قازئرگئ قئزئلجار نةمةسة ابئلاي حان اق تؤئن تئككةن ايماققا ساپار
قايران، قئزئلجار! قئزئلجار دةپ قازاقئلاندئرئپ وتئرعانئمدئ قايتةيئن، استانادان تاثعئ بةستة جةتةدئ دةگةن پويئز ساعات ءتئلئ سةگئزگة سةكئرگةندة ءبئر-اق تذمسئق تئرةدئ. ونئث سةبةبئ، قئزئلجار أوكزالئ رةسةيدئث يةلئگئندة بولعاندئقتان، كرةملدئث ؤاقئتئمةن جذمئس ئستةيدئ ةكةن. قازاق جةرئندةگئ أوكزالدئث استانا ؤاقئتئن مويئندامايتئنئ قئنجئلتاتئن تئرلئك، ارينة.
حوش، «بةتون بةتئ تةسئلسة اسفالتتاردئث، بذل جاقتا دا قاراماي قذيادئ ةكةن» دةگةن ءبئر جاس اقئننئث ولةثئ بار ةدئ. أوكزالدئث قارسئ الدئنداعئ قاراماي قذيؤ قئزئپ جاتقان جولدئ اتتاپ-بذتتاپ، ذلكةن جولعا شئعئپ، تاكسي توقتاتتئم. باعئتئم - قوناقذي. وسئنداعئ جؤرناليست ارئپتةستةرئم ادرةسئن «اگةنت» ارقئلئ جئبةرگةن، بولمةمنئث نومئرئنة دةيئن بةلگئلئ.
بذرئندارئ بوتةن جةرگة بارعاندا تاكسيسپةن تئلدةسئپ، ازدئ-كوپتئ اقپارات سؤئرتپاقتايتئن ادةتئم بار-دئ. بذل جولئ ولاي بولمادئ، تاكسيست جئگئتتئث ذلتئ ورئس ةكةن. ونئث ذستئنة، «كؤدا؟»، «ساديس» دةگةن سؤئق كوزئنئث استئنان ارةث ةستئلگةن سوزدةردئث ءوزئن ةرنئنئث جئبئرلاعانئنا قاراپ ءتذسئندئم دة، اثگئمةلةسئپ قارئق قئلمايتئنئن اثعاردئم. پةتروپاأل دةگةندة ةلدئث ةسئنة ورئس-تانئپ كةتكةن ءوثئر ةلةستةؤشئ ةدئ. ئشئمنةن «راس ةكةن-اؤ» دةدئم. قوناقذيدةگئ «تةتيا تانيا» بولمةمنئث كئلتئن قولئما ذستاتتئ.
قازاق حانئنان كوميسسار قادئرلئ مة؟
بةيساؤئت جةرگة بارساق، ءبئرئنشئ كةزةكتة جول كورسةتئپ، ءجون سئلتةيتئن ارئپتةستةردئ ئزدةيمئز عوي. قوناقذيدة ورنالاسئپ بولعان سوث، كارئم سذتئشةأ كوشةسئنئث بويئنداعئ «سولتذستئك قازاقستان» وبلئستئق گازةتئنة بةت الدئم. تاكسي توقتاتئپ سذتئشةأ كوشةسئنة اپارئپ سالؤئن سذراپ ةدئم، ونداي كوشةنئ ةشكئم بئلمةيتئن بولئپ شئقتئ. ايتةؤئر، تاكسيستةردئث بئرةؤئ:
- أئ يمةةتة أأيدؤ سؤتيؤشةأا؟! - دةپ ناقتئلاپ الئپ، قالاعان جةرئمة جةتكئزئپ سالدئ.
وبلئستئق گازةتتةگئ ارئپتةستةرئمنةن سذراستئرسام، سذتئشةأ دةگةن قئزئلدار مةن اقتار قئرقئسئ كةزئندة اتاعئ دذركئرةگةن قئزئل كومانديرلةردئث ءبئرئ كورئنةدئ. ذلتئ تاتار. قئزئلجاردا ورئستار عانا ةمةس، تاتار ذلتئنئث وكئلدةرئ كوپ شوعئرلانعانئن بئرةؤ بئلسة، بئرةؤ بئلمةيدئ. سذتئشةأ سئندئ قئزئل كومانديرلةردئث ءالئ سالتانات قذرئپ تذرعانئ تذسئنئكتئ.
«سؤتيؤشةأتئث» بويئندا قازاقتئث حانئ ابئلايدئث قايتا قالپئنا كةلتئرئلگةن رةزيدةنسياسئ ورنالاسقان. قالاداعئ ةث كورنةكئ عيماراتتاردئث ءبئرئ سانالادئ. قئزئلجارعا بارئپ، ابئلاي حان رةزيدةنسياسئنا بارماؤ، پةتةربؤرگكة بارئپ ةرميتاجعا باس سذقپاي كةتؤمةن بئردةي دةيدئ جةرگئلئكتئ تذرعئندار. جؤرناليست ارئپتةستةرئمئزگة ئلةسئپ، ءبئز دة باردئق. قازاقتئث ابئلايئ اق تؤئن قاداپ، اق ورداسئن تئككةن، ةؤروپالئق ذلگئمةن سالدئرعان اسةم عيماراتتئ ارالاپ كوردئك. قارسئ الدئندا استئنداعئ تذلپارئن اسپانعا شاپشئتقان قاهارلئ حاننئث ءمذسئنئ قاسقايئپ تذر.
مذراجاي قئزمةتكةرئ:
- حالئق اراسئندا «ابئلايدئث اق ءذيئ» اتالئپ كةتكةن بذل عيمارات 1765- جئلئ سالئنعان. قازاق حالقئنئث تاريحئنداعئ ةث العاشقئ تاستان تذرعئزئلعان عيماراتتاردئث ءبئرئ،- دةپ از-كةم اقپاراتئن ايتئپ جاتئر. كةيئنئرةك بذل عيماراتتئث باسئنان كةشپةگةنئ جوق كورئنةدئ. ءورت شالعان، اسكةري كازارماعا دا اينالعان، اقئر سوثئندا توبةسئ ورتاسئنا ءتذسئپ، قاثئراپ بوس قالعان. ايتةؤئر، 2000- جئلدارئ «مادةني مذرا» مةملةكةتتئك باعدارلاماسئنئث تئزئمئنة ءئلئنؤئ ابئلاي حاننئث اق ورداسئن ءبئرجولا جةرمةن-جةكسةن بولؤدان قذتقارئپ قالئپتئ.
عيمارات حاننئث شةتةلدئك ةلشئلةردئ قابئلدايتئن بولمةسئ، كةثةس وتكئزةتئن بولمةسئ، جاتئن ءذيئ سئندئ بئرنةشة بولئكتةن تذرادئ. مذنداعئ تاريحي بذيئمداردئث بارلئعئ ءتذپنذسقادان اينا-قاتةسئز كوشئرئلگةن. كورسةث كوز تويادئ. حان تاعئ، ذزئندئعئ ءتورت قذلاشقا جؤئق تؤئ، اسئنعان بةس قارؤئ، اس ئشكةن ئدئستارئ، جاتئن توسةگئ ءبارئ بار. ءتئپتئ، سؤرةتشئلةر مةن مذسئنشئلةر بئرلةسة قيمئلداپ، قذراق كورپة ذستئندة مالداس قذرئپ وتئرعان شاعئن ءمذسئنئن دة جاساپتئ.
- ابئلاي حاننئث تذسئندا مينيسترلةر كابينةتئنئث وتئرئسئ وسئ ذيدة وتكةن، - دةپ قالجئثدايدئ ارئپتةسئم.
مذراجايدئث قوس قاباتتئ عيماراتئنئث جانئندا قاراعايدان قيئپ قذراستئرئلعان كةثسة، قوناقذي، مونشا، ةت كةپتئرةتئن شاعئن ذيشئكتةر بار. وكئنئشتئسئ، ةسئگئندة قذلئپ تذر. سةبةبئ، ئشئنة قويئلاتئن جادئگةرلةر از، جاثا جادئگةرلةردئ ساتئپ الؤعا قاراجاتتئث تاپشئلئعئ قولبايلاؤ.
ابئلاي حاننئث رةزيدةنسياسئ كورگةن ادامنئث كوزئ توياتئن عيمارات ةكةن. بيئكتةؤ تذستا ورنالاسقان اقبوز ءذي انادايدان مةنمذندالاپ تذر. ءبئر وكئنئشتئسئ، حان ورداسئ ابئلاي حان اتئنداعئ ةمةس، سذتئشةأ اتئنداعئ كوشةنئث بويئندا ورنالاسقان.
«الاش ايناسئ» رةسپؤبليكالئق گازةتئنئث وسئ وثئردةگئ ءتئلشئسئ ةرباقئت امانتاي:
- بذل جةردة پاتشا بةكئنئسئ سالئنعانعا دةيئن قالا بولماعان دةگةن پئكئرلةر ءجيئ ايتئلئپ ءجذر. شئندئعئندا، قالانئث ئرگةتاسئن قالاعان باسقا ةمةس، ابئلاي حاننئث ناق ءوزئ. ول 1759- جئلئ وسئ جةردة جارمةثكة اشقئزعان. قئزئلجار جارمةثكةسئنة ءبئر شةتئ تاشكةنت پةن بذقارادان، ةكئنشئ شةتئ سوناؤ قذلجادان ساؤدا كةرؤةندةرئ اعئلئپ كةلگةن. سونئث ارقاسئندا وسئ جةرگة حالئق شوعئرلانئپ، قالا بولئپ قالئپتاستئ،- دةيدئ.
توثكةرئسكة دةيئن ابئلايدئث اق ءذيئ ورنالاسقان كوشة كةرؤةن دةپ اتالئپتئ. قئزئلدار بيلئككة كةلگةننةن كةيئن كارئم سذتئشةأ بولئپ اؤئسقان. الايدا، ءذش ءجذزدئث باسئن قوسقان حان ابئلايدئث سذتئشةأكة ءالئ جةتپةي تذرعان جايئ بار.
مذراجايعا سوناؤ اقجار اؤدانئنان ارنايئ ات ارئتئپ كةلگةن ءبئر اقساقالدان وسئ ماسةلةنئث ءمان-جايئن سذراعان ةدئك.
- كارئم سذتئشةأ كوشةسئن ابئلاي حان داثعئلئ دةپ اتالؤئ كةرةك. بذل بذكئل حالئقتئث تالاپ-تئلةگئ. الايدا، قالاداعئ تاتارلار وسئعان ذنةمئ قارسئ شئعئپ كةلةدئ. رةسةي І پةتردئ ماقتاعاندا شاث جؤئتپايدئ عوي. ءبئز دة ابئلايدئ سولاي ذلئقتاؤئمئز كةرةك،- دةيدئ اقساقال.
بيئل ابئلاي حاننئث 300 جئلدئق مةرةكةسئ. قازاقتئث ذلئ حانئنئث ةسئمئمةن كوشة تذرماق، قالانئ اتاساق تا ارتئق ةتپةسئ انئق. كارئم سذتئشةأتئث قئزئلجار وثئرئنة سئثئرگةن ذلةسئ قوماقتئ شئعار، ارينة. دةگةنمةن، قازاق ءذشئن ابئلاي حاننئث قاسئندا سذتئشةأ دةگةن قئزئل كوميسسار كئم ةدئ؟! قئزئلجارداعئ ابئلايدئث اق ءذيئن كورگةننةن كةيئن وسئنداي ويعا كةلدئك.
قئزئلدار مةن كوكتةر تارتئسئ
وبلئستئق گازةتتئث رةداكسياسئنا باس سذعئپ، ايماقتاعئ ارئپتةستةرمةن اثگئمة بارئسئندا ءبئر نارسةگة ءئشئم جئلئپ قالدئ. «سولتذستئك قازاقستان» وبلئستئق گازةتئنئث تئلشئلةرئ باسئلئمنئث سوزدئك قورئنان «پةتروپاأل» دةگةن ءسوزدئ الئپ تاستاعانئنا بئرنةشة جئلدئث ءجذزئ بولئپتئ.
- بئزگة ةشكئم «پةتروپاأل» دةپ جازباثدار دةپ نذسقاؤ بةرگةن جوق. ايتةؤئر، سوثعئ ءتورت-بةس جئلدئث ئشئندة وزئنةن-ءوزئ سولاي قالئپتاسئپ كةتتئ،- دةيدئ.- ءبئزدئ كةيبئر ءوثئردئث تذرعئندارئ «ورئستانئپ كةتكةندةر» دةپ سئرتقا تةبةتئنئن سةزةمئز. بذل دذرئس ةمةس. بذل جاقتاعئلاردئث قازاقيلئعئ سةندةردةن اسئپ تذسپةسة، كةم تذسپةيتئنئنة ءباس تئگةمئز.
«سولتذستئك قازاقستانعا» كوثئلئمئز تولسا دا، وبلئستئق گازةتتئث ورئسشا بالاماسئ «سةأةرنئي كازاحستان»-نئث قئلئقتارئن كورئپ قارئنئمئز اشتئ. «سةأةرنئي كازاحستان» «پةتروپاألعا» تاس كةنةشة جابئسئپ العان. ونئ ايتاسئز، بئلتئر پارلامةنتتة قالانئث اتئن قازاقشالاؤ تؤرالئ باستاما كوتةرئلئپ، قالا حالقئنئث پئكئرئ ةكئگة جارئلعاندا، «سةأةرنئي كازاحستان» «قئزئلجار»-دئ قارالاپ، «پةترو»-نئ جاقتاعان ماقالالار جاريالاپتئ.
كةشقذرئم قوناقذيگة قايتئپ كةلة جاتئپ، اأتوبؤستاعئ شئثعئس ةسئمدئ ستؤدةنتتئ اثگئمةگة تارتئپ كوردئم. ءوزئ قالانئث ءدال ئرگةسئندةگئ اؤداننان قاتئناپ وقيدئ ةكةن.
- قازئر «قئزئلجار» دةگةن اتاؤعا كوپشئلئكتئث قذلاعئ ذيرةنئپ قالدئ. «قايدانسئث؟» دةپ سذراساث «قئزئلجاردانمئن!» دةپ جاؤاپ بةرةتئندةر كوپ،- دةيدئ شئثعئس. ونئث ايتؤئنشا، قالا اتاؤئنا بايلانئستئ داؤ تؤعان كةزدة قالا حالقئ ةكئگة جارئلئپتئ. «قئزئلجاردئ» جاقتايتئندار ومئراؤلارئنا قئزئل-سارئ لةنتا تاعئپ، كولئكتةرئن دة سولاي بةزةندئرسة، «پةترو»-نئ قولداؤشئلار كوك لةنتا تاققان.
- كوشةدة قئزئل، كوك ءتذستئ لةنتا تاققان كولئكتةر كوبةيئپ كةتتئ. ونئ ايتاسئز، ءبئر جئگئتتةر كوك لةنتا تاعئپ جذرگةن ورئسشئل كولئكتةردئث تةرةزةسئن قيراتئپ، دوثگةلةگئن جارئپ تاستاپتئ،- دةگةن شئثعئستئث اثگئمةسئنة قاراپ ءبئراز جايتتئ اثعارؤعا بولاتئنداي. اقئر سوثئندا ذلتارالئق ءدذردارازدئقتئث كذشةيئپ كةتؤئنةن جاسقانعان جةرگئلئكتئ بيلئك حالئقتئ سابئرعا شاقئرئپ، ورشئگةن داؤدئ ارةث باسئپتئ.
ارنذر سامارقان ذلئ، استانا-قئزئلجار-استانا
دةرةككوز: «نذر استانا» گازةتئ