ءتذبئ ءبئر تذركئنئث تذتاستئعئن اثساعان مذستافا مذراتئ نةگة مةثزةيدئ؟

تذركئستان حالئقتارئنئث بئرلئگئ مةن تاؤةلسئزدئگئ يدةياسئن تؤ ةتئپ ذستانعان اسا كورنةكتئ ساياسي قايراتكةر، جالئندئ پؤبليسيست، اؤدارماشئ، جازؤشئ، XX عاسئردئث باسئنداعئ قازاق ينتةلليگةنسياسئنئث ةث جارقئن وكئلدةرئنئث ءبئرئ مذستافا شوقاي بذرئنعئ كذنتئزبة بويئنشا 1890- جئلدئث 25 - جةلتوقسانئندا، ال جاثاشا ةسةپپةن 1891 -جئلدئث 7 -قاثتارئندا قازئرگئ قئزئلوردا وبلئسئ شيةلئ اؤدانئ سذلؤتوبة ماثئنداعئ نارشوقئ قئستاؤئندا دذنيةگة كةلگةن. باستاپقئدا اؤئل مولداسئنان ساؤات اشقان زةردةلئ مذستافا ءدئني بئلئممةن قاتار، مؤزئكادان دا ساباق العان.
None
None

بالا كةزئنةن دومبئرا تارتئپ، ءان سالاتئن دا ونةرئ بولعان. ةرةكشة ذعئمتال، دارئندئ پةرزةنتئنئث ورئسشا ءبئلئم الؤئن، سانالئ ازامات بولئپ، ءوز حالقئنئث جوعئن جوقتاؤئن، مذثئن مذثداؤئن ارمان ةتكةن اكةسئ وزگة تؤئستارئنئث قارسئلئعئنا قذلاق تذرمةستةن، مذستافانئ اؤئلدان الئسقا، اقمةشئتكة وقؤعا اتتاندئرعان. قالاداعئ قايناعان تئرشئلئككة اؤةلدة توسئرقاي قاراپ، ورئسشا سويلةگةندةردئ كورئپ، ءوزئن ةشقاشان ولاي سويلةي المايتئنداي سةزئنگةن جانة ازداپ جذرةكسئنگةن مذستافا ازعانتاي ؤاقئتتئث ئشئندة قالالئق مادةنيةتتئ دة، ادامزاتتئق ئلگةرئ ءئلئم-بئلئمدئ دة تةرةث مةثگةرئپ شئعادئ.

پةتةربؤرگ ؤنيأةرسيتةتئن ذزدئك بئتئرگةن بوزبالانئث ذلكةن ساياساتقا ارالاسؤئنا ئقپال ةتكةن ءبئردةن-بئر ادام - الاش قايراتكةرئ ءاليحان بوكةيحانوأ. بئلئمدئلئگئن، تاباندئلئعئن ةرتة باستان اثعارعان ءاليحان مذستافانئ رةسةي مةملةكةتتئك دؤماسئ مذسئلمان فراكسياسئنئث حاتشئلئعئنا ذسئنادئ. بذل رةتتة ءاليحاننئث دا، ذلئنئث ءوز حالقئنا ادال قئزمةت ةتةتئن زيالئ تذلعا بولئپ قالئپتاسؤئن ارمان ةتكةن شوقايداي ابزال اكةنئث دة ءذمئتئ الداعان جوق.

مذستافا ءوزئنئث بذكئل عذمئرئن تؤعان حالقئنئث عانا ةمةس، تذتاس تذركئستان اؤماعئنداعئ تذبئ ءبئر تذركئ جذرتئنئث بئرلئگئ مةن تاؤةلسئزدئگئ، ءوز الدئنا دةربةس مةملةكةت بولؤئ جولئنداعئ كذرةسكة ارنادئ، سوثعئ دةمئ بئتكةنشة: «تذركئستان ءذشئن ءولؤ، تذركئستان ءذشئن جان بةرؤ بارئمئزگة ءبئر ماقسات، ءبئر مؤحاببات ؤازيفا بولماق. مذنئ ذمئتپاؤ كةرةك!» - دةپ ءوتتئ. مذستافا شوقاي كوكسةگةن تذركئستان اأتونومياسئ، تاريحشئ عالئم مامبةت قويگةلدئنئث پئكئرئنشة، «...ءجاي ءبئر قالالئق، تذيئق ساياسي قذبئلئس ةمةس ةدئ. ءبئراق كةثةستئك تاريحنامادا ونئث تاريحي ماثئزئن تومةندةتئپ كورسةتؤ ءذشئن سونداي ماعئنا بةرؤگة تئرئستئ».

ذلتتئق تذتاستئققا، قازاق ةلئن تاؤةلسئز، ئرگةلئ ةل ةتؤگة دةگةن ذمتئلئس وتكةن عاسئردئث باسئنداعئ الاش زيالئلارئنا ورتاق ماقسات بولدئ. تةك ونئ جذزةگة اسئرؤ ماسةلةسئنة كةلگةندة، ءارقايسئسئ ءارتذرلئ جولدئ تاثدادئ. مئسالئ، 1917 -جئلئ قازاق قايراتكةرلةرئ، ينتةلليگةنسياسئ اراسئندا قازاق وبلئستارئنئث تذركئستانمةن بئرئگؤ مذمكئندئگئنة بايلانئستئ قاراما-قارسئ ةكئ پئكئر بولدئ. م.شوقاي يدةياسئن قولداؤشئلار «ورئستئث وتارشئلدئعئنان قذتئلؤ ءذشئن ورتا ازيا ةلدةرئ بولئپ بئرئگؤئمئز كةرةك» دةسة، «اأتونوميا قذرؤ - ءوز الدئنا مةملةكةت بولؤ، مةملةكةت بولئپ، ءئس اتقارؤ وثاي ةمةس، ءبئزدئث قازاق ءئس اتقاراتئن ازاماتقا جذتاپ وتئرعان بولسا، ءبئزدئث جالپئ قازاق قاراثعئ بولسا، تذركئستان حالئقتارئنئث قاراثعئلئعئ ءهام شةبةر ادامنئث جوقتئعئ بئزدةن ون ةسة ارتئق» دةپ بئلگةن ءاليحان بوكةيحانوأ «ورتا ازيا بولئپ بئرئگؤگة بولمايدئ» دةپ ةسةپتةدئ. الايدا كذللئ قازاق مةملةكةتئنئث تاعدئرئ بارلئق قازاق ذلتئنئث قولداؤئنا تاؤةلدئ ةكةندئگئن الاشوردا باسشئلارئ دا، مذستافا شوقاي دا تذسئندئ. الاشوردا وكئمةتئ قذرئلعان بةتتة تذركئستان ولكةسئ قذرامئنداعئ قازاق جذرتئمةن بئرئگؤ جولدارئن قاراستئرؤعا كئرئستئ. وكئنئشكة قاراي، تذركئ جذرتئنئث تذتاستئققا، ازاتتئققا باعئتتالعان تالپئنئسئ تذنشئقتئرئلئپ، الاشوردا وكئمةتئ دة، تذركئستان اأتونومياسئ دا كذشپةن تالقاندالدئ. ءسويتئپ، مذستافانئث ءومئرئنئث سوثئنا دةيئن ذلاسقان ةميگراسيالئق قئزمةتئ باستالدئ.

م.قويگةلدئنئث ؤاجئنة جذگئنسةك، «ونئث مذنداي قادامعا بارؤئ بةلگئلئ دارةجةدة ازاماتتئق ةرلئكپةن بئردةي بولاتئن». مذستافا شوقاي - شئن مانئندة، ةميگراسياعا كةتكةن جانة شةتةلگة باس ساؤعالاپ ةمةس، ساياسي كذرةستئ جاثا جاعدايدا جالعاستئرؤ ءذشئن بارعان تذركئستاندئق تذثعئش تذلعا. ءبئر انئعئ، مذستافا شوقاي ةميگراسيادا وتكةن 20 جئل عذمئرئندا وتانئنان ةش قول ذزبةگةن. ةلدة قالعان الاش ارئستارئ دا مذستافامةن ةبئن تاؤئپ قارئم-قاتئناس جاساؤعا، ونئث جاعدايئنان حاباردار بولئپ وتئرؤعا تئرئسقان. مئسالئ، «امئرة قاشاؤبايةأ پاريجگة ءان ايتؤعا بارعاندا ول ذلتاراعئنئث استئنا جاسئرئپ، مذستافاعا ارنايئ حات جولداعان» دةگةن دة دةرةك بار. پاريجدة ءان سالؤمةن بئرگة، «حالئق جاؤئمةن» جذزدةسئپ قايتقانئن ءبئلئپ قويعان ءذش ءارئپتئث جانسئزدارئ اقئرئ امئرةنئث سوثئنا شام الئپ ءتذسئپ، تذبئنة جةتئپ تئنعان.

مذستافا شوقاي كةثةستةر وداعئندا ورئن الئپ جاتقان اسئرا سئلتةؤلةر مةن سولاقاي ساياسات سالدارلارئنان باسپاسوز مالئمةتتةرئ ارقئلئ ذنةمئ حاباردار بولئپ وتئرادئ. ءوزئ دة ورئس، فرانسؤز، تذرئك جانة اعئلشئن تئلدةرئندة شئعاتئن ءارتذرلئ گازةت-جؤرنالدارعا تذركئستان ماسةلةسئ تاقئرئبئن تةرةث ءارئ باتئل قوزعاعان ماتةريالدار جاريالاپ تذردئ. سونئمةن بئرگة «يةني تذركئستان»، «ياش تذركئستان» جؤرنالدارئنئث شئعؤئنا تئكةلةي جةتةكشئلئك ةتتئ. «ياش تذركئستان» شةتةلدةردةگئ رةسةيلئك تذركئ حالئقتارئ وكئلدةرئنئث ةكئنشئ دذنيةجذزئلئك سوعئستان بذرئن ذزاق ؤاقئت شئعئپ تذرعان جانة ةث ئقپالدئ باسپاسوز ورگاندارئنئث ءبئرئ رةتئندة تاريحتا ذلكةن ءئز قالدئردئ.

بذل كةزدةيسوق جةتئستئك ةمةس، مذستافا شوقايدئث ستؤدةنتتئك جئلدارئنان باستاپ ءباسپاسوز سالاسئندا جيناقتاعان ذلكةن تاجئريبةسئنئث جةمئسئ بولاتئن.

مذستافا ماقالا جازؤ ادةتئن ةكئنشئ دذنيةجذزئلئك سوعئستئث ةث قئزئپ تذرعان ساتتةرئندة دة تاستاعان جوق. تذتقئندار لاگةرلةرئندةگئ جذمئستارئ كةزئندة دة ةستةلئكتةرئ مةن العان اسةرلةرئن قاعازعا تذسئرة جذردئ. كونس لاگةرلةردةگئ تذتقئنداردئث ادام توزگئسئز اؤئر حالئن كورئپ كةلگةننةن كةيئن: «گيتلةر مةن ستاليننئث كةمشئلئگئ كوپ، ولار - شئن مانئندة، زالئمدار. مةن بذلاردئث قايسئسئ كذشتئرةك ةكةن دةپ ويلامايمئن. شئندئعئندا، ولاردئث ساياسات پةن زذلئمدئقتا دارةجةلةرئ بئردةي»، - دةپ جازدئ. كةيئنئرةك نةمئس ارمياسئنئث گرؤپپةنفيؤرةرئ س.س.يواحيمگة جازعان حاتئندا: «گةتة، فةيةرباح، باح، بةتحوأةن، شوپةنگاؤةر سياقتئ ذلئلاردئ تاربيةلةگةن ذلتتئث تذتقئندارعا جاساپ وتئرعان زذلئمدئعئن كورة وتئرئپ، مةن تذركئستان لةگيونئن باسقارؤ تؤرالئ ذسئنئستان جانة سئزدةرمةن ءارئ قاراي جذمئس ئستةؤدةن باس تارتامئن»، - دةگةن مازمذندا حات جازدئ. سونئث ارتئنشا، ياعني 1941 -جئلدئث 27 -جةلتوقسانئندا مذستافا شوقايدئث جذرةگئ سوعؤئن توقتاتتئ. بذل جونئندةگئ رةسمي انئقتامادا «سذزةكتةن قايتئس بولدئ» -دةپ كورسةتئلدئ. ءبئراق جارئ ءماريا شوقاي مذستافانئث سذزةكپةن تذركئستاندا جذرگةندة اؤئرعاندئعئن جانة وعان قارسئ يممؤنيتةتئ بولؤئ تيئستئگئن ءوز ةستةلئكتةرئندة جازدئ. سويتئپ، الاشتئث اياؤلئ ازاماتئنئث قانداي جاعدايدا نة سةبةپتئ دذنيةدةن وتكةندئگئ كذنئ بذگئنگة دةيئن جذمباق كذيئندة قالئپ وتئر.

ابدئؤاقاپ قارا، تذركياداعئ ميمار سينان ؤنيأةرسيتةتئنئث پروفةسسورئ، شوقاي تانؤشئ:

ساياساتقا باؤلئعان - ءاليحان بوكةيحانوأ

تاشكةنتتةگئ ةرلةر گيمنازياسئندا وقئپ جذرگةن كةزئندة مذستافا شوقايدئث تذركئ حالئقتارئنئث مادةنيةتئن، سالت-داستذرئن ذيرةنؤئنة باشقذرتتاردان شئققان اتاقتئ ةتنوگراف ابؤباكئر ديأاةأ قاتتئ اسةر ةتكةن. تاشكةنت قالاسئ تذركئستان گةنةرال-گؤبةرناتورلئعئنئث ورتالئعئ بولعاندئقتان، جةرگئلئكتئ حالئق پةن ورئس باسقارؤشئلارئنئث اراسئنداعئ شيةلةنئستةر مةن قايشئلئقتاردئ مذستافا ءجيئ كورگةن. سونداي-اق سول كةزدةگئ ءتئلماشتاردئث دا ورئستاردئث پايداسئنا جذمئس ئستةپ جذرگةنئن بايقاعان. ولار كوبئنةسة اقشاعا ساتئلئپ، پارا الئپ، اؤدارمانئ تةرئس جاسايتئن بولعان. ال جةرگئلئكتئ حالئق سوتقا شاعئناتئن كةزدة ارئزدارئن مذستافاعا جازعئزادئ ةكةن. مذستافانئث ورئس تئلئنة جةتئك ةكةنئن بايقاعان تذركئستان گةنةرال-گؤبةرناتورئ سامسونوأ ونئ وزئنة تئلماشتئققا شاقئرادئ. ول جاس بالا ءذشئن ذلكةن دارةجة بولاتئن. سوعان قاراماستان، مذستافا شوقاي ءتئلماش بولؤدان ءذزئلدئ-كةسئلدئ باس تارتادئ. ويتكةنئ ول كةزدة حالئق الدئندا ءتئلماشتاردئث بةدةلئ جوق ةدئ. ءسويتئپ، زاثگةر بولؤدئ ويلاعان ول قازان تاتارلارئنا بولئنگةن ستيپةنديامةن 1910 -جئلئ جوعارئ ءبئلئم الؤ ءذشئن پةتةربؤرگقا بارادئ.

پةتةربؤرگ مذستافا شوقاي ءذشئن بئلئم الؤ ورتالئعئ عانا بولعان جوق. سونئمةن قاتار مذستافانئث ساياسي تذرعئدان ءوسئپ-وركةندةؤئنة جاعداي جاساعان دا - وسئ قالا. وتكئر ويلئ مذستافا شوقاي ستؤدةنت كةزئندة-اق ءاليحان بوكةيحانوأتئث كوزئنة تذسكةن. ءسويتئپ، ءاليحان ونئ ساياساتقا باؤلئعان. كةيئننةن مذستافا شةتةلگة دة سول كئسئنئث تاپسئرماسئ بويئنشا شئققان. ءبئر انئعئ، مذستافا الاش يدةياسئنان ةشقاشان اجئراعان ةمةس. ءوزئ تذركئستان اأتونومياسئنئث ءتوراعاسئ بولعان ؤاقئتتا الاشوردانئث سئرتقئ ئستةر مينيسترئ قئزمةتئن دة قاتار اتقارعان. رةسةي پارلامةنتئ ءذشئن بةلگئلةنگةن سايلاؤلاردا دا ةكئ جةردة كانديدات بولعان. ياعني مذستافا شوقاي - ةكئ ذكئمةتتئ ءبئر-بئرئنة جالعاؤشئ دارا تذلعا.

بةيبئت قويشئباي، جازؤشئ، تاريح عئلئمئنئث كانديداتئ: «اؤرؤدان ءولدئ» دةگةن تذجئرئم ءالئ دة كذماندئ

مذستافا جالعئز قازاقتئث عانا ةمةس، كذللئ تذركئ حالقئنئث بئرلةستئگئ ءذشئن ةثبةك ةتتئ. ءوزئنئث ءبئر ماقالاسئندا: «تذركئستاننئث ذلت-ازاتتئق تؤئن كوتةرگةن ادام ءذشئن ارعئن، قئپشاقتئ بئلاي قويئپ، تئپتئ وزبةك، قازاق، تذرئكمةن بولئپ بولئنؤدئث ءوزئ تذركئستان تذرئكتةرئن بولشةكتةپ، ولئمگة باستايتئن جول ةكةنئن جاقسئ بئلةتئن ةدئم»، - دةيدئ. راسئندا، ورئستارعا ءبولئپ تاستاپ بيلةگةن وثاي بولاتئن. بولشةأيكتةر بذكئل تذركئ حالئقتارئنئث ءبئر بولؤئن قالامادئ. ال ءبئز ءذشئن ءار تاراپقا ءبولئنؤ ول كةزدة وثتايلئ بولمادئ.

پاتشالئق رةسةي تذسئندا قازاقتئث كوپ جةرئن مذجئقتار تارتئپ العان. مذستافا بولشةأيكتةردئث «ةزئلگةن ةلگة پاتشا تارتئپ العان جةرلةردئ قايتارامئز» دةگةن ؤادةسئن ورئنداماعانئن، ءتئپتئ ودان سوراقئسئن ئستةگةنئن جازئپ، ونئث جانئندا پاتشالئق زامانداعئ جةر ساياساتئنئث ءجئپ ةسة الماي قالعانئن بذلتارتپاس دالةلدةرمةن دايةكتةيدئ. كةثةستةردئث ورتا ازيادا ذلتتئق-اؤماقتئق جئكتةرگة ءبولئپ، مةجةلةؤ جذرگئزؤئن ةسكئ «بولشةكتةپ ال دا، بيلةي بةر» ذرانئن جاثعئرتقان «سذمپايئ ساياسات» دةپ باعالايدئ.

بولشةأيكتةر بيلئككة كةلگةنئنة 10 جئل بولعاندا وزدةرئن الةمگة ماقتاپ كورسةتؤ ءذشئن شةتةلدةن دةلةگاسيا شاقئرتئپ، كةثةس وكئمةتئنئث جاساندئ جةتئستئكتةرئن كورسةتةدئ. سونئ مذستافا اشكةرة ةتةدئ. «تذركئستان - كةثةس بيلئگئ استئندا» دةگةن ةثبةگئندة بيلئكتئث ءئس جذزئندة حالئقتئ قالاي ةزئپ جاتقانئن جازادئ. مذنئث بارلئعئن كةثةس وكئمةتئ، ارينة، كةشئرة المايدئ. ونئث ةلدة قالعان تؤئستارئن، ونئمةن ارالاسقان ادامداردئ قؤدالايدئ، جةكة باسئنا قارسئ ءئس قوزعايدئ. نةگئزئ، مذستافانئ «اؤرؤدان ءولدئ» دةگةن تذجئرئم ءالئ دة كذماندئ. ول قايتئس بولعان سوث، تذتقئندار اراسئندا «ؤلاندئ» دةگةن دةرةك تاراپ كةتةدئ. ال جارئ ماريانئ مايئتكة جولاتپاي قويادئ. سوعان قاراعاندا، ؤلانعاندئعئ عاجاپ ةمةس...

مذستافا شوقاي: قوقان اأتونومياسئ - تذركئستان ذلتتئق بئرلئگئنئث ناعئز فورماسئ

...قوقان اأتونومياسئ ذكئمةتئ بار بولعانئ ةكئ اي ءتورت كذن عانا ءومئر سذرگةن ةدئ. 1917 -جئلدئث 10 -جةلتوقسانئندا قذرئلئپ، 1918 -جئلدئث 13 -اقپانئندا تاراتئلدئ. قوقان ذكئمةتئنئث نة وفيسةرئ، نة اقشاسئ، نة اسكةرئ بولعان جوق. پوشتا، تةلةگراف، تةمئرجولداردئث ءبارئ دة جاؤ قولئندا بولاتئن. وسئنداي جاعدايدا دذنيةگة كةلئپ، وسئنداي قئسقا عانا عذمئر كةشكةن قوقان ذكئمةتئنئث تذركئستان حالقئنئث ذلتتئق تالاپتارئن قاناعاتتاندئرؤ جولئندا كوزگة كورئنةرلئك ةشقانداي جذمئس تئندئرا الماعانئ تابيعي ةدئ. ءتئپتئ بذل ذكئمةتتئث وسئنداي جاعدايدا قذرئلئپ، 64 كذن ءومئر سذرة الؤئنئث ءوزئ تاثعالارلئق قذبئلئس دةؤگة بولادئ. ارينة، قوقان اأتونومياسئ تذركئستان ماسةلةسئن شةشؤدئث ماقساتئ دا، فورماسئ دا ةمةس. ول تةك تذركئستان ازاتتئق قوزعالئسئنئث سول ءبئر كةزةثدة باسئپ وتؤگة تيئس بولعان كةزةكتئ ءبئر قادامئ عانا بولاتئن. ةگةر ول كةزدة تذركئستانعا، ؤكراينا مةن كاأكازياداعئ سياقتئ، قولايلئ سئرتقئ ساياسي جاعداي تؤئلا قالعاندا، ول ءوزئنئث تاؤةلسئزدئگئن ةشبئر ةكئلةنبةستةن-اق جاريالاپ جئبةرگةن بولار ةدئ. ءبئز تاريحي ذقساستئعئ كوپ كةزدةسة بةرمةيتئن ءبئر داؤئردة ءومئر سذردئك. كومةك الئپ، ءذمئت ارتاتئن كورشئمئز بولمادئ. سوعان قاراماستان، مئنا ءبئر شئندئقتئ ايتا كةتكةنئمئز ءجون بولار ةدئ. كونة رةسةيگة قاراعان ولكةلةر، كةيئننةن كةثةستئك رةسةيدئث دة بذعاؤئنا ءتذسئپ قالعان ولكةلةر اراسئندا تاؤةلسئز ذلتتئق مةملةكةتتئلئك ءذشئن كذرةسؤ جولئنا تذثعئش رةت تذركئستان ءتذسئپ وتئر.

قوقان اأتونومياسئنئث ءبئر ةرةكشةلئگئ سول كةزدئث وزئندة تذركئستان ذلتتئق بئرلئگئنئث ناعئز فورماسئن بةرة بئلگةندئگئندة ةدئ. ءبئزدئث ذلت-ازاتتئق قوزعالئسئمئز تاريحئندا قوقان اأتونومياسئ ءوزئنئث وسئنداي ةرةكشةلئگئمةن تةرةث ءئز قالدئرئپ كةتتئ.

(«قوقان اأتونومياسئ (1917-1937 ج ج.)»، مذستافا شوقاي. تاثدامالئ، 2-توم، الماتئ، «قاينار»، 1999- جئل)

كوشئم ةسماعامبةتوأ، تاريح عئلئمئنئث دوكتورئ، پروفةسسور: مذستافا كذرةس تةتئكتةرئن قالئپتاستئردئ

مذستافا شوقاي ءبئر ساتكة دة ساياسي كذرةستةن جةكة باسئن ارتئق كورگةن ادام ةمةس. ول شةتةلگة باس ساؤعالاپ ةمةس، ساياسي كذرةستئ جاثا جاعدايدا جالعاستئرؤ ءذشئن بارعان. م.شوقايدئث ساياسي كذرةس كونسةپسياسئنئث تذپكئ ماقساتئ تذركئستاننئث تولئق تاؤةلسئزدئككة قول جةتكئزئپ، ءوز الدئنا دةربةس مةملةكةت قذرؤئنا نةگئزدةلگةن. ونئث ساياسي باعدارلاماسئ پولشا باسشئسئ مارشال يوزةف پيلسؤدسكيدئث سئرتقئ ساياساتئندا ذستانعان باعئتئنا سايكةس كةلةدئ دة، جالعئز م.شوقاي عانا ةمةس، بارلئق ةميگراسيالئق كذش پولشا قارجئلاندئرئپ وتئرعان «پرومةتةي» ذيئمئنا بئرئگةدئ. سونئمةن بئرگة م.شوقاي كذرةس تةتئكتةرئن قالئپتاستئردئ: «تذركئستان ذلتتئق بئرلئگئ» ذيئمئ قذرئلئپ، العاشقئ كذننةن ورتالئق كوميتةتئنئث مذشةسئ بولدئ. كةيئن ونئ ءوزئ باسقاردئ. باسپاءسوز ورگاندارئ - «يةني تذركئستان»، «ياش تذركئستان» جؤرنالدارئ ذيئمداستئرئلدئ. ءوز كوزقاراستارئ مةن ساياسي كذرةس كونسةپسياسئن ناسيحاتتاؤ ماقساتئندا «دني»، «پوسلةدنية نوأوستي» گازةتتةرئندة، «يةني تذركئستان»، «ياش تذركئستان»، فرانسؤز تئلئندةگئ «پرومةتةي» جؤرنالدارئندا، اعئلشئن، فرانسؤز، پولياك باسئلئمدارئندا جذزدةگةن ماقالا جاريالاعان. فرانسؤز، ورئس، تذرئك تئلدةرئندة ءذش كئتاپ جازعان. 1925- جئلئ، 1929 -جئلئ ةكئ رةت، 1933، 1934 جئلدارئ لوندوندا بولئپ قايتادئ.

م.شوقايدئث ذلئ تذلعا ةكةندئگئن قاتار جذرگةن مةملةكةت، قوعام قايراتكةرلةرئ كوزئنئث تئرئسئندة-اق مويئنداعان. ؤكراينا حالئق رةسپؤبليكاسئنئث بذرئنعئ سئرتقئ ئستةر ءمينيسترئ ا.شؤلگيننئث م.شوقاي قايتئس بولعاننان كةيئن: «ةگةر تذركئستان تاؤةلسئزدئك الئپ، م.شوقاي ءتئرئ بولسا، ول دجاأاحارلال نةرؤ، اتاتذرئك سياقتئ قايراتكةر بولار ةدئ»،- دةپ باعالاؤئندا ذلكةن شئندئق جاتئر.

دوسمذحامةد كئشئبةكوأ، ق ع ا اكادةميگئ: شةتةلگة كةتكةنئنئث ءوزئ كورةگةندئك بولدئ

مذستافانئث ولئمئنة ةكئ بولجامنئث ءبئرئ تذتقئندار لاگةرلةرئن ارالاپ جذرگةندة سذزةككة شالدئققان دةسة، ةكئنشئسئ كايؤمحان دةگةن كومةكشئسئ ؤ بةرئپ ءولتئردئ دةيدئ. مةنئثشة، ةكةؤئ دة نةگئزسئز. بئرئنشئدةن، ونداي اؤرؤ پايدا بولسا، نةمئستةر اؤرؤ وشاعئن بئردةن ورتةپ جئبةرةر ةدئ. ةكئنشئدةن، مذستافا 1941- جئلئ 27 -جةلتوقساندا قايتئس بولدئ. ول تذركئستان لةگيونئن قذرئپ تا ذلگةرگةن جوق. دةمةك، كايؤمحان ونئ قئزعاناتئنداي جاعداي بولعان جوق. «مذستافا وتانئنا وپاسئزدئق جاسادئ، نةمئستةرگة ساتئلئپ كةتتئ» دةگةن پئكئرگة مةن ةشقاشان قوسئلمايمئن. ةگةر مذستافا ساتقئن، نةمئستئث قولشوقپارئ بولسا، ولمةي، ءتئرئ قالار ةدئ.

ءبئر جاعئنان، مذستافانئث شةتةلگة كةتكةندئگئنئث ءوزئ كورةگةندئك بولدئ. ةگةر ةلدة قالئپ قويسا، ءبارئبئر 1937 -جئلعئ رةپرةسسيانئث قذربانئ بولئپ، الةمدئك ماسشتابتا جذمئس جذرگئزة الماس ةدئ. مذستافانئث جذرگئزگةن جذمئسئنئث ناتيجةسئندة سوأةتولوگ دةگةن يدةولوگيالئق باعئت قالئپتاستئ. كةثةس وكئمةتئ قذلاپ، بذرئنعئ ذلت رةسپؤبليكالارئ اتانعان ايماقتار ةگةمةندئككة قول جةتكئزگةندة، بذل الةمدئك جذيةنئ ئدئراتؤدا «ازاتتئق» راديوسئنئث ذلةسئ زور بولعاندئعئ ايتئلئپ جاتتئ. الايدا وسئلاردئث بارئنة جول سالعان - م.شوقايدئث باستاماسئ. وسئنئ ءبئلؤئمئز كةرةك، تالماي ايتا بةرؤئمئز كةرةك. كوپشئلئكتئث مذستافاعا دةگةن بذرئس كوزقاراسئ ؤاقئت وتة كةلة تذبئرئمةن وزگةرةتئن بولادئ. الةم تانئعان مذستافانئ ءوز جذرتئنئث دا لايئقتئ دةثگةيدة دارئپتةيتئن ؤاقئتئ ءالئ كةلةدئ.

قاسئمحان بةگمانوأ، اقئن، «مذستافا شوقاي جولئمةن» ةكسپةديسياسئنئث جةتةكشئسئ: مذستافانئث ءومئرئ - تاربية ءذشئن تاپتئرمايتئن تاقئرئپ

م.شوقايدئث ءومئرئ - وتة سيرةك كةزدةسةتئن تاثعاجايئپ ءومئر، سونداي-اق بذل - جاستاردئ تاربيةلةؤدة تاپتئرمايتئن تاقئرئپ. وكئنئشكة قاراي، ءبئز ونئ تذلعا رةتئندة تانئپ-بئلة الماي ءجذرمئز. ءتئپتئ مذستافا شوقايدئث تؤعان جئلئنئث وزئندة ءالئ كذنگة دةيئن كذمان بار. قازئر 1890- جئلئ تؤعان دةپ ءجذرمئز. ءبئراق مةن سويلةسكةن ادامداردئث بارلئعئ «ودان ذلكةندةؤ بولاتئن» دةيدئ. مذنئث بارئنة عئلئمي جذية، دالدئك قاجةت. سول سياقتئ ءبئرقاتار تاريحشئمئز وسئ كذنگة دةيئن مذستافانئث ايةلئ ماريانئ «مذسئلمان ءدئنئن قابئلداعان» دةپ كةلدئ. ال مةن ماريا شوقايدئث بةيئتئنئث باسئندا كرةست تذرعانئن ءوز كوزئممةن كوردئم.

مذستافاتانؤ عئلئمئندا مذلدة بةلگئسئز بولئپ كةلگةن ءبئر نارسة - مذستافا قئزمةتئنئث كاأكاز باعئتئ. سونداعئ «أولنئي گورةس»، «بوربا» گازةتتةرئندةگئ ةثبةكتةرئ، حابارلارئ - ءوز الدئنا ءبئر بولةك اثگئمة. وسئ ورايدا، ءبئر قئزئعئ، كاأكاز بويئندا التئ-اق سانئ شئعئپ ذلگةرگةن «نا رؤبةجة» جؤرنالئن ءبئزدئث كةيبئر زةرتتةؤشئلةرئمئز گازةت دةپ قاتةلةسةدئ. ايتا بةرسةك، انئقتاؤدئ قاجةت ةتةتئن، كةيبئرةؤلةر ذساق-تذيةك دةپ ةسةپتةيتئن مذنداي نارسةلةر از ةمةس.

قورئتا ايتقاندا...

الاش جذرتئنئث اياؤلئ پةرزةنتئ مذستافا شوقايدئث ادامي ءبئتئم-بولمئسئ، مئنةز-قذلقئ، جالپئ ءومئربايانئ جونئندةگئ دةرةكتةر مذلدة جوقتئث قاسئ. بذگئنگئ مذستافاتانؤشئلاردئث دةنئ ماريا شوقايدئث ول تؤرالئ وسئدان جارتئ عاسئرداي بذرئن، ياعني 1963- جئلئ جارئق كورگةن ةستةلئكتةرئنة جذگئنگةننةن وزگة تئندئرئپ جاتقان ئستةرئ شامالئ. ال ماريا شوقايدئث «ءومئربايان جازؤدئث قيئن شارؤا ةكةندئگئن»، ونئث ذستئنة وزئنة «ةث جاقئن ادام جايلئ تولقئماي وتئرئپ جازؤ دا مذمكئن ةمةستئگئن» ةسكةرتكةندئگئن ويلاساق، ةستةلئكتة مذستافاعا قاتئستئ كوپتةگةن جايتتئث تولئق قامتئلماعاندئعئ زاثدئ دا، تذسئنئكتئ دة. دةمةك، الاشتئث ايتؤلئ قايراتكةرئنئث تذلعالئق قاسيةتئن، ماقسات-مذراتئن، ءالئ دة نازاردان تئس قالئپ كةلة جاتقان ةثبةكتةرئن ءوز دارةجةسئندة جان-جاقتئ زةرتتةپ-زةردةلةؤ، مذستافاتانؤ سالاسئن تئث دةرةكتةرمةن تولئقتئرؤ قاجةت-اق.

اأتور: روزا راقئم قئزئ

دةرةككوزئ:«الاش ايناسئ» گازةتئ

سوڭعى جاڭالىقتار