اپاچ تايپاسئنئث اثئزعا اينالعان قازئنالئ ولكةسئ
اسئرةسة، سول تذستا ذندئستةر تؤرالئ كينولاردا باستئ رولدة ويناعان گويكا ميتيچتئث سومداؤئنداعئ «اپاچتاردئث التئنئ»، «ؤلزانا»، «تةكؤمزة»، «ينچؤ-چؤنا ذلئ أينةتتؤ» نةمةسة «ماككةنةنئث التئنئ» دةگةن فيلمدةردئث ورنئ ةرةكشة بولدئ. ول فيلمدةردئث بارئندة ذندئستةر سئرتتان كةلگةن باسقئنشئ اق ادامدارمةن اتامةكةنئ ءذشئن كذرةستئ. سول جولدا مةرت بولدئ. ارينة بذل - كينو. ال تاريح قالاي بولئپ ةدئ؟
قازئرگئ تاريحشئلار «ةؤروپادان امةريكاعا التئن ئزدةپ نةمةسة سوندا قونئستانؤعا بارعاندار 100 ميلليونعا تارتا ذندئستةردئ قئرئپ سالدئ» دةپ جازادئ. اسئرةسة، ا ق ش تاريحشئسئ دةأيد ستاننارد وسئنداي پئكئردة. بذعان اؤزئ كةرة قارئس تاريحشئ، زةرتتةؤشئلةر دة وسئنداي پئكئردة. ءتئپتئ مذنئ «امةريكاندئق حولوكوستپةن» تةثةپ جذرگةندةر دة جةتكئلئكتئ.
1493- جئلئ كولؤمبئ امةريكاعا ةكئنشئ رةت اتتاندئ. بذل جولئ ونئث ةكسپةديسياسئ 17 كةمةدةن، 1500 ادامنان تذردئ. وسئ جولئ ول قانداي ادام ةكةنئن تانئتتئ. ذندئستةردئ ذستاپ، قذل رةتئندة ساتتئ جانة ولاردان التئن جينادئ. بةرسة قولئنان الدئ، بةرمةسة جولئنان الدئ. اتتئ، استئ، تونادئ. ولگةن ءبئر يسپاندئقتئث كةگئ رةتئندة ءجذز ءذندئس ءولتئرئلدئ. كةيدة باس تةرئلةرئن تئرئدةي سئپئردئ. يتتةرئن ذندئستةردئث ولئگئمةن تاماقتاندئردئ. ماسةلةن، سول كةزدةن قالعان ءبئر يسپاندئقتئث حاتئ بئلاي جازئلعان: «...كارتاحةننةن ورالعان بويدا مةن روحة مارتين دةگةن پورتؤگالدئ كةزدةستئرئپ قالدئم. ونئث ءذيئنئث الدئندا جارتئلاي شابئلعان ءذندئستئث دةنةسئ ءئلؤلئ تذردئ. ءولئ ءذندئستئ شاؤئپ، ءيتئن تاماقتاندئرادئ ةكةن...». بذعان نة ايتؤعا بولادئ. ارينة، ءبئزدئث ايتپاعئمئز بذل ةمةس. ايتقئمئز، جازعئمئز كةلگةنئ ذندئستةردئث التئنئ جونئندة. راس، التئن ذندئستةر ءذشئن كولؤمبئ كةلئپ امةريكانئ اشقانعا دةيئن جاي عانا سارئ تةمئر ةدئ. تةك ةؤروپادان التئن ئزدةپ كةلگةن كةلئمسةكتةردةن كةيئن بذل سارئ تةمئردئث قذنئ تئم جوعارئ ةكةنئن باعامداعان ذندئستةر ونئث نارقئن قئمباتقا بذلدادئ، ءتئپتئ اتا-بابادان قالعان دذنية دةپ، اق ادامدارعا ونئ بةرمةؤگة، كةن ورئندارئن كورسةتپةؤگة تئرئستئ. سول ءذشئن ايقاستئ، جان الئپ، جان بةرئستئ. جالپئ تاريحتا ينكتةردئث التئنئ، اپاچتاردئث التئنئ جانة وزگة دة ءذندئس تايپالارئنئث التئندارئ جونئندة نةبئر الئپقاشپا اثگئمةلةر كوپ.
ХVI عاسئردا يسپان كونكيستادورلارئ (قازئنا ئزدةؤشئلةر) ينكتةردئث 120 توننا التئن مةن كذمئسئن يسپانياعا تاسئپ اكةتكةن. ءالئ كذنگة ذندئستةردئث جاسئرعان التئندارئن ئزدةستئرؤشئلةر كوپ. ةندئگئ اثگئمة سول جونئندة بولماق.
ذندئستةردئث اپاچ تايپاسئنئث التئندارئ جاسئرئلعان قازئنالئ تاؤ سؤةأةر اريزونا شتاتئنا قاراستئ جةردة. «اياق استئ بايئپ كةتسةم» دةگةن ويمةن وسئ تاؤلئ القاپقا جول تارتقان التئن ئزدةؤشئلةر قازئر دة تولاستار ةمةس. ءبئراق سولاردئث امان-ساؤ، ولجامةن ذيلةرئنة قايتقانئ نةكةن-ساياق. كوبئ ءئز-تذزسئز كةتةدئ، نة بولماسا اراعا جئلدار سالئپ قاثقالارئ تابئلئپ جاتادئ. وسئ تذستا «التئندئ ذندئستةردئث ارؤاقتارئ كذزةتةدئ ةكةن» دةگةن اثگئمةنئث جانئ بارداي... تاريحشئلاردئث زةرتتةؤئنة قاراساق، بذل ايماقتا ادامداردئث ءومئر ءسذرئپ جاتقانئنا 12 مئث جئل بولئپتئ. وسئ جةردئ قازئپ، ةجةلگئ ءذندئس مادةنيةتئمةن تانئسئپ جاتقان ارحةولوگتار دا وسئنداي پئكئردة. ةؤروپالئق ساياحاتشئ فراي ماركوس دة نيزا دةگةن بئرةؤ 1539- جئلئ وسئ ولكةگة العاش اياق باسئپ، وسئنداعئ ذندئستةردئث اپاچ تايپاسئمةن كةزدةسكةن. اپاچتار وعان التئننان تذرعئزعان جةتئ شاهارئ بار عاجايئپ ولكة سيبولا جايلئ ايتادئ... سونداي-اق التئن تةرئپ الاتئن بذلاق-تذمالاردئ، قذيما التئندار كةزدةسةتئن كانونداردئ كورسةتةدئ. بذگئنگئ التئن ئزدةؤشئلةر سول فراي ماركوس دة نيزا جازئپ كةتكةن كذندةلئكتةگئ جازبالاردئ بةتكة ذستاپ، اريزونا شتاتئن ءالئ كذنگة كةزئپ ءجذر. ارينة، ولجالئ بولعاندار دا جوق ةمةس... يسپاندئقتار اپاچتار كورسةتكةن كةن ورئندارئنان توننالاپ التئن جيناعان. ونئ كةمةلةرگة تيةپ يسپان كورولدئگئنة جئبةرئپ وتئرعان. دةگةنمةن 1700- جئلئ سول جةردة التئنمةن اينالئسئپ جذرگةن يسپاندار كةتؤگة ءماجبذر بولادئ. كةتةرئندة ذندئستةرگة، «التئن كةندةرئن، بذلاقتاردئ ةشكئمگة ايتپاؤلارئثدئ سذرايمئز. ةگةر دة وزگةلةرگة سئر شاشا قالساثدار، قذدايلار رةنجئپ، سةندةردئ قاهارئنا الادئ» دةپ قورقئتادئ. سودان بةرئ ول القاپتاعئ التئنداردئ ةشكئمنئث جولئ بولئپ تاپپاعان. ارينة، بذل - اثئز. ءبئراق استارئندا شئندئق بار. ويتكةنئ وسئ تاؤلئ ايماققا التئن ئزدةپ بارعانداردئث ةشقايسئسئ ءتئرئ قايتپاعان. بئرةن-ساران امان قالعاندارئ وزدةرئن بةلگئسئز جئن-ةلةستةر قؤالاعانئن ايتادئ. ارينة، مول ولجا تاپقاندار دا كةزدةسةدئ.
1848- جئلئ ءبئر مةكسيكاندئق وتباسئ التئن باستاؤئن تاؤئپ، سول جةردةن 10 كةلئ التئن وندئرگةن. الايدا تاؤدان تومةن ءتذسئپ كةلة جاتقان ولاردئ بةلگئسئز ذندئستةر قورشاپ الئپ قئرئپ سالعان. تةك وتباسئنئث ءبئر مذشةسئ عانا امان قالئپ، ذيئنة امان-ةسةن ورالئپ، جينالعان جذرتقا تاؤدا بولعان وقيعانئ ايتئپ بةرگةن كورئنةدئ. 1860- جئلئ ذندئستةرگة كوپ كومةگئ تيگةن جةرگئلئكتئ ءبئر دارئگةرگة سئي-سياپات جاساؤ ءذشئن، ءذندئس كوسةمئ ونئ اتقا مئنگئزئپ، كوزئن تاثئپ، تاؤ ئشئنة الئپ بارئپ، قالئث جئنئستئث ئشئنة بارعان سوث، كوزئندةگئسئن شةشئپ، «قانشا التئن كةرةك، سونشا ال» دةپ رذقسات بةرگةن. دارئگةر كةرةگئن العان. ارتئنان سول ماثعا تالاي مارتة ذندئستةردةن تئعئلئپ بارئپ، التئن ئزدةگةنمةن، قالئث جئنئس توعايدئ قايتئپ كةزدةستئرمةگةن. بذل دا - سول دارئگةردئث كذندةلئگئندةگئ جازبالار. 1870- جئلئ ياكوب أالتس جانة ياكوب ؤةيزةر دةگةن بئرةؤلةر قايدان تاپقانئ بةلگئسئز، التئن بذلاقتار بةلگئلةنگةن كونة كارتا تاؤئپ العان. سول بويئنشا ءجذرئپ وتئرئپ، تاؤلئ ايماقتان قذنئ 7 ميلليون توننا بولاتئن التئن وندئرگةن. بذل - ةندئ جولئ بولعاندار. دةگةنمةن سولاردئث ءبئرئ ياكوب ؤةيزةر اياق استئنان جئندانئپ، تاؤلئ ايماقتا قاثعئپ ءجذرئپ ولگةن. وكئنئشكة قاراي، سودان بةرئ سول ماثداعئ اپاچتاردئث قازئناسئنا ةشكئمنئث قولئ جةتپةگةن.
ءبئر اقيقات دذنية، بذگئندة اثئزعا اينالعان ةلدورادونئ ةشكئم كةزدةستئرمةگةن سياقتئ، جةتئ التئن قالادان تذراتئن اپاچ تايپاسئنئث اثئزعا اينالعان قازئنالئ ولكةسئ سيبولانئ دا ءالئ ةشكئم تاپقان جوق.
نذرسذلؤ مئرزابةكوأا
دةرةككوز: «ايقئن» گازةتئ