كةنگئر قئرعئنئ
توثكةرئس بولعان باراكتاردئ تانكتةرمةن قوپارئپ، تذتقئنداردئ شئنجئر تابان استئنا سالئپ جانشئعان قاندئ قئرعئن بار-جوعئ ءبئر جارئم ساعاتقا سوزئلدئ. اأتومات، كارابينمةن قارؤلانعان قئزئل اسكةرلةر قاماؤداعئلاردئ قؤالاپ ءجذرئپ، ئستئكپةن تذيرةدئ، اتتئ، يتكة تالاتتئ... الايدا بذل قاندئ قاساپ بةرتئنگة دةيئن قذپيا بولئپ كةلدئ. تةك ارادا جئلدار وتة كةلة، قاهارلئ كةثةس ةلئ تاراعان سوث عانا قازاق ةلئنئث ءبئر تذكپئرئندة بولعان سول قئرعئننئث بةتئ اشئلدئ...
اثگئمةنئث ءالقيسساسئ بئلاي، 1936- جئلئ جةزقازعان قالاسئ جانة ونداعئ تاؤ-كةن مةتاللؤرگيا كومبيناتئنئث قذرئلئسئ باستالدئ. ال 1940- جئلئ كةنگئر وزةنئنئث جاعاسئنداعئ پيونةر لاگةرئنئث ورنئنا ن ك أ د-نئث ك س ر و-داعئ ةث ءئرئ لاگةرئ باس كوتةردئ. وسئدان كةيئن-اق جةزقازعاندا سالئنئپ جاتقان بارلئق قذرئلئس ن ك أ د-نئث قولئنا بةرئلدئ دة لاگةر «جةزقازعان ةثبةكپةن تذزةؤ لاگةرئ جانة ن ك أ د كومبيناتئ» دةپ اتالدئ. ونةركاسئپ جانة قذرئلئس الاثدارئندا 7 مئث تذتقئن جذمئس ئستةدئ. الدئمةن ولار كةنگئر سؤ قويماسئ جانة ت ة س سالدئ. سوسئن جارئق پةن كةنگئر اراسئن جالعايتئن 400 شاقئرئمدئق تةمئر جول توسةدئ.
1945- جئلئ كارلاگتئث كةنگئر بولئمئندة اسكةري تذتقئندارعا ارنالعان №50 لاگةر اشئلدئ. بذل جةرگة سوعئستا تذتقئنعا تذسكةن نةمئستةر دة، جاپوندار دا اكةلئندئ. سول جئلدئث سوثئنا قاراي ول №39 دةپ وزگةرتئلدئ. 1946- جئلعا دةيئن جةزقازعان ةثبةكپةن تذزةؤ لاگةرئ كارلاگ قذرامئندا بولدئ. وندا وتئرعانداردئ ن ك أ د «حالئق جاؤلارئ»، «وتانئن ساتقاندار» جانة «كونتررةأوليؤسيونةرلةر» دةپ ايئپتادئ. ءبئر قئزئعئ، كارلاگتا وتئرعاندار پاتشالئق ةثبةكپةن تذزةؤ كولونياسئنئث پرينسيپتةرئمةن ءومئر سذرسة، ستةپلاگتاعئلار نةمئس كونسلاگةرئندةگئ جاعدايدئ باستان كةشئردئ. كارلاگتاعئلار نةگئزئنةن اؤئل شارؤاشئلئق جذمئستارئمةن اينالئسسا، ستةپلاگتاعئلار تةك ءوندئرئس مةكةمةلةرئندة جذمئس ئستةدئ.
وسئ لاگةردئث بذرئنعئ تذتقئنئ ءراشيد احمةتوأ: «ءبئز فاشيستةردئث كونسلاگةرئندةگئدةي ءومئر سذردئك. بئزگة ارنايئ شيفر-ساندارئ بةرئلدئ. سونئمةن عانا اتالامئز. اتئ-ءجونئمئزدئ ذمئتئپ قالا جازدادئق» دةپ ةسئنة الادئ. ولار نةگئزئنةن مئس كةن ورئندارئندا جذمئس ئستةدئ. جذمئس اؤئر ةدئ. ئشةر تاماق بولمادئ. باراكتار قئستا اثئراپ تذردئ. ادامدار توپ-توبئمةن ءولئپ جاتتئ. اؤرؤلاردئ دذرئس ةمدةمةدئ. وسئنداي ادام توزگئسئز جاعداي تذتقئنداردئث باس كوتةرؤئنة الئپ كةلدئ.
1954- جئلدئث 16- مامئرئندا ستةپلاگتا كوتةرئلئس بذرق ةتة قالدئ. كوتةرئلئس باسئندا كةزئندة نةمئستةردئث تذتقئنئندا بولعان كةيئنةن كةثةس اسكةرئ ازات ةتكةن سوث، ستاليندئك جذية ولاردئ «ساتقئندار» دةپ تانئپ، قايتادان قاماؤعا العان قئزئل ارميانئث زيالئ وكئلدةرئ بولدئ. كوتةرئلئس 40 كذنگة سوزئلدئ. بذل گؤلاگ تذرمةلةرئندةگئ ةث ءئرئ كوتةرئلئس ةدئ. كوتةرئلئستئث بئرنةشة سةبةپتةرئ بولدئ. ءبئرئنشئسئ - ستالين ولگةن سوث، كةثةس ةلئنئث تذكپئر-تذكئپئرئندة گؤلاگ-تا وتئرعان تذتقئنداردئث كوبئ امنيستياعا شئعارئلدئ. الايدا مذنداي جةثئلدئك ستةپلاگتئ اينالئپ ءوتتئ. ويتكةنئ مذندا جاي قامالعاندار ةمةس، نةگئزئنةن ساياسي، اسكةري تذتقئندار ةدئ. ولاردئث كوبئ كةثةستئك جذيةمةن ئمئراعا كةلؤدةن باس تارتقاندار بولاتئن. سوندئقتان جةثئلدئك جاسالماق تذرماق، قئسئم كذن وتكةن سايئن قيئنداي بةردئ. ولارعا قذل رةتئندة قارادئ. ون ساعات شاحتادا جذمئس ئستةؤ وثايعا سوقپادئ. تاماق جةتئسپةدئ، ذنةمئ قورلاؤ، ءسال قاتةلئككة ذرئنساث، ساز بالشئققا ةتپةتئثنةن جاتقئزئپ، نة بولماسا وتئرعئزئپ قويئپ قينادئ. ءتئرئ ادام سةكئلدئ اتتارئمةن اتالماي، تةك رةتتئك سانمةن عانا اتالدئ. جذمئسقا بارا جاتقاندا، نة بولماسا كةلة جاتقاندا، ساپتا سويلةؤگة رذقسات ةتئلمةدئ. لاگةر اؤماعئندا ورنالاسقان باراكتاردئث ءبئرازئ تذتقئن قئز-كةلئنشةكتةرگة ارنالعان ةدئ.
1954- جئلئ پاسحا مةيرامئ كةزئندة جذمئستان كةلة جاتقان ساپتاعئ ةركةكتةر جذمئسقا ايداپ بارا جاتقان ايةلدةرگة قاراپ (ايةلدةر تذنگئ كةزةككة بارا جاتقان)، «حريستوس أوسكرةس!» دةپ ايقايلاپ قالدئ. قئزدار «أوئستينؤ أوسكرةس!» داؤئستادئ. سول-اق ةكةن كذزةتشئلةر ساپتاعئلارعا اأتوماتپةن وق جاؤدئرئپ بةردئ. ساپتا كةلة جاتقانداردئث 13 ءئ سول جةردة جان تاپسئردئ، 33 ادام جارالاندئ. وسئ جاعداي بذكئل كونسلاگةرگة جايئلدئ. توثكةرئستئث كةث ةتةك الؤئنا بذل ذلكةن سةبةپ بولدئ. تذرمة باسشئلئعئ ساياسي تذتقئنداردئ ايتقانئنا كوندئرئپ ذستاپ، ذركئتؤ ءذشئن لاگةرگة وزگة جاقتان 600 قاماؤداعئ قئلمئسكةردئ اكةپ قوستئ. الايدا ساياسي تذتقئندار قئلمئس الةمئنئث باسشئلارئمةن تةز ئمئراعا كةلدئ. تاتؤ بولدئ. وسئدان بولار 40 كذندئك تايتالاس كةزئندة قئلمئسكةرلةر ساياسي تذتقئنداردئث دةگةنئنة كوندئ، ايتقانئن ئستةدئ. ويتكةنئ 600 قئلمئس ئستةپ ءئستئ بولعاندارعا لاگةردةگئ 8 مئث ساياسي تذتقئن قارسئ تذردئ.
16- مامئر كذنئ توثكةرئس باستالدئ. تذتقئندار تذرمة باسشئلارئنا ءوز تالاپتارئن قويدئ. ءبئرئنشئسئ، تاماق جوندةلسة، جذمئس ؤاقئتئ ون ساعاتتان سةگئز ساعاتقا كةمئتئلسة، اؤرؤلارعا جاردةم دذرئس بةرئلسة ت.ب. الايدا ولاردئث ايتقانئنا الدئمةن كونگةن باسشئلئق كةيئننةن ايتقاندارئنان تايقئپ شئقتئ. تالاپتارئ جذزةگة اسپاعان سوث، ساياسي تذتقئندار بئردةن كذزةتشئلةرگة تاپ بةرئپ، قارؤلارئن تارتئپ الؤعا تئرئستئ. اتئلعان وققا دا قارامادئ. اقئرئ تذتاس لاگةر قاماؤداعئلاردئث قذزئرئنا ءوتتئ. لاگةر ءوزئن-ءوزئ باسقارؤعا كوشتئ. تذتقئنداردئث جالپئ جينالئسئندا كوتةرئلئستئ باسقاراتئن ادامدار سايلاندئ. ايةلدةرمةن ةركةكتةر جاتاتئن باراكتاردئث اراسئن ءبولئپ تذرعان قابئرعالار الئنئپ تاستالدئ. سونئث ارقاسئندا ءبئرئن-ءبئرئ ذناتئپ، تذرمة تورئندة توي جاساپ، قوسئلعانداردا بولدئ. جالپئ كوتةرئلئسكة شئققان تذتقئنداردئث سانئ سةگئز مئث ةدئ. ولاردئث نةگئزگئ بولئگئ ؤكرايندار (ولاردئث باسئم بولئگئ ؤكراينا ذلتشئلدار ذيئمئ مةن ؤكراينا بذلئكشئلةر ارمياسئنئث مذشةلةرئ) 9596 ادام، بالتئق بويئ ةلدةرئنئث «ورمان اعايئندئلارئ» ذيئمنئث مذشةلةرئ 4637 ادام، قالعاندارئ ورئستار، ةأرةيلةر، بةلورؤستةر جانة وزگة دة ذلتتار.
لاگةردئ باسئپ العان تذتقئندار 40 كذن بويئ ةركئندئكتة بولدئ، ءوز ايتقاندارئمةن ءجذرئپ-تذردئ. بذل ؤاقئتتئ ولار، جةرگئلئكتئ قازاقتاردئث ايتؤئ بويئنشا «سابانتوي» دةپ اتادئ. شئندئعئ سول، تذرمةدةگئ ةركةك-ذرعاشئسئ ءبئر-بئرئمةن ارالاستئ. ءبئرئ - جار تاپسا، ءبئرئ - كوثئل كوتةرةتئن كوثئلدةس تاپتئ، ءبئرئ - قارئنداسئن، ةكئنشئسئ - تؤئسئن، جةرلةستةرئن تاؤئپ، قولدارئنان كةلگةنشة جاقسئ كذندةردئ وتكئزدئ. وزدةرئنشة تويلادئ. دةگةنمةن العا قويعان ماقساتتارئن ذمئتقان جوق. ولار ماسكةؤدةن ارنايئ ادام كةلئپ، تذرمةدةگئ ادام توزگئسئز جاعدايدئ تذزةسة، كةلگةن ذكئمةت باسشئسئمةن كةزدةسسةك دةپ تالاپ قويدئ. الايدا تالاپ كةيئنگة ئسئرئلا بةردئ. كوتةرئلئسشئلةر قابئرعا گازةتتةرئن شئعاردئ، پلاكاتتار، ليستوأكالار تاراتتئ. ونئ كةنگئر ةلدئ مةكةنئنئث تذرعئندارئنا جةتكئزؤ ءذشئن باتپئراؤئق جاساپ، سول ارقئلئ جةتكئزدئ. سول تذرمة قابئرعاسئندا «قازاقتئث كذيئپ تذرعان دالاسئندا» دةگةن قامالعانداردئث گيمنئ دذنيةگة كةلدئ.
27- مامئر كذنئ بذلئكشئلةرمةن بيلئك اراسئندا كةلئس ءسوز ءجذردئ. وعان ك س ر و ءئ ءئ م ورئنباسارئ گةنةرال س.ةگوروأ جانة گؤلاگ باسشئسئ گةنةرال ي.دولگيك قاتئستئ. كوتةرئلئسشئلةر ءبئر قاتار تالاپ قويدئ. ماسةلةن، ساياسي تذتقئنداردئث كيئمئندةگئ رةتتئك سانداردئ الئپ تاستاؤ، جذمئس كذنئن قئسقارتؤ، ءئشئم-جةمدئ تذزةؤ، دارئگةرلئك كومةكتئ رةتتةؤ، جاسئ كامئلةتكة تولماعاندار مةن شال-شاؤقانداردئ، اؤرؤلاردئ جاؤاپكةرشئلئكتةن بوساتؤ، ايةلدةردئ جةثئل جذمئستارعا اؤئستئرؤ، سونداي-اق تذتقئنداردئ اتقان كذزةتشئلةردئ جازاعا تارتؤ. كةلئسسوزگة قاتئسقان بيلئك ورئندارئ كوتةرئلئسشئلةردئث ايتقاندارئن ورئنداؤعا ؤادة بةرئستئ. ءبئراق ءئس جذزئندة ولاي بولمادئ. قئسقاسئ، «ازاتتئق ارالئنداعئ» «سابانتوي» تاعئ ءبئراز اپتاعا سوزئلدئ. بةس ساؤساعئنان ونةر تامعان كةيبئر تذتقئندار، لاگةردةگئ اأتونومدئ توك بةرؤ جذيةسئن ئسكة قوستئ. كةيبئرئ راديوقابئلداعئشتاردئ جوندةپ، سول ارقئلئ كةنگئردة بولعان توثكةرئستئ تورتكئل دذنيةگة تاراتؤعا تئرئستئ. كةيبئر دةرةكتةر بويئنشا 22-23- ماؤسئمدا ولار سئرتقئ الةمگة حابار تاراتؤعا قول جةتكئزگةن.
كةنگئردةگئ وقيعانئ قذپيا ساقتاپ كةلگةن باسشئلئق ءذشئن ءدال وسئ جاعداي قاتتئ الاثداتتئ. بذدان ارتئق تذتقئنداردئ ةركئندئككة جئبةرئپ قويؤعا بولمايتئنئن ءتذسئندئ. 26- ماؤسئم كذنئ تاث سارئدة لاگةرگة 1700 مذزداي قارؤلانعان جاؤئنگةر، بةس ت-34 تانك ةنگئزئلدئ. وعان ادامداردئ تالاتؤ ءذشئن 98 ذيرةتئلگةن ءيت قوسئلدئ. تانكتةر كوتةرئلئسشئلةردئ قؤالاپ ءجذرئپ تاپتادئ. سولداتتار قارسئ كةلگةندةردئ ئستئكپةن تذيرةدئ، اتتئ، يتكة اياؤسئز تالاتتئ. قاندئ قاساپ كوپكة سوزئلمادئ. ةكئ ساعاتتئث ئشئندة تذرمة باسشئلئعئ تذتقئنداردئ تارتئپكة كةلتئردئ. كوتةرئلئسشئلةردئث ةسةبئنشة 700 - 800 ادام وققا ذشتئ، تانكتئث شئنجئر تابان استئندا جانشئلدئ. جارالانعاندار وتة كوپ ةدئ. ال لاگةر باسشئلئعئ ماسكةؤگة «46 ادام ءولدئ، 52 ادام اؤئر، 454 ادام جةثئل جاراقات الدئ. لاگةردةگئ كوتةرئلئس تولئعئمةن جانشئلئپ تاستالدئ» دةپ اقپارات بةردئ. وقيعا وتة قذپيا ساقتالدئ. كةيئننةن كةنگئر وقيعاسئنا قاتئسقان تذتقئندار تذرمةدةن بوساتئلعاندا «بولعان وقيعانئ تاراتپاؤ ءذشئن» ارنايئ قولحات بةردئ. دةگةنمةن 1956- جئلئ تذرمةدةن بوساعان أةنگةر دارئگةرئ فةرةنس أاركون دةگةن ازامات ةلئنة كةلگةن سوث، بولعان جايدئ بذكئل الةمگة جايئپ سالدئ. ادامزات قازاقستاننئث كةنگئر دةگةن جةرئندة 40 كذنگة، ياعني 16- مامئردان 26- ماؤسئمعا دةيئن سوزئعان تذتقئنداردئث كوتةرئلئسئن ةستئپ ءبئلدئ.
مئنة، وسئدان 57 جئل بذرئن جةزقازعاننئث تذبئندةگئ ستةپلاگ ساياسي تذتقئندار لاگةرئندة وسئنداي قاندئ قئرعئن بولعان. ونئ قازئر بئرةؤ بئلسة، بئرةؤ بئلمةيدئ...
نذرسذلؤ مئرزابةكوأا
دةرةككوز: «ايقئن» گازةتئ