نذرلان كةنجةاحمةت، سينولوگ: قئتاي دةرةكتةرئن پايدالانباعاندئقتان تاريحي وقؤلئقتاردا قاتةلئكتةر كوپ
قازاقستانعا 2008- جئلئ كوشئپ كةلگةن پةكين ؤنيأةرسيتةتئنئث PhD دارةجةلئ دوكتورئ، تاريحشئ نذرلان كةنجةاحمةت قازان ايئندا نةمئس عالئمدارئمةن بئرئگئپ، ءبئر جارئم عاسئر بويئ الةم عالئمدارئنا جذمباق بوپ كةلگةن ورتاعاسئرلئق قئتاي كارتاسئن ودان ءارئ زةرتتةؤ ءذشئن گةرمانياعا اتتانباق.
قاتپارلئ كارتانئث سئرئ
نذرلان كةنجةاحمةتتئث ايتؤئنشا، 15- عاسئردا سئزئلعان بذل كارتادا سول كةزدةگئ قئتايدئث باتئسئندا ورنالاسقان جةر-سؤ اتتارئ كورسةتئلگةن. بذل عئلئمي ةثبةككة سونئمةن بئرگة 5-6 بةتتةن تذراتئن توپونيمدةردئث كاتالوگئ دا كئرةدئ.
ونئث ايتؤئنشا، جةر-سؤ اتتارئ بةينةلةنگةن بذل كارتانئ وسئدان ءبئر جارئم عاسئر بذرئن باتئس عالئمدارئ زةرتتةپ كورگةن. مئسالئ، وسئ ماسةلةنئ زةرتتةگةن نةمئس عالئمئ برةتشنةيدةر توپونيمدةردئث ذشتةن ءبئرئن عانا شةشسة، سين سزو ميان اتتئ قئتاي عالئمئ تةك قئتايعا قاتئستئ بولئگئ، ياعني قاشعارعا دةيئنگئ ارالئقتئ زةرتتةپ اشئپتئ. «ولار باتئستئ سول كذيئنشة تذسئنبةي كةتكةن» دةيدئ.
- 2003- جئلئ پةكين ؤنيأةرسيتةتئندة وقئپ جذرگةن كةزدة قئتايدئث ءئرئ كومپانياسئ جاپونيادان كونة كارتا ساتئپ الدئ. بذل كونة كارتانئث اتئ «موثعولدئث جةر-سؤ كارتاسئ» دةپ اتالادئ. ءبئراق بذل كارتا باعانا مةن زةرتتةگةن باتئس ءوثئرئنئث جةر-سؤئ مةن حالقئ جايئنداعئ كارتاعا ذقساس بولئپ شئقتئ. سول كةزدةگئ ذستازئم پةكين ؤنيأةرسيتةتئنئث پروفةسسورئ لي مي سؤن شاقئرئپ الئپ، «مئنا كارتانئ بئرگة زةرتتةسةك» دةگةن ذسئنئس ايتتئ. پةكيندة ةكئ-اق جئل بئرلةسئپ زةرتتةدئم، ءبئراق ونئث ءتذپ-تامئرئنا جةتة المادئم، - دةيدئ عالئم.
ونئث ايتؤئنشا، قازاقستانعا كةلةردئث الدئندا جاپونيادا زةرتتةؤئن جالعاستئرئپ، جاپون عالئمدارئمةن دة بئرلةسئپ زةرتتةپ كورئپتئ. «ولار دا تةك قانا قاراپايئم زةرتتةگةن ةكةن، ءئرئ-ءئرئ قالالارئن عانا ايتئپ، باسقا ذساق قالالارئن تذسئندئرمةگةن» دةيدئ.
"قازاق حاندئعئنئث ةرتة قذرئلعاندئعئ تؤرالئ تايأاندا دةرةك بار"
وسئ ةثبةككة سةگئز جئلئن ارناعان عالئم بذل كارتانئث قازاق تاريحئ ءذشئن دة وتة ماثئزدئ ةكةنئن اتاپ وتةدئ.
نذرلان كةنجةاحمةتتئث سوزئنة قاراعاندا، «بذل جاي عانا كارتا ةمةس». وندا «سول كةزدةگئ 15-16- عاسئرداعئ دذنيةجذزئندةگئ ءئرئ مةملةكةتتةردئث جاعدايئ، ورنالاسؤ اؤماعئ، جئبةك جولئن بةينةلةيتئن وتة ماثئزدئ دةرةكتةر بار». وندا سول كةزدةگئ قازاق حاندئعئنئث دا استاناسئ ايتئلعان ةكةن.
- قازئر قازاق حاندئعئ 1456- جئلئ قذرئلعان دةپ ايتئلئپ ءجذر. ءبئراق قئتاي دةرةكتةرئندة ولاي ةمةس. 1452- جئلئ جانئبةك حاننئث سول كةزدةگئ قئتاي پاتشالئعئنا ءجذز نةشة ادامدئق ةلشئلئك جئبةرگةنئ تؤراسئندا دةرةكتةر بار. ءبئراق بذل دا تايأاندا جاتئر، - دةيدئ نذرلان كةنجةاحمةت.
"تذرادا تذرعان قازاقتار جئلقئ مةن بالئق ةتئن عانا جةگةن"
عالئمنئث ايتؤئنشا، بذل كارتادا سونئمةن بئرگة قازاقستاننئث سول كةزدةگئ تذرا دةگةن قالاسئ دا سئزئلعان.
- ونئث استئنداعئ تذسئندئرمةدة بئلاي دةپ جازئلئپ تذر: «بذل تذرا قالاسئ دوثگةلةك ءپئشئندئ. وندا ءبئر حان تذرادئ، اق قالپاق كيةدئ. بذل جةردة ءبارئ - مذسئلمان. ولار ةگئن ةكپةيدئ، تةك قانا قئمئز ءئشئپ، جئلقئ، بالئق ةتئن جةيدئ دةپ تذسئنئكتةمة جاساعان. بذل - سول كةزدةگئ قازاقتار، - دةيدئ نذرلان كةنجةاحمةت.
ونئث ايتؤئنشا، بذل عئلئمي دةرةك وسئلايشا تذرا قالاسئ تؤرالئ تاريحشئلار اراسئنداعئ داؤدئ توقتاتؤئ دا مذمكئن. سول كةزدةگئ ءابئلقايئر حاندئعئنان بولئنگةننةن كةيئن دة قازاقتار تذرانئ استانا ةتئپ تذرعان دةيدئ.
- تذرا - قازئر رةسةي اؤماعئندا. قازئر وسئ سياقتئ ذساق-تذيةك بولعانمةن وتة ماثئزدئ دةرةكتةر بار. قازاقستان تاريحئندا ول تؤرالئ ةشتةثة جازئلماعان. تةك قانا «جانئبةك پةن كةرةي، ءابئلقايئردان ءبولئنئپ شئققان سوث، قوزئباس وثئرئندة وسئلاي قازاق حاندئعئن قذردئ» دةپ مذحاممةد حايدار دؤلاتيدئث ةثبةگئ بويئنشا سولاي تذسئندئرةدئ... قازئر قازاق تاريحئ تؤرالئ 5 تومدئق كئتاپ شئقتئ. قئتاي دةرةكتةرئ تئكةلةي پايدالانباعاندئقتان ئشئندة كوپ قاتةلئكتةر بار. مئسالئ، بيچؤرين دةگةن ورئستئث سينولوگئ بولعان. سونئث اؤدارماسئ بويئنشا الئنعان قاتةلئكتةر كوپ. ةگةر سونئ ءوزئمئز كونة قئتاي تئلئنةن تئكةلةي قازاق تئلئنة اؤدارساق، نذر ذستئنة نذر بولار ةدئ، - دةيدئ نذرلان كةنجةاحمةت.
نذرلان كةنجةاحمةت كةزئندة مادةنيةت مينيسترلئگئنة حات جازئپ، وسئ قازاق حاندئعئنئث ةرتة قذرئلعاندئعئ جونئندة دةرةكتةردئ تايأاننان الئپ كةلؤگة كومةكتةسؤئن سذراعان ةكةن. الايدا مينيسترلئكتةگئلةر عالئمعا قولئنداعئ دةرةكتةرمةن زةرتتةؤئن جالعاستئرا بةرؤگة كةثةس بةرگةن.
تذرپاننان شئققان دةرةكتةر
ونئث ايتؤئنشا، گةرمانيادا دا قازاق تاريحئنا قاتئستئ قذندئ دةرةكتةر بار. عالئم نةمئس ءتئلئن ذيرةنئپ، تةزئرةك سولارمةن تانئسؤدئ ارماندايدئ.
- گةرمانيادا 19- عاسئردئث سوثئ مةن 20- عاسئردئث باسئندا لةكوك تاعئ دا باسقا عالئمدار شئعئس تذركئستانداعئ تذرپانعا بارئپتئ. كوبئ تذركئ تئلئندة جازئلعان جازبالاردئ گةرمانياعا الئپ كةتكةن. قازئر بذل دةرةكتةر بةرليندة. ولاردئث كوبئسئ نةمئس تئلئندة شئققان. ةندئ نةمئس ءتئلئن ذيرةنؤ ارقئلئ سول ءتذپنذسقالارمةن، سول ةثبةكتةرمةن تانئسسام دةيمئن، - دةيدئ نذرلان كةنجةاحمةت.
ءبئز بذل ماسةلةگة قاتئستئ وزگة دة تاريحشئلاردئث پئكئرئن بئلؤگة تئرئسقان ةدئك. بةرةكةت كارئبايةأ، نذرلان اتئعاي سئندئ تاريحشئلارعا حابارلاسقانئمئزبةن ولار بذل جاثالئقتان حابارسئز ةكةندئكتةرئن ايتتئ.
قئتايدئث ةرةكشة كارتوگرافياسئ
ال تاريحشئ قانات وسكةنباي بولسا، بذل ماسةلةنئ ءارئ قاراي دا جةتة زةرتتةي ءتذسؤ قاجةتتئگئن ايتادئ.
- نذرلانمةن تالاي كةزدةسكةنبئز. بذل كارتالاردئ قاراپ، تالقئلاعانبئز. بولاشاقتا بئرگة بارئپ زةرتتةيمئز دةپ جوسپار دا قذرعانبئز. ءبئراق بذل جةردة ءبئر ةرةكشة نارسةنئ ةسكةرؤ قاجةت. قئتايدئث كارتوگرافيالئق ءداستذرئ جالپئ ةؤروپالئق داستذردةن ةرةكشة. مئسالئ، ءبئز كارتاعا قاراساق، ءبارئن كورةمئز عوي. «مئنة، قازاقستان، مئنة ونئث قالالارئ دةگةندةي. ال قئتاي كارتالارئندا بذل ةلدئ مةكةن اتتارئ بولةك-بولةك كورسةتئلگةن. ايتالئق، ءبئر جةردة قازاقستان كورسةتئلسة، ءدال سول جةردة باسقا ولكة دة بةينةلةنؤئ مذمكئن. سوندئقتان ونئ ءتذسئنؤ وتة قيئن. مذنداي كارتالاردئ ءتذسئنؤ ءذشئن ةث بئرئنشئدةن، سول كةزدةگئ ورتاعاسئرلئق قئتاي ءتئلئن ءبئلؤ كةرةك. ورتاعاسئرلئق قئتاي ءتئلئنئث يةروگليفئن، تاريحناماسئن ءبئلؤ كةرةك. ودان كةيئن ونئث زةرتتةلؤ دةثگةيئن ءبئلؤ كةرةك. سونئث ءبارئن بئلة وتئرئپ، وقئپ زةرتتةپ، سونداي بازامةن بارؤ كةرةك. قئتاي دةرةكتةرئ ءبئز ءذشئن تئث نارسة عوي. سوندئقتان بذل ةثبةك وتة كةرةك دذنية، - دةيدئ قانات وسكةنباي 12 - قئركذيةك كذنئ ازاتتئق تئلشئسئنة.
نذرلان كةنجةاحمةتئ ستيپةندياتئ اتانعان الةكساندر فون گؤمبولدت قورئ 1860- جئلدان بةرئ جذمئس ئستةيدئ. بذل - گةرمانياداعئ ءئرئ، ءارئ ةسكئ قورلاردئث ءبئرئ. قازئرگئ كةزدة الةم بويئنشا 23 مئثنان اسا عالئم قور ستيپةندياسئنا ية بولعان. ولاردئث اراسئنان 40 نوبةل سئيلئعئ يةگةرئ شئققان.
دةرةككوز: «ازاتتئق راديوسئ» سايتئ