قاسيةتئمئز دة، قاستةرئمئز دة - قازاق حاندئعئ

كةزئندة قازاق حاندئعئ تؤرالئ كوپتةگةن تاريحشئلار، زةرتتةؤشئلةر ءوز پئكئرئن بئلدئرگةن، وي ايتقان. ماسةلةن، قازاق حاندئعئ تاقئرئبئنا قالام تارتقان مذحامةدجان تئنئشبايةأ 1923- جئلئ تاشكةنت قالاسئنان جارئق كورگةن «سانا» جؤرنالئندا «تذرئك-موثعول تاريحئ» اتتئ ةثبةگئن جاريالاپ، ونئ «1.ةث ةسكئ زاماننان باستاپ 1456- جئلعا شةيئن (وزبةك-قازاق ايئرئلعان جئل)» دةپ بولئمگة بولةدئ. ءسويتئپ، 1456- جئلدئث قازاق مةملةكةتتئگئنئث التئن تابالدئرئعئ ةكةنئن اثعارتئپ وتةدئ. ال بةرةكةت كارئبايةأتئث پايئمئنشا، كةرةي مةن جانئبةكتئث «ذلئ كوشئ» ءبئر جئل كةيئن، 1457- جئلئ قارا كذزدة باستالعان. 1458- جئلئ كةرةي حانئ سايلانعان. «ال تولئعئمةن دةربةس مةملةكةتتئث قذرئلؤئنئث اياقتالؤئ 1470-71- جئلئ جذزةگة اسقان». ءبئراق قازاق حاندئعئنئث قذرئلؤئ 1456- جئلئ بولعانئ تؤراسئندا كوپتةگةن دةرةكتةر بار.
ماسةلةن، 1964- جئلئ جارئق كورگةن «ورتا ازيا مةن قازاقستاننئث ذلئ عالئمدارئ» توپتاما كئتابئنا «مذحاممةد حايدار دؤلاتي» اتتئ زةرتتةؤ ماقالاسئن جازعان اكادةميك الكةي مارعذلان وسئ 1456- جئلدئ بئرنةشة مارتة شةگةلةي ايتادئ. ءدال وسئ كئتاپقا «قادئرعالي قوسئن ذلئ جالايري» اتتئ ةثبةگئن باستئرعان عالئم قادئربةك جذنئسبايةأ تا وسئ 1456- جئلعا توقتالادئ. 1983- جئلئ جارئق كورگةن «قازاق س س ر تاريحئ» 5 تومدئقتئث 2-تومئندا أيليامينوأ-زةرنوأ، ا.ا.ابؤسةيئتوأا، أ.ا.مويسةيةأ، الكةي مارعذلان جانة ت.ب. عالئمدار قازاق حاندئعئنئث باستالؤئن 1456- جئل دةپ كورسةتةدئ (188-بةت).
قازاق س س ر ةنسيكلوپةدياسئ، قازاق ذلتتئق ةنسيكلوپةدياسئ، سونداي-اق وثتذستئك قازاقستان ةنسيكلوپةدياسئ «قازاق حاندئعئ شامامةن 1456-1847- جئلدار ارالئعئندا ءومئر ءسذردئ» دةپ انئقتاما بةرةدئ.
1983- جئلئ «قازاق س س ر تاريحئ» كئتابئ 5 توم بولئپ شئقتئ. سونئث 2-تومئ «كونة زاماننان بذگئنگة دةيئن» دةپ اتالادئ. وسئ كئتاپتئث 188-بةتئندة «ءابئلقايئر حاننئث اسكةرلةرئ مةن ءذز تةمئر تايشئ باسقارعان ويراتتاردئث شايقاسئ «كوكقاشان» (سئعاناق توثئرةگئندة) تذسئندا 1456-1457- جئلئ بولدئ» دةپ ايشئقتالئپ جازئلئپ قويعان.
بذدان كةيئن تايعا تاثبا باسقانداي ةتئپ: «وسئ جةثئلئستةن كةيئن ءابئلقايئر حاندئعئنئث كوشپةلئ حالقئنئث ءبئر بولئگئ ءبولئندئ دة، كةرةي مةن جانئبةك سذلتانداردئث باسشئلئعئمةن موعولستانعا كوشئپ، شؤ مةن قوزئباس وزةندةرئنئث جازئعئنا قونئس تةپتئ» دةيدئ. قازاق جةرئنةن الئستا، 1987- جئلئ قئتايدا، شئنجاثدا شئققان «قازاقتئث كونة تاريحئ» كئتابئندا بةلگئلئ تاريحشئ نئعئمةت مئثجان ءدال وسئ 1456- جئلعا توقتالادئ. وسئ 1456- جئلدئ مذحتار ماعاؤين ءوزئنئث «قازاق تاريحئنئث الئپپةسئ» («جذلدئز» جؤرنالئ 1993. №12.83-151 بةتتةر) «قازاق حاندارئنئث عذمئرناماسئ» اتتئ كئتاپتارئندا تولئقتاي تالداعان-دئ.
تاعئ ءبئر ايتا كةتةرلئك جايت، «جانئبةك حان تؤرالئ ايتئلاتئن شةجئرةلئك مالئمةتتةردة ونئث شئن ةسئمئ - ءابؤ سايد، ال لاقاپ ةسئمئ جانئبةك ةكةنئن بئلةمئز» دةپ شةگةلةيدئ اأتور. ارينة، ايرئقشا اسپةتتةلئپ، «ءاز جانئبةك» دةپ تة اتانعانئن اأتور قالئس قالدئرئپتئ. ءبئراق بةرةكةت كارئبايةأ ذلئ حان كةرةيگة كةلگةندة ةپتةپ مذدئرةدئ. مئنة، قاراثئز: «جازبا دةرةكتةر مةن تاريحي زةرتتةؤلةردة العاشقئ قازاق حانئنئث ةسئمئ - گيرةي، گةرةي، كيراي، كةرةي تذرئندة كةزدةسةدئ»، - دةيدئ ول.
بذل، ارينة، دذرئس ةمةس. ونئث ازان شاقئرئپ قويعان شئن اتئ - شاحكةرةي بولعان. مذنئ قازاقتئث ذلئ اقئندارئنئث ءبئرئ شاكارئم قذدايبةردئ ذلئ جازعان شةجئرةدةن تابؤعا بولادئ. ءتئپتئ سول شاكارئمنئث ءوزئنئث ةسئمئ «شاه كةرئم» دةگةن سوزدةن شئققان.
بذل ةرةكشة اتاؤدئث قازاقشالانعان نذسقاسئن:
قذيرئق اتئپ قذليا،
تذلكئدةي قاشقان جئلميا.
بئزدةن دة ءوتئپ باراسئث،
قايران دا، قايران سذم دذنيا، - دةپ تولعانعان شاثگةرةي بوكةيةأتةن تاباسئز. شاثگةرةي ةسئمئ سول شاحكةرةي حاننان قالعان.
ب.كارئبايةأ اتالمئش ماقالاسئندا: «1428- جئلئ باراق حان ءولئپ، حاندئق بيلئك شايبانيلئق ءابئلقايئرعا كوشكةنئمةن، اق وردا حاندارئنئث ذرپاقتارئ سئر وثئرئندة قالا بةرگةن. ولاردئث ئشئندة كةرةي دة، جانئبةك تة جانة باسقالار دا بار. 1446- جئلئ ءابئلقايئر حان سئر ءوثئرئن ماؤرةناحردئ قايتارئپ، ءوز استاناسئن سئعاناققا كوشئرةدئ» دةپ جازادئ.
سئر-انامئز وزبةكستان شةكاراسئن شئنازدئث ماثئندا باسئپ وتكةننةن كةيئن، سولتذستئككة قاراي قذلديلايدئ. جولاي ارناسايدا، شاردارا سؤ قويماسئندا كئدئرةدئ. ارئس قالاسئنان كذنباتئسقا تامان «كوكساراي» سؤ رةتتةگئشئندة دة از-كةم دةمئن باسادئ. وسئدان كةيئن ءشاؤئلدئردئث تذسئندا، وتئرارتوبةدةن ون شاقتئ شاقئرئم تومةنئرةك، ارئستئث سؤئن قوسئپ الئپ، تذركئستان قالاسئنا قاراي جوثكيدئ. ذلئ قالاعا 15-20 شاقئرئمداي كذنباتئس تذستان وراپ ءوتئپ، شيةلئگة قاراي جاقئندايدئ.جاثاقورعاننئث تذسئندا دارياسؤ بئرتة-بئرتة كذنباتئسقا - ارالعا قاراي ءبئرجولاتا بذرئلادئ.
تاريحقا تاثبالانعان ذلئ وقيعالاردئث ءبارئ دة كير-تذمار حانئم شايقاسئ، كةشةگئ ءابئلقايئر-ذز تةمئر تايشئ قاقتئعئسئ وسئ ورامدا بولعان. ءامئر تةمئردئث اقسذمبة-ذلئتاؤ جورئعئ دا وسئ جةردةن باستالعان. ءبئر عاجابئ، قازاق حاندئعئنئث دا «كئندئگئ» وسئ ماثداعئ «كوككةسةنة» (كوكقاشان) دةگةن جةردة كةسئلگةن...
ايتئپ-ايتپاي، نة كةرةك، قازئر ءبئز قازاق حاندئعئنئث 1456- جئلئ قذرئلعاندئعئن ذلتتئق ءبئرئثعاي تةستتئث (ةمتيحان) سذراعئنا ةندئرة الماي وتئرمئز. ازئرگة مةملةكةتئمئزدئث تاريحئ اتتاي 10 جئلعا كةيئن شةگةرئلئپ، «1465-66» جئل كورسةتئلئپ ءجذر. سوندا كةرةي مةن جانئبةك حانداردئث 10 جئل بويعئ قايراتكةرلئگئ قايدا؟
وسئنداي بةرةكةسئزدئكتئ بولدئرماؤ ءذشئن، اتئزعا شئم سالعانداي، ةث بولماسا، «كوز ذيرةنئپ، كوثئل سةنة بةرسئن» دةگةن تئلةكپةن، كةرةي مةن جانئبةككة وثتذستئك قازاقستان وبلئسئ سوزاق اؤدانئنئث ورتالئعئ شولاققورعاندا «جاستار ساياباعئندا» ةسكةرتكئش-مونؤمةنت 2007- جئلئ -14 جةلتوقساندا ازةر دةگةندة وسئ ماقالانئث اأتورئنئث مذرئندئق بولؤئمةن ةل تاؤةلسئزدئگئنئث 15 جئلدئعئ قارساثئندا قويئلدئ. ال 2010- جئلئ استانا قالاسئندا، ول دا ذلكةن داؤ-دامايمةن، قازاقستان رةسپؤبليكاسئنئث تذثعئش پرةزيدةنتئنئث مذراجايئنئث الدئنا ورناتئلدئ.
«قازاق حاندئعئ، بولماسا «كةرةي مةن جانئبةك تانؤ» كوشئ ةندئگئ جةردة دذرئس باعئتپةن قوزعالا ما» دةگةن ذكئلئ ءذمئتئمئز بار. قاسيةتتئمئز دة، قاستةرلئمئز دة قازاق حاندئعئ بولعان سوث، ءبئر اؤئز پئكئر ايتقاندئ ءجون كوردئك...
جارئلقاسئن بورانباي، قازاقستان جازؤشئلار وداعئنئث مذشةسئ، «قازاق حاندئعئ» قوعامدئق قورئنئث ءتوراعاسئ
( انا ءتئلئ» گازةتئ،21 - شئلدة. 2011 - جئل» )