قئپشاق ةلئنئث (التئن وردانئث) ورلةؤئ

بةركة حاننئث قايتئس بولعانئن ةستئگةن مئسئر پاتشاسئ سذلتان از-زاهير بةيبارئس 1267- جئلدئث قازان-قاراشا ايلارئندا قايئر (كاير) قالاسئنان قئپشاق دالاسئنا ارنايئ ةلشئلئك اتتاندئردئ. بذل ةلشئلئك قذرامئنا بذرئن بةركة حاننان قايئرعا كةلگةن قئپشاق دالاسئنئث ةلشئلةرئ دة ةنگئزئلدئ. سارايعا كةلئپ جةتكةن ةلشئلةر موثكة تةمئرگة بةركةنئث قايتئس بولؤئنا بايلانئستئ كوثئل ايتئپ، سونئمةن قاتار ءوزئن قئپشاق ةلئنئث تاعئنا وتئرؤئمةن قذتتئقتادئ. مئسئر ةلشئلةرئ، سونداي-اق جاثا حاننئث تاققا وتئرؤئنا بايلانئستئ بةيبارئستئث جئبةرگةن سئيلئقتاردئ وعان تابئس ةتتئ.
أ.بارتولد ءوزئنئث زةرتتةؤلةرئندة موثكة تةمئردئث ورتا ازياداعئ كذردةلئ ساياسي احؤالدارعا قالاي ارالاسقانئنان ءبئرشاما ناقتئ حاباردار ةتةدئ. ول 1269- جئلئ وسئندا سايئن (باتؤ) مةن بةركةنئث باؤئرئ بةركةجاردئث باستاؤئمةن 50000 ادامنان تذراتئن قارؤلئ قولدئ جةتئسؤعا اتتاندئردئ. بذل اسكةر ءدال وسئ جئلئ تالاس بويئندا قذرئلتاي وتكئزئپ، وسئندا ءوزئنئث بيلئگئن نئعايتا ءتذسؤدئ كوزدةگةن ذگةدةيدئث نةمةرةسئ قايدؤدئ قولداؤ ءذشئن جئبةرئلسة كةرةك. قايدؤدئث كةزئندة بةركةنئث جاؤئ بولعان شاعاتايدئث نةمةرةسئ العذيعا قارسئ سوعئسقان ارئق بذقا اسكةرلةرئ قذرامئندا بولعانئ بةلگئلئ. ءوزئنئث اعاسئ بةركةنئث جولئن جالعاستئرعان موثكة تةمئردئث، سوندئقتان دا قايدؤعا قولداؤ جاساؤئن تذسئنؤگة بولادئ. موثكة تةمئردئث ورتا ازيا بيلةؤشئسئنة اينالعان قايدؤدئ قولداؤئ بذدان كةيئنگئ وقيعالاردا دا كورئنئس بةردئ. مئسالئ، 1277- جئلئ ذلئ حان قذبئلايدئث ةكئ بئردةي ذلئ قايدؤعا قارسئ سوعئس كةزئندة تذتقئنعا ءتذسئپ قالدئ. قايدؤ حانزادالاردئ ةلئنة قايتارؤدئث ورنئنا ءوزئ اسا قذرمةتتةيتئن موثكة تةمئردئث سارايئنا جئبةردئ. ول بولسا ذلئ حانمةن جانجالدئ اسقئندئرماؤ ءذشئن بالالاردئ اكةسئنة قايتاردئ. بذل موثكة تةمئردئث بةيبئتشئلئكتئ كوزدةگةن ساياساتئنئث ناقتئ كورئنئسئ ةدئ.
وسئندايدا ايتا كةتةر تاعئ ءبئر ماسةلة، مذنداي ساياساتتئ ورئس كنيازدةرئ دة وزدةرئنئث مذددةلةرئنة پايدالانئپ قالؤعا تئرئستئ. أ.بارتولد وسئنئث ناقتئ مئسالئ رةتئندة كنياز لةأ گاليسكيدئث ليتأالئقتارعا قارسئ سوعئس كةزئندة موثكة تةمئردةن كومةككة اسكةر شاقئرتقانئن، ياعني اسكةري قولداؤ العانئن ايتا كةتةدئ. دةگةنمةن دة ورئس كنيازدةرئ قئپشاق ةلئنئث (التئن وردانئث) اسكةري كومةگئنة جذگئنؤگة ئنتئزارلئق تانئتا قويعان جوق. ويتكةنئ ولار جاؤدئ قيراتئپ عانا قويماي، وزدةرئنة وداقتاس ورئستاردئث ةلدئ مةكةندةرئن دة جولاي-جولشئباي سئپئرا توناپ، ءارتذرلئ زورلئق-زومبئلئقتارعا بارئپ، «ءبورئ ازئعئ جولدا» دةگةن كوشپةلئلةرگة ءتان پيعئلمةن جولدارئندا كةزدةسكةندةردئ قان قاقساتئپ كةتةتئن ةدئ. وسئدان ورئستار قاتتئ قايمئقتئ. الايدا موثكة تةمئر دة ءوز كةزةگئندة ورئس كنيازدةرئن دة قئپشاق ةلئنئث مذددةسئنة سايكةس پايدالانا ءبئلدئ. مئسالئ، 1277- جئلئ ول كاأكازداعئ الاندارعا قارسئ سوعئسقاندا ورئس اسكةرلةرئن قاؤئپتئ جةرلةرگة پايدالاندئ. ءوزئ يسلامدئ ذستانعاندار جاعئندا بولا تذرسا دا، موثكة تةمئر شئثعئس باباسئنان بةرئ داستذرگة اينالعان باسقا دئندةگئلةرگة توزئمدئلئكپةن قاراؤ جانة ولاردئث ءدئني سةنئمدةرئن قذرمةتتةؤ ساياساتئن جالعاستئرا بةردئ. ول ساراي باسقاراتئن ايماقتا گرةكتئث پراأوسلاأية ءدئنئن ذستاناتئندارعا ارتئقشئلئقتار بةردئ. ال سارايدا ةپيسكوپ بولئپ جذرگةن فةوگنوستتئ كونستانتينوپولعا ةلشئ ةتئپ اتتاندئردئ. وسئ ايتئلعاندار موثكة تةمئردئث ءدئني ذستانئمداردئ ذلكةن ساياساتتا ءتيئمدئ پايدالانا بئلگةنئن تاعئ دا دالةلدةي تذسةدئ.
وسئنئث ارقاسئندا ول باسقارعان تذستا قئپشاق ةلئ (التئن وردا) ئشكئ تارتئستاردان مذلدة تازارئپ، اؤئزبئرلئگئ بةرئك مئقتئ مةملةكةتكة اينالدئ. بةركة حاننئث كةزئندة-اق تاؤةلسئزدئككة باعئت ذستاعان قئپشاق ةلئ ةندئ، شئن مانئندة - دةربةس، موثعول يمپةرياسئنا باعئنبايتئن ءوزئنئث جةكة ءمورئ بار ذلئ مةملةكةتكة اينالدئ. ةگةر دة ودان بذرئنعئ قئپشاق ةلئنئث حاندارئ بولعار قالاسئندا سوققان وزدةرئنئث تةثگةلةرئندة ذلئ موثعول حانئنان اسا الماي، وزدةرئنئث ةسئمدةرئن جازا الماعان بولسا، ال موثكة تةمئر ءوزئ سوقتئرعان تةثگةلةرگة باتئل تذردة ءوزئنئث ةسئمئن جازئپ، دةربةس ءمورئن باستئردئ.
سول تذستا قالئپتاسقان كذردةلئ جاعداي موثكة تةمئر باسقارعان قئپشاق ةلئن مئسئر ةلئمةن جاقئنداستئرا ءتذستئ. 1271- جئلئ موثكة تةمئر حان سذلتان از-زاحير بةيبارئسقا ةلشئ جئبةرئپ، پةرسيانئ بيلةؤشئ قذلاعؤعا قارسئ بئرئگئپ كذرةسؤگة ذگئتتةپ، ونئث قول استئندا قالعان مذسئلمان ةلدةرئن ازات ةتؤگة جانة ولاردئ مئسئرعا قوسئپ الؤعا شاقئردئ.
وسئ ةلشئلئك مئسئرعا بارا جاتقان جولئندا فرانكتةردئث مارسةلدةن شئققان كةمةسئندةگئ جذگةنسئزدةر تاراپئنان توناؤعا ذشئرادئ. بذعان اشؤلانعان سذلتان بةيبارئس ارنايئ بذيرئقپةن ةلشئلةردئ بوساتتئرئپ، تونالعان زاتتاردئ ايلاقتاردان ئزدةستئرئپ، يةلةرئنة قايتارتقئزدئ. ارادا ءبئر جئل وتكةن سوث، 1272- جئلئ سذلتان از-زاهير بةيبارئس موثكة تةمئرگة جاثا ةلشئلئك اتتاندئردئ. وسئ ةلشئلئكپةن جئبةرگةن ءوزئنئث حاتئندا سذلتان بةيبارئس قذلاعؤدئث ذلئ اباعانئث مئسئرعا قارسئ ارانداتؤ ارةكةتتةرئن ايئپتادئ جانة ونئث جةثئلئسكة ذشئراعانئن اثگئمةلةدئ.
ايتا كةتةر ءبئر نارسة، سذلتان از-زاهير بةيبارئس موثكة تةمئردئ و باستان-اق بةركةنئث ساياساتئن جالعاستئرئپ، اباعاعا قارسئ سوعئستئ باستاؤعا شاقئرعان ةدئ. الايدا ءوزئنئث مةملةكةتتئك قئزمةتئندة ماسةلةنئ بةيبئت جولمةن رةتتةؤگة ءارقاشان دا بةيئمدئلئك تانئتقان موثكة تةمئر بذل ذسئنئستئ قابئلداي قويعان جوق جانة كةرئسئنشة اباعامةن بةيبئت كةلئسئم-شارت جاساسئپ، ءومئرئنئث سوثئنا دةيئن پةرسياعا قارسئ سوعئس قيمئلدارئنا بارا قويمادئ. مئسئردان شئققان اتالعان ةلشئلئك موثكة تةمئرگة ءارتذرلئ قئمبات سئيلئقتار، سونئمةن قاتار ناؤقاستانئپ جذرگةن وعان ءوزئ سذراتقان ءارتذرلئ دارئلةر مةن دارئلئك شوپتةردئ الا كةلدئ. 1280- جئلئ موثكة تةمئرگة قايئردان ماملذك امئرلةرئ شامس اد-دين سذثقار مةن سايف اد-دين بالبان باستاعان جاثا ةلشئلئك اتتاندئ. ونئ 1279- جئلئ سذلتان بايبارئستئث ورنئنا تاققا وتئرعان سايف اد-دين قالاؤئن سذلتاندئ اتتاندئردئ. ةلشئلئك تةثئز ارقئلئ كةلئپ جةتكةندة موينئنا جاسالعان ءساتسئز وتادان موثكة تةمئر قايتئس بولئپ كةتكةن ةدئ. ولار سارايدا تاققا وتئرعان جاثا حانعا تؤدا موثكةگة جولئقتئ. تؤدا موثكة ةلشئلةردئ وتة جاقسئ قابئلداپ، ءوزئنئث ةكئ ةل اراسئنداعئ بايلانئستاردئ جةتئلدئرؤگة مذددةلئ ةكةندئگئن بايقاتتئ. وسئنئث ناقتئ دالةلئ ونئث مئسئر بيلةؤشئسئ سايف اد-دين قالاؤئنعا 1283- جئلئ ءوزئنئث اتئنان ارنايئ ةلشئلئك اتتاندئرؤئ بولدئ. بذل ةلشئلئكتئ سول تذستا قئپشاق ةلئندة يسلامدئ ناسيحاتتاپ جذرگةن، قذران قاعيدالارئنا جةتئك مادجيد اد-دين اتا مةن نؤر اد-دين اتا باستاپ باردئ.
وسئ ةلشئلئك تؤدا موثكةنئث يسلامدئ قابئلداعانئ تؤرالئ حاتئن دا مئسئر بيلةؤشئسئنة الئپ باردئ. ونئث وتئنئشئمةن قئپشاق ةلئنئث اتالعان ةكئ ءدئندارلارئ مةككة مةن ءماديناعا بارئپ، قاجئلئق جاساپ قايتتئ. مذنئث ءوزئ تؤدا موثكةنئث دة قئپشاق ةلئندة يسلام ءدئنئن وركةندةتؤگة تئكةلةي مذددةلئلئك تانئتقانئنان حاباردار ةتةدئ. وداقتاستئقتئ نئعايتا ءتذسؤ ماقساتئندا تؤدا موثكة ءوزئنئث ةلشئلةرئ ارقئلئ ءوزئنث حاليفتئث جانة قالاؤئن سذلتاننئث جاؤلارئنا قارسئ سوعئسؤعا دايئن ةكةندئگئن دة مالئمدةدئ.
ئلة-شالا، كةلةر جئلئ سذلتان قالاؤئننان تؤدا موثكة حانعا ءبئر توپ ماملذك سذلتاندارئ باستاعان ءئرئ ةلشئلئك اتتاندئ. ولارمةن بئرگة سذلتان قالاؤئننئث قئرئمدا سالدئرئپ جاتقان ذلكةن مةشئتئن ماملذكتةردئث اسةم ويؤ-ورنةكتةرئمةن كوركةمدةيتئن تاس قاشاؤشئ شةبةرلةر دة اتتاندئ. ةلشئلئك قئپشاق حانئنئث سارايئنا مول سئيلئقپةن، كوپتةگةن شئت، جئبةك ماتالارمةن، شوپتةن جاسالعان ءارتذرلئ ءدارئ-دارمةكتةرمةن كةلئپ جةتتئ. ارادا ةكئ جئلدان سوث، 1286- جئلئ تؤدا موثكة حان سذلتان قالاؤئنعا جاؤاپ ةلشئلئك جونةلتتئ. ونئ بذرئنعئ ةلشئلئكتة قاجئلئق مئندةتئن وتكةرگةن مادجيد اد-دين اتا باستاپ باردئ. ول سذلتان قالاؤئنعا تؤدا موثكة حاننئث رازئلئق نيةتئن جانة حاننئث الداعئ ؤاقئتتا سذلتاننئث بارلئق وتئنئشتةرئن ورئنداؤعا مذددةلئلئگئن ايتئپ كةلدئ. وكئنئشكة قاراي، 1290- جئلئ سايف اد-دين قالاؤئننئث قايتئس بولؤئنا بايلانئستئ ةكئ ةل اراسئنداعئ قاتئناستار ءبئراز ؤاقئتقا توقتاپ قالدئ. تةك 1293- جئلئ عانا سذلتان قالاؤئننئث ذلئ ءال-اشراف حاليل كوپتةگةن سئي-سيياپاتتار مةن جاثا ةلشئلئك اتتاندئردئ. الايدا بذل كةزدة تؤدا موثكة حان دا قايتئس بولئپ كةتكةن ةدئ.
تاريحي دةرةكتةر ونئث ورنئنا 1286- جئلدان باستاپ تؤلا بذعانئث حان بولعانئن اتاپ كورسةتةدئ. ول 1290- جئلعا دةيئن قئپشاق دالاسئن بيلةدئ. ءوزئ جاستاي تاققا وتئرعان جانة بيلئكتة دة ذزاق بولا الماعان ونئث تاريحتا ايتارلئقتاي تةرةث ءئز قالدئرا الماعانئ بةلگئلئ. الايدا الدئنداعئ حاندار وعان مذرا بولئپ قالعان قئپشاق مةملةكةتئن ايتارلئقتاي نئعايتئپ كةتكةن ةدئ. وكئنئشكة قاراي، جاثا جاس حاننئث السئزدئگئن ءوزئنئث مذدةسئنة پايدالانؤدئ كوزدةيتئندةر ةندئ باس كوتةرئپ، تاريح ساحناسئندا بوي كورسةتة باستادئ. ولاردئث اراسئندا اسئرةسة نوعاي مئرزا قئپشاق دالاسئندا ئقپالدئ ساياسي كذشكة اينالؤ جولئندا ةرةكشة بةلسةندئلئك تانئتتئ. مذنئث ءوزئ، شئن مانئندة، قئپشاق ةلئن ساياسي تذرعئدان بولشةكتةؤگة الئپ كةلةتئن اسا قاؤئپتئ ذستانئمداردئث بةلةث الؤئنا جول اشتئ.
تالاس وماربةكوأ، تاريح عئلئمدارئنئث دوكتورئ، پروفةسسور
(«انا ءتئلئ» گازةتئ،21 - شئلدة. 2011 - جئل)