ةلئمئزدئث تاؤةلسئزدئككة قول جةتكئزؤئ ذلتئمئزدئث تاريحئنا تةرةث بويلاؤعا مذمكئندئك بةردئ - ت.رئسبةكوأ

وسئعان وراي بةلگئلئ عالئم، م.وتةمئس ذلئ اتئنداعئ باتئس قازاقستان مةملةكةتتئك ؤنيأةرسيتةتئنئث رةكتورئ، تاريح عئلئمدارئنئث دوكتورئ، اكادةميك تذياقباي رئسبةكوأ ءوز وي-تولعامئن بئلايشا ءبئلدئردئ.
- ةلئمئزدئث تاؤةلسئزدئككة قول جةتكئزؤئ ذلتئمئزدئث تاريحئنا تةرةث بويلاؤعا مذمكئندئك بةردئ -، دةپ باستادئ اثگئمةسئن عالئم. - سونئث ئشئندة قازاقتئث ذلت، مةملةكةت بولئپ قالئپتاسؤ تاريحئنا قاتئستئ كةشةگئ كةثةستئك تاريح عئلئمئندا جاسالعان زةرتتةؤلةر جالعاسئن تاؤئپ، جاثا قئرئنان قارالا باستادئ. جالپئ، قازاق حالقئ دا كوپتةگةن وزگة ذلت-ذلئس سئقئلدئ ءوز باستاؤئن كونةدةن الادئ. ارئگة بارماي-اق، ءوز زامانئمئزدئث باسئنداعئ ساق، عذن، تذركئ تئلدةس تايپالاردئث، ولاردئث تاريحئمئزداعئ ورنئ، ءبئزدئث ذلتقا قاتئستئلئعئ سوثعئ جئلدارئ جاثاشا زةردةلةنة باستادئ. وعان ةلباسئ باستاماسئمةن قولعا الئنعان «مادةني مذرا» باعدارلاماسئ اياسئندا جارئق كورگةن قئتاي، پارسئ، اراب، ورئس، تذركئ تئلدةرئندةگئ جازبا دةرةكتةر جاثا لةپ قوستئ. ويتكةنئ كةشةگئ كةثةستئك زاماندا تاريحشئلارئمئزدئث بذل ماسةلةلةردة نةگئزگئ ارقا سذيةر دةرةگئ ورئس قذجاتتارئ جانة ورئس عالئمدارئنئث زةرتتةؤلةرئ بولئپ كةلگةن-دئ. راس، رةسةيدة جيناقتالعان باي قذجاتتار ءبئر باعئتتا، ياعني قازاقتئ وتارلاؤ مذددةسئنة ساي جازئلعاندئعئن العا تارتساق تا، ونئث عئلئمي ماثئزئن تذبةگةيلئ جوققا شئعارؤعا بولمايدئ.
سوثعئ جئلدارئ ذلت، حالئق، مةملةكةت تاقئرئبئنداعئ اياسئ كةث پئكئر الماسؤعا ةلئمئزدئث تاريحشئلارئ عانا ةمةس، فيلوسوفتارئ، فيلولوگتارئ، وزگة دة عالئمدار بةلسةندئ ءذن قوسا باستادئ. ارنايئ ذيئمداستئرئلعان عئلئمي تالقئلاؤلار جاثا پئكئرلةردئ دذنيةگة اكةلدئ. بذل باعئتتا بةلگئلئ عالئمدار م.قوزئبايةأ، ت.وماربةكوأ، ح.ابجانوأ، ع.ةسئم، ا.سةيدئمبةك، ق.سالعارا، ز.قينايات ذلئ جانة باسقالاردئث ةثبةكتةرئ بارشئلئق. 2010- جئلئ قازاق مةملةكةتتئلئگئنئث تاريحئ جونئندة ب.كارئبايةأتئث دوكتورلئق ديسسةرتاسياسئ قورعالدئ. بذلارعا قوسا الماتئ، استانا قالالارئندا تاريحشئلار بئرنةشة رةت باس قوستئ. قورئتئندئسئندا حالقئمئزدئث كونة تاريحئ، ونئث الةمدئك تاريحتا الاتئن ورنئ، قازاق مةملةكةتتئلئگئ، ونئث باستاؤلارئ مةن قاينار كوزدةرئ تؤرالئ تئث پئكئرلةر كوپشئلئككة ذسئنئلدئ. دةگةنمةن قازاقتئث ذلت، مةملةكةت بولئپ قالئپتاسؤ تاريحئ تذبةگةيلئ زةرتتةلئپ-زةردةلةندئ، تاريحشئلار ءبئر توقتامعا كةلدئ دةي المايمئز. ءبازبئر زةرتتةؤشئلةر قازاق مةملةكةتئ باستاؤئن العاشقئ تذرئك قاعاناتئنان السا، ةندئ بئرةؤلةرئ اق وردانئث قذرئلؤئنان ئزدةيدئ. قالاي دةسةك تة، ةكةؤئندة دة قازاق اتاؤئ مةملةكةتكة ورنئققان جوق. اق وردانئث جاعدايئ ءسال وزگةشةلةؤ. ويتكةنئ ول قازئرگئ قازاق مةملةكةتئنئث جةرئن الئپ جاتتئ. ءبئراق ونئ مويئنداؤ شئثعئس حاننئث قازاقستاندئ وتارلاؤئن، قازاق ةتنوگةنةزئن تةجةگةنئن اقتاؤ دةگةندئ بئلدئرةدئ جانة ولارعا دةيئنگئ حالئقتارمةن، سونئث ئشئندة ساق-ءذيسئن، بايئرعئ تذركئ، وعئز-قئپشاق ت.ب. مةملةكةتتةرمةن بايلانئسئن، ءمان-ماثئزئن تولئق سةزئنبةؤگة اكةلةدئ. ال ءذشئنشئ پئكئر، تاريح عئلئمئندا ورنئققان كوزقاراس - قازاق مةملةكةتتئلئگئ ХV عاسئردئث ةكئنشئ جارتئسئندا دذنيةگة كةلگةن قازاق حاندئعئنان باستاؤ الادئ دةپ ةسةپتةيدئ. مذنئ كةزئندة ش.ءؤاليحانوأ تا، اتاقتئ شئعئستانؤشئ أ.يؤدين دة قولدادئ. ولار مئرزا حايدار دؤلاتيدئث ةثبةكتةرئندةگئ دالةلدةردئ قايتالايدئ. وسئ كةزةثنةن باستاپ الةمگة قازاقستان اتاؤئ بةلگئلئ بولئپ، حاندارئمئز دةربةس ساياساتئن جذرگئزة باستادئ. ءوز تاؤةلسئزدئگئ ءذشئن تالاي رةت قان مايدانعا شئقتئ. قانداي جاعداي بولماسئن، بذگئنگئ قازاقستان ساقتالدئ. مةنئثشة، كةز كةلگةن حالئق مةملةكةت بولا المايدئ. ونئ تاريح دالةلدةدئ دة. بذگئندةرئ مئثنان استام تئلدة سويلةيتئن قئرؤار ذلت-ذلئس بارلئعئن، ءبئراق ولاردئث قازئرگئ الةمدة 200 ئنئث عانا مةملةكةتئ بار ةكةندئگئن ةسكةرسةك، اتا-بابامئزدئث بئزگة جذكتةگةن جذگئنئث، ارمان-ءذمئتئنئث قانشالئقتئ جاؤاپتئ ةكةنئن ءتذسئنئپ-تذيسئنگةندةي بولامئز.
-ءوثئر تاريحئنا قاتئستئ ءبئر ساؤال، وسئدان ون جئلداي بذرئن گاز قذبئرئن تارتؤ بارئسئندا قازئرگئ ورال قالاسئنئث ماثئنان ورتا عاسئرلئق شاهاردئث ورنئ كةزدةيسوق تابئلدئ. بةرتئن كةلة كونة قالانئث جذرتئن اسپان استئ مذراجايعا اينالدئرؤ جونئندة ورئندئ باستاما كوتةرئلدئ دة، سوثئ سيئرقذيئمشاقتانئپ كةتتئ. وسئ ماسةلةگة وراي ءارئ تاريحشئ-عالئم، ءارئ وبلئستئق ءماسليحات دةپؤتاتئ رةتئندة نة ايتار ةدئثئز؟
-كةثةستئك يدةولوگيا قازاقتئث كةث بايتاق دالاسئندا بايئرعئ حالئق ذدايئ كوشپةلئ ءومئر سذرگةن، قالالئق وتئرئقشئلئق ءومئر سالتئ بولماعان دةپ قاقساؤدان تانعان جوق. ءبئراق ارحةولوگتار مةن تاريحشئ عالئمداردئث تاباندئ ئزدةنئسئ جانة اسا قذندئ تاريحي دةرةك-دايةكتةردئث ارقاسئندا الگئ اسئعئس هام نةگئزسئز بايلامنئث كذلئ كوككة ذشتئ. قازبا جذمئستارئ، كوپتةگةن كورنةكتئ عالئمداردئث قاجئرلئ ةثبةكتةرئ مةن تالماي ئزدةنئستةرئنئث ناتيجةسئندة ورتا عاسئرلئق داؤئردة قازئرگئ قازاقستان اؤماعئندا ءئرئلئ-ذساقتئ شاهارلاردئث سانئ بولعان ساؤلةت (ارحيتةكتؤرا) ونةرئنئث كةرةمةت ذلگئلةرئ، عاجايئپ تؤئندئلارئ - سارايلار، مةشئت-مةدرةسةلةر، كةشةن-كةسةنةلةر بولعاندئعئ بذگئندةرئ دالةلدةؤدئ قاجةت ةتپةيتئن اقيقات. كةزئندة سول گذلدةنگةن قالالاردئث بذگئنگئ جذرتئن شئنئندا دا اسپان استئ مذراجايعا اينالدئرسا، قانداي عاجاپ بولار ةدئ؟! دةگةنمةن كونة شاهارلار جونئندةگئ مالئمةتتةر تولئققاندئ ساقتالدئ دةي المايمئز. كةيبئر قالالاردئث اتاؤئ ةل اراسئندا اؤئزشا عانا ايتئلادئ، ال كوبئنئث اتاؤئ تئپتةن بةلگئسئز. قازئرگئ ؤاقئتتا تةك ولاردئث باعزئ زاماننان سئر شةرتةر ورئندارئ قالعان. اتا-بابامئزدان قالعان تاريحئمئزدئث سان قذپياسئن باؤئرئنا باسئپ جاتقان كونة شاهارلاردئث جذرتئن زةرتتةؤ جذمئستارئ بابالار تاريحئ مةن مادةنيةتئنئث تئلسئم-تذثعيئعئنان سئر تارتؤعا مذمكئندئك بةرةدئ. قازاقستان اؤماعئنداعئ كونة قالالاردئ زةرتتةؤ ناتيجةسئندة دارحان دالامئزدا كوشپةلئ تذرمئسپةن قاتار وتئرئقشئ ءومئر سالتئ ذيلةسئم تاپقانئنئث ايقئن دالةلئ بولئپ سانالاتئن ةجةلگئ قالاشئقتئث ءبئرئ - 2001-جئلئ ورالدان 12 شاقئرئم جةردةن تابئلعان جايئق قالاشئعئ. جايئق قالاشئعئ ةث العاش رةت يتالياندئق اعايئندئ كوپةستةر پيسيگانيلةر 1367- جئلئ جاساعان كارتادا بةلگئلةنگةن. ال 1562 -جئلئ انتونيو دجةنكينسوننئث كارتاسئندا ةكئ ةلدئ مةكةن بةلگئلةنگةن: ءبئرئ - سارايشئق، ةكئنشئسئ - جايئق قالاشئعئ. اقجايئق اتئرابئنداعئ، ءبئزدئث ؤنيأةرسيتةتتة ذزاق جئل ةثبةك ةتكةن ارحةولوگ عاياز كؤشايةأ ورال وثئرئندةگئ مول ارحةولوگيالئق مذرالاردئ زةرتتةؤدئث باسئندا تذردئ. ونئث جايئق بويئنداعئ قازبا جذمئستارئ جانة كؤشايةأ جاساعان ورال ءوثئرئنئث ارحةولوگيالئق كارتاسئ عئلئمعا قوسئلعان ناقتئ ذلةس ةكةندئگئن باسا ايتقئم كةلةدئ.
تاؤةلسئزدئك العاننان كةيئن ولكةمئزدةگئ زةرتتةؤ جذمئستارئن ءا.مارعذلان اتئنداعئ ارحةولوگيا ينستيتؤتئ مةن جةرگئلئكتئ تاريحشئ-عالئمدار، سونئث ئشئندة ارحةولوگتار بئرلةسئپ جذرگئزدئ. سونئث ناتيجةسئندة جايئق قالاشئعئنئث اؤماعئندا بئرنةشة تذرعئن ءذي، قوعامدئق جانة شارؤاشئلئق نئساندارئ بولعاندئعئ انئقتالدئ. ماسةلةن، كئرپئش كذيدئرگئش پةشتةر، مونشا، تذرعئن ءذي-جايئ، كةسةنة ت.ب. جايئق قالاشئعئنئث ةلدئ مةكةن رةتئندةگئ تئرشئلئك كةزةثئ XIII - XIV عاسئرلار دةپ بةلگئلةنؤئ زةرتتةؤشئلةردئث پئكئرئنشة شئعئس مونشاسئنئث تابئلؤئ نةگئزئندة جاسالعان. الايدا قالاشئقتئ ةندئ XIV عاسئرمةن بةلگئلةؤگة تولئق مذمكئندئك بار. سةبةبئ زةرتتةؤ بارئسئندا جايئق قالاشئعئنان وزبةك حان تذسئندا سوعئلعان تيئندار تابئلعان.
ارحةولوگتاردئث پئكئرئ بويئنشا، جايئق قالاشئعئ قازئرگئ ورال قالاسئنئث ارعئ ءتذپ-تامئرئ بولئپ تابئلادئ. بذل قالاشئقتئث تابئلؤئ ولكةمئزدةگئ قالا مادةنيةتئنئث دامؤ تاريحئن 300 جئلعا ذزارتتئ. دةمةك، اتالعان تاريحي ةسكةرتكئش ولكةمئزدةگئ قالا مادةنيةتئنئث ءوز باستاؤئن كونةدةن الاتئندئعئن ناقتئ دالةلدةي تذسةدئ.
اتالمئش قالاشئقتئ زةرتتةؤ جذمئستارئ «مادةني مذرا» باعدارلاماسئ نةگئزئندة جذزةگة اسقان بولاتئن. مئنة، وسئدان كةيئن ةرةكشة تانئمال نئساندار نةگئزئندة اسپان استئنداعئ اشئق مذراجايلار، قورئقتار اشؤ ماسةلةسئ كذن تارتئبئنة قويئلدئ. وسئ باعئتتا ءوزئمئزدئث تاريحشئلارئمئز جايئق قالاشئعئ مةن قئرئقوبا كةشةندةرئن اسپان استئنداعئ قورئق-مذراجاي تذرئندة اشؤعا ارنايئ باعدارلاما دايارلاعان بولاتئن. الايدا كذنئ بذگئنگة دةيئن بذل باعدارلاما جذزةگة اسپاي وتئر. ونئث سةبةبئ - قئرؤار قاراجاتتئث قاجةتتئگئ. بذل ماسةلة وبلئس دةثگةيئندة بئرنةشة رةت كوتةرئلئپ، ب ا ق ارقئلئ قالئث بذقارا حاباردار بولدئ. جالپئ العاندا، اسپان استئ مذراجاي اتاؤلئنئ جاساقتاؤ، ةلدئث يگئلئگئنة جاراتؤ ءبئر كذندئك شارؤا ةمةس. وعان كوپ ؤاقئت جانة قئرؤار قارجئ قاجةت. بذل رةتتة مةملةكةت تاراپئنان قولداؤ جاسالئپ، ناقتئ باعدارلاما جاسالسا، دذرئس بولار ةدئ.