جوشئ ذلئسئنداعئ ةجةن ورداسئ

ونئث باستئ سةبةبئ، قازاق حاندارئنئث وسئ ةجةننئث سةگئزئنشئ ذرپاعئ سانالاتئن ذرئس حاننئث تئكةلةي ءذرئم-بذتاقتارئنا جاتاتئندارئندا بولئپ وتئر. الايدا وسئنداي قيسئندئ شةشئمدئ قابئلداؤعا زةرتتةؤشئلةر اراسئنداعئ پئكئر قايشئلئقتارئ ةث باستئ كةدةرگئ بولئپ وتئرعانئن دا ايتپاسقا بولماس.
مذنئ، وتةمئس قاجئ جازعانداي، اكةلةرئ جوشئ قايتئس بولعان سوث، «ةندئ كئم حان بولادئ؟» دةگةن ساؤالعا جاؤاپ ئزدةپ موثعولياعا كةلگةن ءذش نةمةرةسئنة شئثعئس حاننئث: باتؤعا - التئن بوساعالئ اق وردا، ةجةنگة - كذمئس بوساعالئ كوك وردا، ال شايبانعا - بولات بوساعالئ بوز وردا تئكتئرگةنئ تؤرالئ مالئمةت تة كذردةلةندئرة ءتذستئ. وسئعان جانة باسقا دا قوسئمشا دةرةكتةرگة سذيةنگةن زةرتتةؤشئلةردئث كةيبئرئ ةجةن باسقارعان ذلئستئ اق وردا ةمةس كوك وردا دةپ اتاؤدئ ذسئنسا، تاعئ باسقالار اق وردانئ التئن وردانئث ءوزئ دةپ تة ويلايدئ.
ارينة، شئثعئس حاننئث ءوزئنئث نةمةرةلةرئنة ارناپ تئككةن وردالارئنئث ءتذسئ ولاردئث بولاشاق ذلئستارئنئث اتاؤئن بةلگئلةپ بةرة المايتئن ةدئ. تةگئندة، ذلئ قاعان ءوزئنئث كوپتةگةن نةمةرةلةرئ (وعان موثعولياعا قايتئس بولعان جوشئنئث بايبئشةسئنةن تؤعان، جوعارئدا اتالعان ةجةن مةن باتؤدان باسقا توقالداردان تؤعان 17 نةمةرةلةر دة ئلةسئپ كةلدئ عوي - ت.و.) اراسئنان اتالعان ذشةؤئنة ةرةكشة نازار اؤدارئپ، ولاردئ بولاشاق، جاثا ذلئستار بيلةؤشئلةرئ رةتئندة تانئسا كةرةك.
وقيعانئث مذنان ارئ قالاي وربئگةنئن «چينگيز-نامةنئ» وقئعاندا ايقئن اثعارا الامئز. وندا مئناداي دةرةكتةر بار: «شئثعئس حان نةمةرةلةرئ ورنالاسقان سوث كةشكئسئن سالتاناتتئ قوناقاسئ بةرةدئ. وعان شاقئرئلعان بةكتةر مئناداي اثگئمةنئث كؤاسئ بولادئ: «تاماق سالتاناتتئ تذردة جةلئنئپ بولعان سوث، باتؤ حان تاعئ دا تئزةرلةپ وتئرئپ بئلاي دةدئ: «ءبئزدئث اكةمئز ولگةن كةزدة، مةن ةجةنگة بئلاي دةدئم: «ونئث ورنئنداعئ مةنئث اكةم ءبارئ ءبئر، سةن بولئپ تابئلاسئث. حان بولؤعا ءتيئستئسئث، ويتكةنئ ءبئز باسقا جذرتقا بارا جاتئرمئز». ول كةلئسئمئن بةرمةدئ. ونئث نة سةبةپتةن كةلئسپةگةنئن تذسئنة الماي وتئرمئن. مئنة، مةن سوندئقتان دا سئزگة ءوزئمنئث ءوتئنئشئمدئ مالئمدةؤگة كةلدئم». شئثعئس حان ايتتئ: «باتؤ ياسساعا سايكةس كةلةتئن ءسوزدئ ايتئپ وتئر. سةن نةگة كةلئسپةيسئث؟». سوندا ةجةن دة تئزةسئن بذگئپ، مئنانئ ايتتئ: «ءيا، مةنئث حانئم! مةن جاس جاعئنان راسئندا دا ذلكةنمئن. الايدا ءبئزدئث اكةمئز ونئ وتة سذيةتئن جانة ةركةلةتئپ ءوسئردئ. وسئعان دةيئن مةن وعان باعئنئپ كةلدئم. ول بولسا ماعان باعئنئشتئ بولعان ةمةس. ةگةر مةن حان بولسام، وعان بذرئنعئداي باعئنئشتئ بولا المايمئن عوي، ءبئزدئث ارامئزدا وشئگؤ مةن جةك كورؤ پايدا بولادئ. مةن وسئ سةبةپتةن دة حان بولؤعا كةلئسئم بةرمةيمئن، مذنئث ءوزئ سئزگة اقئلسئزدئق بولئپ كورئنةر. ةندئ سول عانا حان بولسئنشئ. مةن ونئث حاندئق قذرؤئن كوتةرة الامئن» دةيدئ. شئثعئس حاندئ بذل سوزدةر قاتتئ تولقئتتئ، ول ءوزئنئث ذلئ جوشئ حاندئ ةسكة ءتذسئرئپ، ةگئلئپ جئلادئ، ولاردئث ةكةؤئنة دة اسا ريزالئعئن ءبئلدئردئ جانة بئلاي دةدئ: «ةرتةث ءبئز بةكتةرمةن اقئلداسامئز جانة سةندةرگة جاؤابئمئزدئ بةرةمئز». تاثةرتةث بةكتةرمةن كةثةسكةن شئثعئس حاننئث «ياسسئ» زاثئنا سايكةس، سايئن حانعا وث قاناتتاعئ ةدئل وزةنئنة دةيئنگئ ايماقتاردئ، ةجةنگة سول جاق قاناتتاعئ سئرعا دةيئنگئ ايماقتاردئ بةردئ».
وسئ ايتئلعانداردان كورئپ وتئرعانئمئز، قايتئس بولعان جوشئنئث ورنئنا باتؤ حان بولدئ. ول بيلةيتئن ذلئس و باستان-اق «التئن بوساعالئ اق وردا» اتاندئ. التئن وردا نةمةسة كوك وردا دةپ اتالاتئن ذلئستار بذل كةزدة ءالئ ومئرگة كةلگةن جوق ةدئ. ال جوشئ ذلئسئنئث سينونيمئ بولئپ تابئلاتئن اق وردا قالئپتاسقان ءداستذر بويئنشا ةكئ قاناتقا ءبولئندئ. جوعارئدا «چينگيز-نامةدة» اتاپ كورسةتئلگةندةي، ونئث سول قاناتئن جوشئ حاننئث ذلكةن ذلئ ةجةن بيلةگةندئكتةن جانة ونئث ذلئسئن سايئن حانعا بولئنگةن اق وردانئث وث قاناتئنداعئ ذلئسئنان اجئراتؤ ءذشئن «وردا ةجةن» دةگةن اتاؤ تاريح ساحناسئنا شئقتئ. سونئمةن «وردا» ءسوزئ ةجةننئث ةسئمئ ةمةس، ول باسقاراتئن ذلئستئث اتاؤئ. سوندئقتان دا «چينگيز-نامةدة» وردا اتاؤئ ةجةننئث ةسئمئنة قوساقتالئپ ايتئلمايدئ. ال كةيئنگئ دةرةكتةردة (پلانو كارپينيدة) ةجةن ةسئمئ وردانا دةگةن اتپةن بةلگئلئ. باتؤدئث ةسئمئنة «وردا» اتاؤئنئث تئركةلمةؤئ اكةنئث قارا شاثئراعئنا ونئث ةمةس، اعاسئ ةجةننئث ية بولعانئن كورسةتةدئ. مذنئ جوعارئداعئ «چينگيز-نامةدة» شئثعئس حاننئث كوز الدئندا ةجةنگة باعئشتالئپ ايتئلعان باتؤدئث: «مةنئث اكةم ءبارئءبئر، سةن بولئپ تابئلاسئث» دةگةن ءسوزئ. ءيا، اكة ورنئنا اكة بولعان ةجةن تذرعاندا باتؤدئث جوشئ حان شاثئراعئنا ية بولؤئ ةكئ تالاي ةدئ. بذل شئثعئس حاننئث «ياسسا» زاثئنا دا قايشئ بولاتئن. ونئث ذستئنة ءالئ جاس، قايراتتئ دا اقئلدئ باتؤ حاننان ادام تاثداؤدا سيرةك قاتةلةسةتئن شئثعئستئث ءوزئ ذلكةن ءذمئت كذتئپ، باتئس ةلدةرئن جاؤلاؤ جورئعئن سوعان تاپسئردئ. الايدا، مذنداي جويقئن جورئقتئ باسقارؤ ءذشئن باتؤعا حان مارتةبةسئ بةرئلؤئ كةرةك ةدئ.
وسئ ايتئلعاندارعا بايلانئستئ، جوشئنئث ورداسئ ةرتئس بويئندا بولعانئن، سوندئقتان دا ةجةننئث ورداسئنئث دا وسئندا ورنالاسقانئن ايتؤعا ءتيئستئمئز. جوشئ بذل ماثدئ ءوزئ تاثداپ العان جوق، بذل بذرئن، 1218- جئلئ شئثعئس حان حورةزمگة قارسئ جورئققا اتتانار الدئندا ءوزئنئث ةكئنشئ ورداسئن ورنالاستئرعان ولكة بولاتئن. وسئندا، قارلذقتاردئث قايالئق (قويلئق) قالاسئنان ونشا قاشئق ةمةس ايماقتا، نايمانتاؤدئث بيئگئندة جاثادان قالئپتاسئپ كةلة جاتقان الاش قاؤئمداستئعئنا مذرئندئق بولعان جالايئر، قئپشاق، قاثلئ، قوثئرات، قاراكةسةك (قارلذق)، نايمان، كةرةي، ءذيسئن ءتارئزدئ تايپالار مايقئ (بايقئ) ءبيدئث باستاؤئمةن شئثعئستئ تاعئ دا حان كوتةرئپ، نايمانتاؤدئ وسئدان باستاپ شئثعئستاؤ اتاندئرعان ةدئ. كةيئنئرةك، گيندةكؤشقا دةيئنگئ ايماقتئ جاؤلاپ، موثعولياعا قايتار جولئندا دا، شئثعئس وسئ ةرتئس بويئنداعئ ستاأكاسئندا ايالداپ، ءوزئنئث ذلدارئنا بةرئلةتئن ايماقتاردئ ناقتئلاي ءتذستئ. جوشئنئث دا وسئندا، ءوزئنئث ورداسئنا جاقئن ايماقتا قايتئس بولعانئ ءسوزسئز. اق ورداداعئ ئقپالدئ قوجالاردئث اسةرئمةن كةيئنئرةكتة ورناتئلعان جوشئنئث قازئرگئ كةسةنةسئندة ونئث ءوزئ ةمةس، ةداؤئر قارت كئسئنئث جاتقانئن اكادةميك ءا.مارعذلان جذرگئزگةن قازبا كورسةتئپ كةتتئ.
ال ةندئ شايبان باسقارعان كوك وردا تؤرالئ ايتا كةتةر بولساق، بذل ذلئستئث كةيئنئرةكتة، باتؤدئث باتئس ةلدةرئن باعئندئرعان (1243 ج.) سوث قذرئلعانئ «چينگيز-نامةدة» ايتئلعان. دةرةكتةرگة قارار بولساق، كوك وردا ارالدئث سولتذستئك ايماقتارئنان تومةن ولكةسئنة دةيئن، باتؤ بيلةگةن التئن وردا مةن ةجةن باسقارعان اق وردا اراسئندا سوزئلئپ جاتقان. ونئث تاريحئ ارنايئ اثگئمةگة ارقاؤ بولؤعا لايئق.
ال ةندئ اق وردانئث العاشقئ حانئ ةجةنگة كةلةر بولساق، ونئ كوتةرئلئس جاساعان ءوزئنئث نوكةرلةرئ، توثئرةگئندةگئ وعلاندارئمةن بئرگة ءولتئردئ. باتئستئ باعئندئرئپ قايتا ورالعان باتؤدئث شئعئس قئپشاقتارئ جةرئنةن اؤلاققا، ةدئل بويئنا ورنئعؤئ جانة موثعولياداعئ ذلئ حان ذگةدةيدئث قايتئس بولؤئنان كةيئنگئ ساياسي شئرعالاث، 1242- جئلئ شئثعئس ذرپاقتارئنئث «ياسسا» زاثئن ورئنداؤئن قاتال قاداعالاپ وتئرعان قاهارلئ شاعاتايدئث دا دذنيةدةن ءوتؤئ ةجةننئث جاؤلارئن اشئق باس كوتةرؤگة يتةرمةلةدئ. باتؤعا باتئس جورئعئنان نارازئ بولئپ كةلگةن ذگةدةي ذلئ كذيئك ءوزئ ذلئ حان بولؤ ءذشئن باتؤدان دا، ةجةننةن دة قولداؤ تابارئنا سةنئمدئ بولماعاندئقتان، وسئ تذستا ةجةننئث ورداسئنا تاياؤ ماثدا ةمئلدة قونئستانئپ، وعان قارسئ ارةكةتتةردئ جانداندئردئ.
ةجةننئث قايعئسئ باتؤدئث قابئرعاسئن قايئستئرئپ كةتتئ. ول ةجةنگة اس بةرگةن سوث، قالئث قولمةن ونئ ولتئرگةندةرگة اتتاندئ. قارسئلاسؤعا شامالارئ كةلمةگةن جاؤلار قاشئپ قذتئلدئ. وسئدان سوث باتؤ ةجةننئث ورداسئنداعئ رؤلار مةن تايپالاردئ ءوزئنئث ذلئسئنا قاراتتئ جانة بذل ايماقتاردئ ءوزئنئث بةكتةرئنة ءبولئپ بةردئ. وسئلايشا اق وردا التئن ورداعا قوسئلدئ. الايدا اكةسئندةي بولعان ةجةننئث ورنئن باتؤ يةسئز قالدئرا المادئ، ونئث ذستئنة ةكئ ذلئستئث اراسئن ءئنئسئ شايباننئث يةلئكتةرئ (كوك وردا) ءبولئپ جاتقاندئقتان، شالعايداعئ اق وردا تاعئن يةسئز قالدئرؤ قاؤئپتئ بولا باستادئ. وسئلايشا تاققا ةجةننئث ءتورتئنشئ ذلئ قوثقئران وتئردئ (1250-1280 ج.). ودان ذرپاق بولماعاندئقتان، تاقتئ ةجةننئث ذلكةن ذلئنان تؤعان قونئش، ونان سوث ونئث ذلئ بايان يةمدةندئ. سوثعئسئنئث تذسئندا ذگةدةيدئث جانة شاعاتايدئث ذرپاقتارئ اق وردانئ وزدةرئنة باعئندئرؤ جولئندا سوعئس باستادئ. الايدا التئن وردا حانئ توقتانئث اسكةري كومةگئنئث ارقاسئندا بايان جةثئسكة جةتئپ، ذلئستئث استاناسئن سئر بويئنداعئ سئعاناق قالاسئنا اؤئستئردئ. ХІV عاسئردئث باسئنان باستاپ اق وردا تاعئن بايانئث ذلئ ساسئ-بذقا (1309-1315)، ونئث ذلئ ةرزةن (1316-1345) بيلةدئ. ةرزةننئث بيلئگئ التئن وردا تاعئنا وزبةك حاننئث بيلئك جاساعان كةزةثئنة تذسپا-تذس كةلئپ، ةلدة سوپئلار مةن قوجالاردئث يسلام ءدئنئن مةملةكةتتئك دةثگةيگة كوتةرؤ ساياساتئ جاپپاي قولداؤ تاپتئ. سوندئقتان دا ةرزةن ءوزئنئث ورنئنا تاققا وتئرعان ذلئن مذباراكقوجا دةپ اتادئ.
الايدا وزبةك حان اق وردانئ التئن وردانئث باعئنئشتئ بولئگئ دةپ ءبئلدئ، سوندئقتان دا ونئث تاعئنا ءوزئنئث ذلئ تئنئبةكتئ 1342- جئلئ وتئرعئزدئ. التئن وردا حاندارئ جانئبةك تة (1342-1357)، ونان كةيئنگئ بةردئبةك تة (1357-1361) ةجةن ذرپاقتارئنئث دةربةستئككة ذمتئلئسئن شةكتةؤمةن بولدئ. تئپتةن سوثعئسئ ولاردئ بئرتئندةپ ولتئرؤمةن اينالئستئ. مذنداي بئلئق اق وردا تاعئنا 1362- جئلئ شئمتاي حاننئث بالاسئ ذرئس حان كةلگةنگة دةيئن ورئن الدئ. ول اق وردانئ كذشةيتئپ قانا قويماي، جانئبةكتةن سوث بةرةكةسئ كةتكةن التئن وردا تاعئن دا باسئپ الؤعا ذمتئلدئ. مذنئث ءوزئ الاش قاؤئمداستئعئنا توپتاسا باستاعان رؤ-تايپالاردئ وزدةرئنئث دةربةس مةملةكةتئن قذرؤعا ئنتالاندئرا ءتذستئ.
تالاس وماربةكوأ، تاريح عئلئمدارئنئث دوكتورئ، پروفةسسور
دةرةككوز: «انا ءتئل» گازةتئ