سوت ءئسئن جذرگئزؤدة مةملةكةتتئك ءتئلدئث سيرةك قولدانئلؤئ تئلگة قاتئستئ زاثدار تالاپتارئن ورةسكةل بذرمالاؤدان تؤئنداعان جاساندئ پروبلةمالار-سؤديا ءا. قذرئقبايةأ
مةملةكةتتئك ءتئلدئث احؤالئن زةردةلةپ، ونئ كةثئنةن قولدانؤ - ارينة سوت جذيةسئن دة اينالئپ وتپةيتئنئ ايقئن. سوت ئستةرئن مةملةكةتتئك تئلدة جذرگئزؤ كونستيتؤسيا تالابئ. زاثناماعا سايكةس، قازاقستان رةسپؤبليكاسئنداعئ مةملةكةتتئك ءتئل - قازاق ءتئلئ. مةملةكةتتئك ءتئل ةلدئث بذكئل اؤماعئندا، قوعامدئق قاتئناستاردئث بارلئق سالاسئندا قولدانئلاتئن مةملةكةتتئك باسقارؤ، زاث شئعارؤ، سوت ءئسئن جذرگئزؤ جانة ءئس قاعازدارئن جذرگئزؤ ءتئلئ.
كةشة سوت ءئسئن مةملةكةتتئك تئلدة جذرگئزؤدئث وزةكتئ ماسةلةلةرئنة ارنالعان جيئن ةلئمئزدئث جوعارعئ سوتئندا ءوتتئ. باسقوسؤ بارئسئندا كةلتئرئلگةن مالئمةتتةرگة جذگئنسةك، وسئ كذندةرئ قارالاتئن سوت ئستةرئنئث 25 پايئزئ عانا مةملةكةتتئك تئلدة جذرگئزئلگةن ةكةن. الايدا «نةلئكتةن 25 پايئز عانا، ياعني نةگة 50 نةمةسة 100 پايئز ةمةس؟» دةگةن زاثدئ ساؤال تؤئندايدئ. وسئ ورايدا بذل سالا توثئرةگئندة قوردالانعان ماسةلةنئث باسئن اشؤ ءذشئن اتالعان القالئ وتئرئستئث بارئسئندا ايتئلعان وي-تذيئندةردئ كوپشئلئك نازارئنا ذسئنؤدئ ءجون كوردئك.
جوعارعئ سوت ءتوراعاسئ بةكتاس بةكنازاروأتئث پايئمداؤئنشا، مةملةكةتتئك ءتئلدئث اياسئن كةثةيتؤ جونئندة ذلكةن جذمئستار اتقارئلؤئ ءتيئس. اتاپ ايتقاندا، ءئستئ جذرگئزةتئن تةرگةؤشئلةر، قذقئق قورعاؤ ورگاندارئنئث قئزمةتكةرلةرئ قازاق ءتئلئن بارئنشا مةثگةرگةن، ةركئن سويلةپ، جازا الاتئن ادامدار بولؤئ كةرةك. سونئمةن قاتار ءاربئر جاؤاپقا تارتئلعان ازاماتقا ونئث ءوز كونستيتؤسيالئق قذقئ بويئنشا مةملةكةتتئك تئلدة جاؤاپ بةرؤگة قاؤقارلئ ةكةندئگئن ءتذسئندئرئپ وتئرؤ كةرةك.
«قازاقستان رةسپؤبليكاسئندا قئلمئستئق، ازاماتتئق، اكئمشئلئك سوت ءئسئ مةملةكةتتئك تئلدة جذرگئزئلةدئ دةپ انئق جازئلدئ. ال قاجةت بولعان جاعدايدا سوت ئسئندة مةملةكةتتئك تئلمةن قاتار ورئس جانة باسقا تئلدةر قولدانئلادئ دةپ بةكئتئلدئ. بذل جةردة ءبئزدئث باستئ نازار اؤدارئپ كةتةرئمئز «جذرگئزئلةدئ» دةگةن ءسوز بةن «قولدانئلادئ» دةگةن ءسوزدئ اؤئستئرؤعا بولمايدئ. اتاپ ايتقاندا بذل تذرعئدا «جذرگئزئلةدئ» ءسوزئ سوت پروسةسئنة بايلانئستئ، ال «قولدانؤ» ونئ تةك سوت پروسةسئندة پايدالانؤ دةگةندئ بئلدئرةدئ. ونئث ذستئنة قاجةت بولعان جاعدايدا عانا»،-دةدئ جوعارعئ سوتتئث سؤدياسئ ءادئل قذرئقبايةأ. ياعني، بذل تذرعئدا ايتارئمئز زاثنئث باستئ قاسيةتئ - ونئث نورماتيأتئك اكتئلةردةن جوعارئ ةكةندئگئندة جانة قالاي وقئلسا، سولاي قولدانئلؤعا مئندةتتئ.
«ةگةر، وسئ زاثنئث ماتئنئنة زةر سالئپ قاراساق، مةملةكةتئمئزدة سوت ءئسئ مةملةكةتتئك تئلدة، ياعني قازاق تئلئندة جذرگئزئلؤگة ءتيئس. مةملةكةتتئك تئلمةن بئرگة ورئس جانة باسقا تئلدةر قولدانئلؤئ مذمكئن. الايدا قاجةت بولعان جاعدايدا عانا. سوت ءئسئن مةملةكةتتئك تئلدة جذرگئزؤ جانة قاجةت بولعان جاعدايدا باسقا تئلدةردئ قولدانؤ تذسئنئگئن تةثةستئرئپ قاراؤعا بولمايدئ. ءبئزدئث جئبةرئپ وتئرعان باستئ كةمشئلئگئمئز وسئندا»،-دةيدئ سؤديا. وسئ ورايدا قازاقستاندا سوت ئستةرئن جذرگئزؤ، ازاماتتئق، قئلمئستئق، اكئمشئلئك سوت ئستةرئن جذرگئزؤ قازاق تئلئندة ئسكة اسئرئلاتئنئن انئق ايتؤئمئز قاجةت. سونئمةن، ةلئمئزدة مةملةكةتتئك ءتئلدئ قورعايتئن زاثدار بار. ال ةندئ وسئ زاثداردئث ورئندالؤئنا توقتالساق، قازاق تئلئندة ورئندالعان ئستةردئث ذلةسئ 25 پايئزدان اسپايتئن بولئپ وتئر. ءا. قذرئقبايةأتئث ايتؤئنشا، 2009 - جئلئ بذل كورسةتكئش 28 پايئز بولاتئنتذعئن، ال بيئلعا دةيئن 2،5 پايئزعا دةيئن تومةندةپ كةتكةن. نةگئزئنةن، ءبئرئنشئ ساتئلئ سوتتاردا قارالعان قئلمئستئق ئستةردئث 28 پايئزئ، ازاماتتئق ئستةردئث 15 پايئزئ، اكئمشئلئك ئستةردئث 26 پايئزئ عانا مةملةكةتتئك تئلدة قارالئپ وتئر. سوت ئستةرئ نةگئزئنةن قازاق تئلئندة قارالعان وثئرلةردئث اراسئندا قئزئلوردا (75 پايئز)، اتئراؤ (71 پايئز)، وثتذستئك قازاقستان (61 پايئز)، ماثعئستاؤ (58 پايئز) وبلئستارئ بار. «قازاقتئث بذكئل زيالئ قاؤئمئ جينالعان استانا مةن الماتئ قالالارئندا سوت ءئسئن جذرگئزؤدة قازاق ءتئلئن قولدانؤ مذلدةم مذشكئل جاعدايدا، ياعني جوقتئث قاسئ»،-دةدئ ءا. قذرئقبايةأ.
جوعارعئ سوت ءتوراعاسئ ب. بةكنازاروأ ءوز سوزئندة بذگئندة سولتذستئك قازاقستان، پاألودار، اقمولا، قوستاناي وبلئستارئ مةن الماتئ قالاسئنداعئ سوتتاردا كةرئسئنشة مةملةكةتتئك تئلدة قارالعان ئستةر از ةكةندئگئن قذپتادئ. «ةث باستئ ماسةلة - رةسپؤبليكا بويئنشا قازاق تئلئندة قارالاتئن سوت ئستةرئنئث سانئ ءالئ دة تومةن. بذل ارادا وسئ ولقئلئق ءذشئن تةك جةرگئلئكتئ سوتتاردئث باسشئلارئ مةن سؤديالارئ كئنالئ دةگةن پئكئردةن اؤلاقپئن. وسئ ماسةلةنئ زةردةلةؤ كةزئندة ءئس باستاپقئدا قاي تئلدة قوزعالسا، سوت ءئسئ دة سول تئلدة قارالاتئنئ كورسةتئپ وتئر»،-دةدئ ول.
دةگةنمةن، ةلئمئزدة تةرگةؤ امالدارئ مةملةكةتتئك تئلدة جذرگئزئلسة، سوت ئستةرئن قازاق تئلئندة قاراؤعا قاؤقارلئ سؤديالار جةتكئلئكتئ كورئنةدئ. «قازاقستان رةسپؤبليكاسئنئث ءئس جذرگئزؤ زاثناماسئنا سايكةس، سوت ءئسئن مةملةكةتتئك تئلدة جذرگئزؤگة سؤديالاردئث الةؤةتئ تولئق جةتةدئ. قازئرگئ ؤاقئتتا جذمئس ئستةپ جذرگةن 1 مئث 995 سؤديانئث 1 مئث 570 ئ، ياعني 75 پايئزئ سوت ئستةرئن مةملةكةتتئك تئلدة قاراي الادئ»، - دةدئ جوعارعئ سوت ءتوراعاسئ. رةسپؤبليكا سؤديالارئنئث اراسئندا قازاق ءتئلئن بئلمةيتئندةر 213 ادام عانا ةكةن. دةمةك، حالئق سوتقا قازاق تئلئندة جذگئنةتئن بولسا نةمةسة وكئلةتتئ ورگاندار تةرگةؤدئ مةملةكةتتئك تئلدة جذرگئزسة، بارلئق وثئرلةردة سوت ئستةرئن قازاق تئلئندة قاراؤعا قاؤقارلئ سؤديالار بارشئلئق جانة جةتكئلئكتئ.
سونئمةن قاراپ وتئرساق، بذگئندة حالئقتئث 65 پايئزئ، سؤديالاردئث 75 پايئزئ مةملةكةتتئك ءتئلدئ ةركئن مةثگةرگةن. ال ءئس جذزئندة قازاق تئلئندة قارالاتئن سوت ئستةرئنئث سانئ 25 پايئزدان اسپايدئ. بايقاپ وتئرساق، وسئ ستاتيستيكالئق مالئمةتتةرگة قاراعاندا، مةملةكةتتئك ءتئلدئ قولدانؤ اياسئ كوپشئلئكتئث پايداسئندا ةمةس.
ةندئ وسئ ورايدا سؤديا ءادئل قذرئقبايةأ جان-جاقتئ اشئپ كورسةتكةن ةل سوتئندا قازاق ءتئلئن پايدالانؤداعئ قاراما-قايشئلئقتارعا كةثئنةن توقتالساق. بذعان ةكئ وبيةكتيأتئ فاكتورلار اسةر ةتؤدة. بئرئنشئسئندة، ق ر قئلمئستئق ئستةردئ جذرگئزؤ كودةكسئنئث 30-بابئنئث، ازاماتتئق ئستةردئ جذرگئزؤ كودةكسئنئث 14-بابئنئث جانة اكئمشئلئك ئستةردئ جذرگئزؤ كودةكسئنئث 21-بابئنئث ماتئنئندة ورئن العان قايشئلئقتاردئ جاتقئزؤعا بولادئ. اتالعان باپتاردئث ءبئرئنشئ بولئگئ سوت ءئسئ مةملةكةتتئك تئلدة جذرگئزئلةتئندئگئن كورسةتسة، ةكئنشئ بولئگئ ءبئرئنشئ بولئكتئث ماثئزئن جوياتئن نورمالاردان تذرادئ. ماسةلةن، 2009 - جئلعا دةيئن قئلمئستئق ئستةردئ جذرگئزؤ كودةكسئندةگئ اتالعان باپتئث ةكئنشئ بولئگئندة «ءبئر قئلمئستئق ءئس بويئنشا ءئس جذرگئزؤ - قئلمئستئق پروسةستئ جذرگئزؤشئ ورگان قاؤلئسئمةن بةلگئلةنگةن سوت ءئسئن جذرگئزؤ تئلدةرئنئث بئرئندة جذزةگة اسئرئلادئ» دةگةن نورمالاردان تذرادئ دا، ءئس جذرگئزؤ ءتئلئ ورگاننئث ءوز قالاؤئنا قالدئرئلدئ. ياعني، تةرگةؤشئ ءوزئ تاثداپ الاتئن بولدئ. ال ةندئ وسئ باپقا 2009- جئلئ ذسئنئس جاسالئپ، وزگةرئس ةنگئزئلدئ. ول وزگةرئستة ةندئ قئلمئستئق ءئستئ جذرگئزةتئن ورگان ءئستئ ورئس نةمةسة وزگة تئلدةردة جذرگئزؤ قاجةت بولعان جاعدايدا سوت ءئسئن جذرگئزؤ ءتئلئن وزگةرتؤ قاجةتتئگئن دالةلدةپ، دايةكتئ قاؤلئ شئعاراتئندئعئ بةكئتئلدئ. دةمةك، بذندا دا تةرگةؤشئ قاي تئلدة سويلةگئسئ كةلسة، سول تئلدة وزگةرتئپ جذرگئزة بةرةدئ. «ال ةندئ سالئستئرساق، جاثاعئ وزگةرئستةر ةنگئزئلگةننةن كةيئن دة، قازئرگئ جاعدايدا دا ق ر قئلمئستئق ئستةر جذرگئزؤ كودةكسئنئث 30- بابئنداعئ وزگةرئستةر ءتئلدئث مارتةبةسئن كوتةرؤگة ةشقانداي ئقپال ةتة قويعان جوق. ءبارئبئر سوت ءئسئن جذرگئزؤ ءتئلئ پروسةستئ جذرگئزؤشئ ورگاننئث تاثداؤئنا قالدئرئلدئ»،-دةدئ سؤديا.
ةندئ ازاماتتئق ءئس جذرگئزؤ كودةكسئنئث 14-بابئنا توقتالساق. ونئث ءبئرئنشئ بولئگئندة سوت ءئسئ مةملةكةتتئك تئلدة جذرگئزئلةتئندئگئ تايعا تاثبا باسقانداي بةلگئلةنگةن. «ال ةكئنشئ بولئگئندة سوت ءئسئ مةملةكةتتئك تئلدة جذرگئزئلةتئنئ مذلدةم جوققا شئعارئلئپ، «سوت ءئسئن جذرگئزؤ ءتئلئ سوتقا تالاپ-ارئز بةرگةن تئلگة قاراي سوت ذيعارئمئمةن بةرئلةدئ» دةلئنگةن. دةمةك، ءبئز سوتقا قاي تئلدة ارئز بةرسةك، سؤديا سونئ سول تئلدة قاراؤئ كةرةك»،-دةدئ ول. ةندئ وسئدان تؤاتئن قورئتئندئعا سذيةنسةك، سوندا ةلئمئزدئث سوتتارئندا قازئرگئ زاثنامانئث تالابئنا قاراي كةز-كةلگةن ةلدةن كةلگةن ازامات ءوز تئلئندة قاراتؤعا قذقئلئ. «بذنداي قايشئلئقتار قاي مةملةكةتتئث زاثناماسئندا بار ةكةن. مذندايدئ مةن ةش جةردةن كةزدةستئرگةن جوقپئن»،-دةدئ ءا. قذرئقبايةأ.
ال ةكئنشئ وبيةكتيأتئ فاكتور توثئرةگئندة بذل ماسةلةنئ قاؤزايتئن بولساق، ول قئزمةتكةرلةردئث قازاق ءتئلئن مةثگةرؤئنة بايلانئستئ بولئپ وتئر. وسئ پروسةستئ جذرگئزةتئن ورگاننئث كةيبئر قئزمةتكةرلةرئ مةملةكةتتئك ءتئلدئ جةتة مةثگةرمةؤئمةن بئرگة، قازاق تئلئندة ءئس جذرگئزؤگة توسةلمةؤئندة بولئپ وتئر. قئلمئستئق ئستةردئث مةملةكةتتئك تئلدة جذرگئزئلؤئ - نةگئزئنةن سؤديانئث، پروكؤروردئث، تةرگةؤشئنئث مةملةكةتتئك ءتئلدئ ءبئلؤ دةثگةيئنة بايلانئستئ. «بذنئ اشئق ايتؤئمئز كةرةك. مةملةكةتتئك ءتئلدئ بئلمةيتئن تةرگةؤشئ قئلمئستئق ءئستئ ورئس تئلئندة جذرگئزةدئ دة، سؤديا ءئستئ ورئسشا قارايدئ»،-دةدئ ءا. قذرئقبايةأ.
ءا. قذرئقبايةأتئث پئكئرئنشة، سوت ءئسئن جذرگئزؤدة مةملةكةتتئك ءتئلدئث قولدانئلماؤئ تئلگة بايلانئستئ زاثدار تالاپتارئن ورةسكةل بذرمالاؤ سالدارئنان تؤئنداعان ءوزئمئزدئث جاساندئ پروبلةمالارئمئز. تئلگة وگةيلئكتئ وزگة ةمةس، ءوزئمئز جاساپ وتئرمئز. قولئمئزدان كةلگةنشة زاثعا سذيةنئپ، ءتئلدئث پايدالانؤئن تالاپ ةتسةك، قازاق ءتئلئن تولئق قاجةتتئلئكتة اينالدئرعان بولار ةدئك. سوت ءئسئن مةملةكةتتئك تئلدة جذرگئزؤ تةك سوتتاردئث جذمئسئ ةمةس. بذل وزةكتئ ماسةلةگة قولدارئندا بيلئكتةرئ مةن جارلئقتارئ بار ئشكئ ئستةر أةدومستأوسئنئث، قارجئ پوليسياسئنئث جانة باسقا دا قذقئق قورعاؤ ورگاندارئنئث باسشئلارئ، سونداي-اق ةلئمئزدئث باس پروكؤراتؤرا دا باسا نازار اؤدارعانئ ءجون.
ال ءوز كةزةگئندة قازاقستان رةسپؤبليكاسئ پرةزيدةنتئ اكئمشئلئگئ ئشكئ ساياسات ءبولئمئنئث مةثگةرؤشئسئ دارحان مئثباي بئزدةگئ تاپتاؤرئندئ ءذردئس بويئنشا كةيدة ءئستئ قاراؤ ذدةرئسئ ورئسشا قولعا الئناتئنئن سئنعا الدئ. «الايدا بئزدةگئ تاپتاؤرئندئ ءذردئس بويئنشا كةيدة ءئستئ قاراؤ ذدةرئسئ ورئسشا قولعا الئنئپ، تولئقتاي سول تئلدة جذرگئزئلةتئنئ جاسئرئن ةمةس. ةندئ وسئ كورئنئستئ باسقاشا قايتا جاساپ، بئرتئندةپ جذزةگة اسئراتئن مةزگئل دة جةتكةن سةكئلدئ. ياعني، ءئستئ قاراؤ مذمكئندئگئنشة مةملةكةتتئك تئلدة عانا جذرگئزئلئپ، ال قاجةت بولعان جاعدايدا ورئس نةمةسة وزگة تئلدة قولدانئلعانئ دذرئس بولار ةدئ»،-دةدئ ول. د. مئثبايدئث پايئمداؤئنشا، وسئنداي ذستانئمعا بةكئنؤگة ةلئمئزدة تولئقتاي نةگئز بةن شارتتئ رةسؤرستار بار.