاستاردئ ةمدةؤگة بايلانئستئ بئرنةشة زةرتتةؤلةر بار. كوپتةگةن ادئستةمةلةر ونكولوگيادا وتة جامان ةمةس ناتيجةلةر كورسةتةدئ. ءبئراق ونكولوگيالئق اؤرؤلاردئث ةم-دومعا كونة قويمايتئن راديورةزيستةنتتئ، حيميورةزيستةنتتئ تذرلةرئ بار. سوعان بايلانئستئ ءبئز وتاندئق ونكولوگ عالئمدارمةن بئرگة ا ق ش-تئث گينسبؤرگ ؤنيأةرسيتةتئنئث ونكولوگيالئق اؤرؤلاردئ ةمدةؤ سالاسئنداعئ جاثا زةرتتةؤلةرئنة قوسئلئپ، اتسالئسؤدامئز. بئزدئثشة، ةمدةؤدئث ءتئپتئ بولةك ادئستةرئن تابؤ كةرةك. كةيدة ادام قاتةرلئ ئسئكتةن ةمةس، حيميوتةراپيادان قايتئس بولئپ جاتادئ. ويتكةنئ ول - ةم جاساؤدئث اسا زياندئ ءادئسئ. سوندئقتان قازئر ءبئز جاپوندئق ارئپتةستةرمةن بئرگة بور-نةيتروندئ تةراپيانئ جاساپ شئعارؤ ئزدةنئستةرئنة ذلكةن ءمان بةرؤدةمئز. ول بويئنشا ادامعا قذرامئندا بور ةلةمةنتتةرئ بار پرةپارات ةنگئزئلةدئ. ونئ قاتةرلئ ئسئك تورشالارئ قاپتاپ الادئ، كةيئن نةيترونمةن ساؤلةلةندئرئلةدئ. ونئث سئرتئندا، اعزانئث ءوزئ قاس قاعئم ساتتة قاتةرلئ ئسئك تورشالارئن جوياتئن جذزدةگةن الفا-بولشةكتةر بولةدئ. ال ادامنئث ساؤ تئندةرئ زارداپ شةكپةيدئ.
- سئزدةردئث ورتالئقتارئثئز ادامنئث مذمكئندئكتةرئن دامئتؤعا باعئتتالعان دارئلئك پرةپاراتتاردئ شئعارؤ بويئنشا عئلئمي ئزدةنئستةر جاساي الار ةدئ. ماسةلةن، ادامنئث ويلاؤ، ةستة ساقتاؤ نةمةسة كوزدئث كورؤ قابئلةتتةرئن كذشةيتةتئن دارئلةر.
- بذل باعئتتاعئ جذمئستاردئ ءبئز باستاپ تا كةتتئك. بئرنةشة جوبالار بار، ءبئراق ولار تؤرالئ العاشقئ جةمئستئ ناتيجةلةر شئققان كةزدة ايتاتئن بولامئز. ازئرشة ونئث قاي سالادا ةكةندئگئن ايتا كةتةيئن. قازئر ءبئز قازاقستاندا وسةتئن شوپتةردةن، وسئمدئكتةردةن جاسالعان وتاندئق ةمدئك سؤبستراتتاردئ ئزدةستئرئپ جاتئرمئز. سةبةبئ بذل وسئمدئكتةرگة ءبئزدئث اعزانئث بةيئمدئلئگئ بار. پايدالئ قذرامئن ءبولئپ شئعارؤدئ ذيرةنگةننةن كةيئن، ءبئز ونئث ةمدئك باعئتئن انئقتايتئن بولامئز. مئسالئ، ءبئرئ ةستة ساقتاؤدئ كذشةيتسة، ةكئنشئسئ كوز قئراعئلئعئن جاقسارتادئ، كةلةسئ ءبئرئ ينتةللةكتؤالدئ قابئلةتتئ دامئتسا، كةلةسئ ءبئرئ دةنة الةؤةتئن دامئتؤعا وث اسةر ةتؤئ مذمكئن.
- شئنئن ايتئثئزشئ، «ءابئلحايات سؤئ» سئندئ ادامنئث ءومئر جاسئن ماثگئلئك ةتة الاتئن ءدارئ قاشان پايدا بولادئ؟ عالئمدار ونئ ويلاپ تابؤدئث ءسال-اق الدئندا تذر دةپ ايتا الاسئز با؟
- «ءابئلحايات سؤئ» - بذل ادامزاتتئث ةجةلدةن كةلة جاتقان ةث اسقاق ارمانئ. وزدةرئنئث عالامداعئ ةث ءالسئز جاراتئلئس يةسئ ةكةنئن سةزئنگةننةن باستاپ پانيدةگئ پةندةلةر قارتايتپايتئن، ولتئرمةيتئن كذش ويلاپ تابؤعا جانتالاستئ. ونئ ويلاپ تابؤعا كةزئندة عالئمدار ةمةس، الحيميكتةر تئرئسئپ كورگةن بولاتئن. عالئمدار بذعان تةك سوثعئ 10 جئل ئشئندة عانا شئنداپ كئرئسة باستادئ. قازئر ادامداردئث «عذمئرلارئن» ذزارتئپ، «ولتئرمةيتئن سؤ» ويلاپ تابؤ زةرتتةؤلةرئنة قاجةتتئ عئلئمي بازا ةندئ-ةندئ جاساقتالئپ جاتئر. دةگةنمةن عالئمدار قازئردئث وزئندة ءبئرقاتار جةتئستئكتةرگة جةتتئ دةسة بولادئ. دةگةنمةن بذل ءدال ءابئلحايات سؤئن ئشكةن سئقئلدئ ءبئر قابئلداعاندا قارتايعان قاريانئ، تةپسة تةمئر ذزةتئن جاس جئگئتكة اينالدئرا كةتةتئندةي تةحنولوگيالار ةمةس. سةبةبئ ءبئز بئلةمئز، ادامنئث ذزاق جاساؤئ ءبئر ةمةس، بئرنةشة سةبةپتةرگة بايلانئستئ. ول گةنةتيكالئق، الةؤمةتتئك، دةنساؤلئق ساقتاؤ، ةكولوگيالئق جانة تاعئ باسقا فاكتورلارعا تاؤةلدئ. ماسةلة ادامدئ ساؤئعؤعا، جاسارؤعا جانة ذزاق ءومئر سذرؤگة مذمكئندئك تؤعئزاتئن اسةرلئ جذيةنئث جاسالؤئ تؤرالئ بولؤئ ءتيئس. وندا مةديسينالئق فاكتورلار دا جانة ادامنئث گةنةتيكالئق فونئ دا ةسةپكة الئنؤئ كةرةك. ءدال وسئنداي جذية پايدا بولعان كةزدة عانا ادامدا ذزاق جاساؤ ءذمئتئ پايدا بولادئ. سول كةزدة عانا ءبئز وزئندئك ءبئر «ءابئلحايات سؤئنئث» پايدا بولعانئن ايتا الامئز. ءبئز جوسپارلئ تذردة بذل جذمئستارعا اتسالئسئپ جاتئرمئز. ةگةر قانداي دا ءبئر ناتيجةلةر بولئپ جاتسا، سئزدةرگة مئندةتتئ تذردة حابارلاسامئز.
- اثگئمةثئزگة راحمةت!