سذلتان ورازالئ، حالئقارالئق تةلةأيزيا جانة راديو اكادةمياسئنئث اكادةميگئ: «قازاقستان» ارناسئنئث ذلتتئق ارنا بولاتئنئ قؤانتادئ

- دذنيةدة ءوزئث ايتقانداي ذلئ ادامدارمةن جولئعئپ قانا قويماي، ولاردئث ورتاسئندا ءجذرئپ، سذحباتتاس، سئرلاس بولؤ، سولاردئث تذرمئس-تئرلئگئن كورؤ، ئشكئ سةزئمئ مةن ويلارئن ءبئلؤ - ذلكةن عانيبةت، ومئرلئك ؤنيأةرسيتةت ةكةنئ ءسوزسئز. مئسال ءذشئن، ءبئر عابيت مذسئرةپوأتئث، نة عابيدةن مذستافيننئث ءوزئ نةگة تذرادئ؟! اعالارئمئز وتة قاراپايئم ةدئ. بذل كئسئلةردئث اثگئمةسئن قئزئعا تئثدايتئن ةدئك.
ول كةزدة جاس بولعاندئقتان، كةيدة ادةبيةت، مادةنيةت تؤرالئ پئكئرلةرئمدئ اثقئلداپ، اشئق ايتئپ قالعانئمدا، مةنئث ويئم ولارمةن ذندةس ءتذسئپ جاتپاسا دا، جاس جئگئتتئث ءوز پئكئرئن اشئق ايتئپ وتئرعانئنا قئزئقتاي قارايتئن. بارلئعئندا بار ءبئر ذلكةن قاسيةت - ادامداردئ باؤراپ وزئنة تارتؤئ ةدئ. سئرت قاراعاندا، عابيدةن مذستافين دة، عابيت مذسئرةپوأ تة، شئثعئس ايتماتوأ تا يكةمگة كونة بةرةتئن تذلعالار ةمةس. ولار ءوز پئكئرئن قولما-قول اركئمگة جايئپ سالمايتئن ادامدار. كةيبئر جازؤشئلار بئلگةنئن ايتپاؤعا تئرئسادئ. ال كةيبئر ادامداردئث ءبئلئمئ تةثئزدئث تولقئنئ سياقتئ شةكسئز، كول-كوسئر. اقتارئلا سويلةگةندة ءوزئ سودان قاناعات تاؤئپ، باسقاعا كوپ بةردئم دةپ ويلامايدئ. مةنئث كةزدةسكةن ادامدارئم قازاقتئث ءبئرتؤما ازاماتتارئ ةدئ. باعئم جانئپ، ةكئنشئ كؤرستا وقئپ جذرگةندة مذحتار اؤةزوأتئث لةكسياسئن تئثدادئم. 10-سئنئپتا مذحتار اؤةزوأتئ كورؤدئث ءساتئ ءتذسئپ، بئرگة تذسكةن سؤرةت تة بار.
عابيت مذسئرةپوأپةن سذحباتتاسؤدئث ءساتئ كةيئنئرةك ءتذستئ. ءوزئم دة سول كئسئمةن جولئعؤعا قذشتار ةدئم. عابةث تؤرالئ اثئز اثگئمةلةر كوپ بولاتئن. جازؤشئلار وداعئندا بذل كئسئلةر قاتئساتئن جيئنداردئث بارئنة دة قالماي باراتئن ةدئك. ول كئسئلةرمةن جاناسئپ كةتئپ، ءتئپتئ ولاردئث ايتئپ وتئرعان سوزدةرئن قذلاعئمئزعا ءسئثئرئپ الؤعا تئرئساتئنبئز. مذقاثمةن سويلةسة العان جوقپئن. ءبئراق مذقاثنئث 1961- جئلئ ستؤدةنتتةرمةن وتكةن كةزدةسؤئندة بولئپ، ذزاق اثگئمةسئن تئثدادئق. ونئ ءابئش كةكئلبايةأ، مذحتار ماعاؤين، رئمعالي نذرعاليةأتةر ذيئمداستئردئ. ول تذستا مةن ةكئنشئ كؤرستا وقيمئن. ال مةنئث دوستارئم ءذشئنشئ-ءتورتئنشئ كؤرستا بولاتئن. ولار ادةبيةت بئرلةستئگئن باسقارادئ. العاش مذحاثنئث لةكسياسئنا مةنئ سولار ةرتئپ اپاردئ. قاي جةردة مادةنيةتكة، ادةبيةتكة بايلانئستئ جيئن وتةتئن بولسا، سوعان قذلاعئمئزدئ ءتذرئپ ءجذرئپ، ءبارئمئز بئرگة باراتئن ةدئك.
سونداي جيئنداردئث ءبئرئ رابيندرانات تاگوردئث ءجذز جئلدئعئنا ارنالئپ عئلئم اكادةمياسئنئث ذلكةن زالئندا وتةتئن بولدئ. ونئ مذحتار اؤةزوأ باسقارئپ، باؤئرجان مومئش ذلئ بايانداما جاسايدئ ةكةن. كذنئ بذرئن ورئن الؤ ءذشئن ةكئ جولداسئممةن بئرگة زالعا كئردئك. قاراساق، ءبئر شةتتة مذحتار اؤةزوأ پةن ءبئزدئث ؤنيأةرسيتةتتئث رةكتورئ، اكادةميك ت.دارحانبايةأ اثگئمةلةسئپ وتئر ةكةن. ءبئز اقئرئنداپ كةلئپ، سول كئسئلةردئث ءدال ارتئنا بارئپ جايعاستئق. مذقاث ارتئنا ءبئر قاراپ قويدئ دا، جئميئپ، بئزگة ةشتةثة دةگةن جوق. ةكةؤئنئث اثگئمةسئ مةنئث ءالئ ةسئمدة. مذقاث اثگئمة ذستئندة: «مةن ذكئمةتتئث بارلئق باسشئلارئمةن كةلئستئم، ةندئ ءساتئن سالسا، ءبئزدئث اكادةميادان ادةبيةت جانة ونةر ينستيتؤتئ جةكة اشئلاتئن بولدئ. وعان قاراجات بولئنةدئ. وسئ ماسةلةنئث باسئ-قاسئندا ءوزئم ءجذردئم» دةدئ. ت.دارحانبايةأ: «بذل ءبئر عاجايئپ، كةرةمةت ءئس بولعان ةكةن!» دةپ، جاؤاپ قاتتئ. سودان كةيئن: «ةندئ سول ينستيتؤتقا ءوزئثئز ديرةكتور بولاتئن شئعارسئز» دةپ ةدئ، مذحاث: «جوق! ماعان بذل ديرةكتورلئقتئث كةرةگئ نة، قازئر جازئپ جاتقان ذلكةن روماندارئم بار. سودان قولئم تيمةيدئ. وعان لايئق جاس جئگئتتةر تابئلادئ» دةدئ. رةكتورئمئز كئم دةپ سذراعاندا، مذقاث: «وسئندا ءوسئپ كةلة جاتقان جاس عالئم ءمذسئلئم بازاربايةأ دةگةن وتة ئسكةر ازامات بار. سول ازاماتتئ ديرةكتورلئققا ذسئندئم» دةپ، جاؤاپ بةردئ.
ودان كةيئن مذقاث رابيندرانات تاگور جايلئ اثگئمة باستادئ: «ول سونداي عالامات ادام. اقئن، جازؤشئ، ةسسةيست. ونئمةن قوسا، كةرةمةت ءبئلئمدئ» دةي كةلة، ونئث ذلكةن قئزمةت تة اتقارعانئن ايتتئ. سول كةزدة جانئندا وتئرعان ت.دارحانبايةأ: «سونداي قئزمةتتئ ءسئز دة ئستةمةيسئز بة؟ تاريحتا قالاسئز، ءبئزدئث ؤنيأةرسيتةتكة دةكان بولساثئز قايتةدئ؟» دةگةنئ، مذقاث وعان جالت قارادئ دا: «وي، مةن سةنئ بئلمةيدئ ةكةنمئن! ءوزئث شولاق ويلايتئن ادام ةكةنسئث. ماعان سةنئث ديرةكتورلئعئث، دةكاندئعئث، رةكتورلئعئث نةمةنةگة كةرةك؟! ءجا، بولدئ، تذرالئق!» دةپ، ورنئنان قوزعالدئ. ءبئز جئم بوپ وتئرمئز. الگئ اثگئمةنئث ءبارئن ةستئدئك قوي. سودان ورنئنان تذرئپ: «قايدا الگئ مومئش ذلئ؟» دةپ داؤسئن كوتةردئ. باؤئرجان مومئش ذلئ ءالئ كةلمةگةن ةدئ. مذقاث: «بذلاردا ءتارتئپ جوق ةكةن عوي. جينالئستئث باستالؤئنا ةكئ-اق مينؤت قالدئ» دةپ ت.دارحانبايةأقا قاراماستان، تريبؤناعا شئعئپ كةتتئ. مذقاثنئث بذل مئنةزئ مةنئث ةسئمدة تايعا تاثبا باسقانداي قالدئ.
ذلكةن اعالارئمئزدان كوپ نارسةنئ ءبئلئپ-ذيرةنؤگة ذمتئلدئق. مئسالعا، مةن عابدول سئلانوأتئث ذيئندة اپتالاپ جاتاتئن ةدئم. ول كئسئ عاجايئپ اثگئمةشئل ادام ءارئ مةنئث اعام كامةن ورازاليننئث جاقئن جولداسئ ةدئ. ول كةزدة تذرمئس جاعدايئ وتة تومةن بولاتئن. ولار قالاماقئمةن عانا كذن كورةتئن. كةيدة اقشالارئ تاؤسئلعاندا، مةنئث شاكئرتاقئما قاراپ قالاتئن كةزدةر دة بولدئ. جازؤشئلئق ةثبةكتئث سونشاما ازاپ ةكةنئن سول كئسئلةردئث ورتاسئندا ءجذرئپ كوردئم.
قاينةكةي جارماعامبةتوأ دةگةن قازاقتئث ذلكةن اقئنئمةن دة جاقسئ ارالاستئق. باللادا جانرئنئث ذلكةن شةبةرئ ةدئ. ول - قانئش ساتبايةأتئث تؤعان كذيةؤ بالاسئ. مةن سول كئسئنئث ذيئندة ءجيئ بولاتئنمئن. كئتاپحاناسئ باي. وندا تةك ادةبي شئعارمالار عانا ةمةس، وتة قذندئ، جاسئرئن قولجازبالار دا بولدئ. مةن سول كةزدة، ياعني سةيفؤلليندةر ءالئ اقتالئپ، اعارا قويماعان كةزدة، قازاق زيالئلارئنئث سوتتالعانداعئ سوزدةرئنة دةيئن قاينةكةي اعامئزدئث ذيئندة وتئرئپ وقئدئم. ول مةنئ ةشقايدا شئعارماي، تذندة كئتاپتاردئ، قولجازبالاردئ بةرةدئ. مةن تاث اتقانشا وقيمئن. تاث اتقاندا، قاينةكةي اعا ءوزئ كةلئپ، قولجازبانئ الادئ. مئنة، وسئلاي اعالارئمئزدان كوپ ءبئلئم الدئق.
- سذلتان اعا، ءسئزدئث جاقئن دوستارئثئز ءابئش كةكئلبايةأ، مذحتار ماعاؤيندةر ذلكةن جازؤشئ، تانئمال تذلعالار. ءبئرئثئز بئرئثئزدةن كةم تذسپةيتئن ازاماتتارسئزدار. بذل ارادا ءابئشتئث ءابئش، مذحتاردئث مذحتار، ال سذلتاننئث سذلتان بولؤئنا وسئ ورتا مةن ذلكةن تذلعالاردئ كورئپ وسكةندةرئثئز بةلگئلئ ءبئر دةثگةيدة اسةر ةتتئ مة؟
- ارينة، الدئثعئ اعالارئمئزدئث رؤحاني شاپاعاتئ شةكسئز ةدئ. ءالئ ةسئمدة، فؤرمانوأ كوشةسئنئث بويئندا مةنئث دوستارئم پاتةر جالداپ تذراتئن. پاتةر جالداپ تذرؤدئث سةبةبئ، اقشامئزدئث كوپتئگئنةن ةمةس، وثاشادا كوبئرةك جذمئس ئستةپ، وقئپ، ءبئلئم الؤ ءذشئن ةدئ. دوس-جاراندار جينالئپ، ءبئرئمئزدئث بئلمةگةنئمئزدئ ةكئنشئمئز ايتئپ وتئراتئنبئز. ءابئش، مذحتار، رئمعالي، تولةك تئلةؤحانوأ سياقتئ باسقا دا كوپتةگةن ستؤدةنتتةر سول ذيدة باس قوساتئن. كذنئ بويئ كئتاپحانادا ءبئلئم جيئپ، كةشتة ءارتذرلئ اثگئمة ايتامئز. ءبئرئمئز ءبئر نارسةنئ بئلمةي قالساق، پؤشكين اتئنداعئ كئتاپحانادان بئلمةي قالعان نارسةنئ ئزدةپ تاؤئپ، ةرتةثئنة «داؤلاسؤعا» دايئندالاتئنبئز. مئنة، وسئنئث بارلئعئ ءبئزدئث عئلئمعا، بئلئمگة ذمتئلئسئمئزدئ تؤدئردئ. ال اعالارئمئزدئث مئنةز-قذلقئ، تازالئعئ، ادامگةرشئلئگئ، ءسوز جوق، تذتاس ذرپاققا اسةر ةتتئ. سونئث ءبئرئ ءبئز ةدئك.
- قازئر بايقاساق، دذنيةدةن قادئر مئرزاليةأ، ءازئلحان نذرشايئقوأ سياقتئ نةبئر تارلاندار ءوتئپ جاتئر. ءومئردئث زاثئ، ارينة، ءبئراق ولارمةن بئرگة قازاق ادةبيةتئ مةن مادةنيةتئنئث دة ذلكةن ءبئر ءداؤئرئ كةتئپ بارا جاتقان جوق پا؟ ال سئزدةردةن كةيئن كةلة جاتقان ذرپاقتئث ارتئنا وسئنشاما مذرا قالدئراتئنداي قاؤقارئ بار ما؟
- باياعئدا ءبئر گازةتتةن وسئعان قاتئستئ ءبئر ءافسانا وقئعانئم بار ةدئ. وسئدان مئث جئل بذرئن گرةكيانئث ءبئر عذلاماسئ قاتتئ كذيئنئپ وتئر ةكةن دةيدئ: «مئنا جاستاردئث ءبارئ بذزئلئپ كةتتئ، بئلئمگة، عئلئمعا ةش ذمتئلئسئ جوق. ءبئزدئث ذرپاقتان كةيئنگئ ذرپاقتئث ءبارئ ذساقتالئپ بارادئ...» دةپ. ال قازاقتئث تاريحئنا كةلةر بولساق، XVІІІ - XІX عاسئرداعئ اقئن-جازؤشئلاردئث سوزدةرئن وقئساثئز، ولار دا «ذرپاق ازئپ، توزئپ بارا جاتئر» دةپ كذيئنةدئ. ءبئراق سودان كةيئن دة قانشاما ذلئلار تؤدئ. مةنئث ويئمشا، الدئثعئ اعالار جاسارئن جاسادئ، ءوز بيئگئنة شئقتئ. كةيئنگئ ذرپاقتئث ورتاسئندا دا مئقتئلار بار. «ةل بولعان سوث، ةر تؤعئزباي تذرا المايدئ» دةگةن يسا بايزاقوأ. ةل بولعان سوث، ءوزئنئث اقئلدئلارئن، سؤرةتكةرلةرئن، دانالارئن تؤعئزباي تذرمايدئ. ةث باستئسئ - ةلئمئزدئث مئقتئ بولؤئ. ةلدئ مئقتئ ةتةتئن دارئندئ ادامدار. سوندئقتان «ءبئزدئث ذرپاق قانا كةرةمةت ةدئ، ال بئزدةن كةيئن باسقا تذلعالار شئقپايدئ» دةگةنگة سةنبةيمئن. تذلعالار ءالئ دة شئعادئ. ولار بذگئن كورئنبةسة دة، ءوز ؤاقئتئ كةلگةندة، العا تذسةر. مئسال ءذشئن، ءابئش كةكئلبايةأ، مذحتار ماعاؤين، رئمعالي نذرعاليةأ، اقسةلةؤ سةيدئمبةكتةر كذنئ كةشة قاتاردا جذرگةن جاس جئگئتتةر بولاتئن. بذگئن ولار ذلكةن تذلعاعا اينالدئ. قازئر دة ارتئمئزدان ةرئپ كةلة جاتقان دارئندئ، تالانتتئ جاستار بار. وسئلاردئث بارلئعئ، ءسوز جوق، ءوزئنئث كةمةلئنة كةلگةن كةزدة ءوز سوزدةرئن ايتادئ.
- سئزدةردئث زامانئثئزعا قاراساق، سئزدةر كةزئندة مذحتار اؤةزوأ سياقتئ ذلكةن ادامداردئ كورئپ، ذلگئ الدئثئزدار. ال سئزدةر مةن قازئرگئ جاستار اراسئندا سونداي بايلانئس بار ما؟ جالپئ، ذرپاقتار اراسئنداعئ سول بايلانئس ءذزئلئپ كةتكةن جوق پا؟
- بذل - وتة كذردةلئ ماسةلة. «بار» دةپ تة، «جوق» دةپ تة ايتؤعا بولادئ. مةن ةكئ ؤنيأةرسيتةتتة، اتاپ ايتساق، ءال-فارابي اتئنداعئ قازاق ذلتتئق ؤنيأةرسيتةتئ مةن گؤميلةأ اتئنداعئ ةؤرازيا ذلتتئق ؤنيأةرسيتةتئندة ءبئراز جئل ءدارئس وقئدئم. ةكةؤئندة دة تةلةجؤرناليستيكا نةگئزدةرئ بويئنشا ساباق بةردئم. جاستاؤ كةزئمدة مارات بارمانقذلوأ قازمؤ-گة ءدارئس وقؤعا شاقئرعان ةدئ. سونداعئ ستؤدةنتتةر قازئر ءار سالادا جذرگةن مئقتئ ازاماتتار. ولار مةنئ جاس دةپ قابئلداماي، ءسوزئمدئ جاقسئ تئثدايتئن. وسئدان ةكئ-ءذش جئل بذرئن ةؤرازيا ذلتتئق ؤنيأةرسيتةتئندة ورئس توبئنا ءدارئس وقئدئم. مةنئث تاثعالعانئم، وسئدان ون بةس جئل بذرئن جؤرناليستيكادا وثكةي ذل بالالار وقئسا، قازئر كئلةث قئز بالالار ةكةن. سولاردئث ئشئندة بئلئمگة قئزئعئپ، ءسوز تئثداپ، بئلؤگة تالپئنعان ةكئ-اق ادامدئ بايقادئم. تاعئ ءبئر ايتا كةتةرلئگئ، كةزئندة مةن بةس جئلداي ادئلةت مينيسترلئگئنة قئزمةتكة الاتئن كوميسسيانئث مذشةسئ بولدئم. رةسپؤبليكانئث تذكپئر-تذكپئرئنةن كةلگةن زاثگةرلةر بايقاؤعا تذسةدئ. ةث وكئنئشتئسئ، سولاردئث كوبئ كئتاپ وقئمايدئ، مادةنيةت، ونةردةن تذك حابارئ جوق. مةن ولاردئث زاثگةرلئك ءبئلئمئنئث قاندايلئق ةكةنئن ايتپاي-اق قويايئن. ال ءبئراق قازاقتئث مئثداعان جئلدئق تاريحئ بار ءداستذرلئ ادةت-عذرئپ زاثدارئ تؤرالئ تةرةث وي، مول ماعلذمات قالدئرعان اباي، شوقان، مذحتار، ت.ب. سياقتئ ذلئ ادامداردئث بئردة-ءبئر شئعارماسئن وقئماعان زاثگةرلةردئ كئم دةپ ايتؤعا بولادئ؟
ءبئر ازامات ءبولئم باستئعئ بولؤعا بايقاؤعا ءتذسئپ وتئر. كةزئندة مينيسترلئكتة ئستةگةن ازامات ةكةن. كوكشةتاؤدان كةلگةن ول شوقان ءؤاليحانوأتئث جةرلةسئ بوپ شئقتئ. مةن ودان: «شوقان ءؤاليحانوأ كئم، نةمةن اينالئسقان ادام؟» دةپ سذرادئم. سويتسةم، جاثاعئ ازامات ارئ ويلانئپ، بةرئ ويلانئپ: «شوقان جازؤشئ بولؤئ كةرةك...» دةيدئ. «قانداي شئعارما جازدئ؟». «بئلمةيمئن، ايتةؤئر روماندار جازعانئ انئق» دةپ، قاراپ تذر. مةن وعان: «اينالايئن، سةن ءوزئث شوقان شئققان اؤئلدانسئث. ةث بولماسا، بذل ادام كئم دةپ ويلاندئث با؟ ؤنيأةرسيتةت بئتئرگةنسئث، جوعارئ ءبئلئمئث بار. ال مئنا قئزمةتتة ادامداردئث تاعدئرئن سةن قالاي شةشةسئث؟» دةدئم. ءبئرازدان كةيئن: «وندا ابايدئث كئم ةكةنئن ايتشئ! ابايدئث ءبئر ولةثئن، تئم قذرئعاندا ءبئر ولةثئنئث ةكئ-ءذش جولئن ايتشئ» دةدئم. بئلمةيدئ. «مذحتار اؤةزوأ قانداي رومان جازعان؟» دةيمئن. بئلمةيدئ. بايقاؤعا كةلگةن جوعارئ ءبئلئمدئ زاثگةرلةردئث 50-60 پايئزئ ءبئر كئتاپ وقئماعان. مئنة، وسئنداي ادامدار قازئر مةملةكةتتئك قئزمةتتة ءجذر. ونئ ايتاسئز، ولار ادئلةت مينيسترلئگئنئث ذلكةن قئزمةتتةرئنة سئناققا كةلئپ وتئر. قئزمةتتة وتئرعانداردئث وزدةرئ دة سونداي. سوندئقتان ءبئزدئث جاستار دةگةن ذعئمعا كةلسةك، بذرئندارئ وقئماعان ادامداردئ نادان دةؤشئ ةدئك، قازئر ديپلومئ بار ناداندار كوبةيئپ كةتتئ. ةث وكئنئشتئسئ، ءبئلئم جانة عئلئم مينيسترلئگئندة بئلئمنةن، مادةنيةت مينيسترلئگئندة مادةنيةتتةن جذرداي ادامدار دا جوق ةمةس. كةيدة «ءبئز كئمدئ وقئتئپ جاتئرمئز؟» دةپ شوشيسئث.
- ال ءسئز قازئرگئ قازاق تةلةأيزياسئنئث جاي-كذيئنة قانداي باعا بةرةسئز؟
- مةن تةلةحابارلاردئث ءبارئن كورةمئن دةپ ايتا المايمئن. ءبئراق تةلةأيزيادا جاقسئ باعدارلامالاردئ قارايمئن. مئسال ءذشئن، ذلتتئق رؤحئ بار باعدارلامالاردئ جاساؤدا «قازاقستان» ذلتتئق ارناسئ الدئثعئ قاتاردا دةپ ويلايمئن. مذندا ذنةمئ ئزدةنئس بار. تاياؤدا ةلباسئ «قازاقستان» ارناسئ تذتاستاي ذلتتئق ارنا بولادئ دةدئ. سوعان قاتتئ قؤانئپ وتئرمئن.
تةلةأيزيا دةگةن - كوسموپوليتتئك ونةر. مئسال ءذشئن، بذگئندة ورئستار دا كوپتةگةن جاثا باعدارلامالاردئ وزدةرئ تاؤئپ جاتقان جوق. ولار ةؤروپانئث، ا ق ش-تئث باعدارلامالارئن كوشئرئپ بةرئپ وتئر. ءتئپتئ «ك أ ن» حابارئنئث ءوزئ ورئستئكئ ةمةس. ماسلياكوأتار مذنئث ءبارئن شةتةلدةن كورئپ، رةسةيگة الئپ كةلگةن. بذل باعدارلاما ورئستئق بةتئن كةيئن الدئ. شئعارماشئلئق جاعئنان كةثئدئ. دامئدئ، ذلتتئق برةندكة اينالئپ كةتتئ. بذرئندارئ «حابار» ارناسئندا سةرئك اباس-شاحتئث قئزئقتئ باعدارلامالارئ بولؤشئ ةدئ. قازئر بذل ارنادان ونداي حابارلاردئ كةزدةستئرة الماي ءجذرمئن.
- ءسئز «قازاق زيالئلارئ تؤرالئ» انتولوگيا توپتاماسئمةن اباي، عابيدةن مذستافين، ءابئش كةكئلبايةأ، قؤانئش سذلتانوأ، ت.ب. تؤرالئ جالپئ سانئ جيئرمادان استام دةرةكتئ فيلم ءتذسئردئثئز. جالپئ، بذل دةرةكتئ فيلمدةردئ تيراجداؤ ماسةلةسئ قالاي؟ ةكئنشئدةن، ءسئزدئث قولئثئزدا عابيدةن مذستافين تؤرالئ تاسپالار بار ةمةس پة؟ ماسةلةن، رةسةيدة «نوستالگيا» اتتئ كونة تاسپا، باعدارلامالاردئ كورسةتةتئن جةكة تةلةارناعا دةيئن بار، ال ءسئزدئث تاسپالارئثئزدئ قازئرگئ كورةرمةنگة نةگة جةتكئزبةسكة؟ ةسكئ باعدارلامالارعا ارنالعان جةكة تةلةارنا دا سذرانئپ تذرعان جوق پا؟
- قازئر «مادةنيةت» اتتئ جةكة تةلةارنا اشئلادئ دةپ جاتئر. مةنئث ويئمشا، سولاردئث وزدةرئ ماعان سول تاسپالاردئ ئزدةپ كةلؤئ ءتيئس دةپ ويلايمئن. جاسئراتئنئ جوق، ءبئز ءوزئ اشئق-شاشئق حالئقپئز عوي. ءوز قذندئلئقتارئمئزدئ ؤاقئتئندا جيناي الماي جاتئرمئز. مةنئث جانئمدئ تذرشئكتئرةتئن نارسة - كةزئندة مةن جاساعان ءبئراز حابارلار «التئن قوردا» ساقتالادئ دةپ شةشئم قابئلدانسا دا، ولاردئث كوبئن جويئپ، ءوشئرئپ جئبةرگةن. بئرةؤلةر قئزعانئشتان، بئرةؤلةر جامان پيعئلدان، ةندئ بئرةؤلةر جاؤاپسئزدئقتان بذل حابارلاردئ ساقتاپ قالماعان. مةن عابيدةن مذستافينمةن 1969- جئلئ ءبئر ساعاتتئق سذحبات-حابار جاساعان ةدئم. عابيدةن مذستافيننئث ءوز ومئرئندة وسئلاي اشئلئپ سويلةگةنئن كورگةن ةمةسپئن. وكئنئشكة قاراي، سول باعدارلامانئ دا ءوشئرئپ تاستاپتئ. ال عابيدةن مذستافين تؤرالئ تاياؤدا اياقتاعان دةرةكتئ فيلمدةگئ سيؤجةتتةردئ ساقتاپ قالعان ةدئم. ونئ ءوز اقشاما رةستاأراسيالاپ، جوندةدئم. ولاردئ قايتا تئرئلتة المايسئث. عابيت مذسئرةپوأتئث ةكرانعا تذسكةن بةينةسئن دة سولاي ساقتاپ قالدئق. جالپئ، اعالارئمئزدئ كةلةر ذرپاققا ءتئرئ قالپئندا ساقتاؤدئث جولئ - وسئ.
نوستالگيا دةمةكشئ، ءار زاماندا ادام ءارقالاي ءومئر سذرةدئ. ءبئز دة ارتئمئزعا قاراعان جوقپئز. وسئ كذنگة دةيئن ارتقا قارايلاؤدان گورئ، العا ذمتئلئستارئم كوپ بولدئ. جاسئم 70 كة كةلئپ قالعاندا، ارينة، «ارتئمدا قانداي ءئز قالدئ؟» دةپ ويلانؤ زاثدئ. جاثا ءوزئث ايتقانداي، دذنيةدةن نةبئر تذلعالار كةتئپ جاتئر. ولار قازاقتئث عاجايئپ تذلعالارئ. الدئمئز ازايئپ قالدئ. ارينة، الدئثعئ اعالارئمئزدئث دذنيةدةن وتكةنئ وكئنئشتئ، تةك سولاردئ ةكراندا «ءتئرئ» الئپ قالساق قوي؟! ولاردئث اتتارئن وشئرمةيتئن - ةثبةكتةرئ مةن شئعارمالارئ بار. ءبئراق «ومئردة وسئنداي تذلعا بولئپ ةدئ» دةپ ذرپاققا ةكراننان كورسةتكةنگة نة جةتسئن؟! كةثةستئك زاماندا كينو حرونيكا بولدئ. سول زاماندا جامبئلدئث سؤئرئپ سالما اقئندئعئن ءتذسئرئپ الئپ، كورسةتكةندة، قازئر الاؤلايمةن جذرگةن كوپ اقئن دالادا قالار ةدئ. ةگةر دة ءبئز حالئقتئث كوز الدئندا تذتاس پوةمالاردئ سؤئرئپ سالئپ شئعارعان يسا بايزاقوأتئث شابئتتئ شاعئن تاسپاعا ءتذسئرئپ الئپ، ذرپاققا كورسةتكةندة، قالاي بولار ةدئ؟! بذل ذرپاق ءذشئن، جالپئ مادةنيةت ءذشئن قاجةتتئ دذنية عوي. ءبئراق كةزئندة وسئنئث ءبارئن ويلامادئق. 70-80- جئلدارئ دا نةبئر تذلعالارئمئزدئ ءتذسئرئپ الؤعا مذمكئندئك بولدئ. سونئ العاشقئ بوپ كوتةرئپ، ءبئراز اقئن، جازؤشئ عذلامالاردئث بةينةسئن ساقتاپ قالعانمئن. قازاق سپةكتاكلدةرئنةن ونداعان ساعاتقا سوزئلاتئن ذزئندئلةردئ تاسپاعا جازعانبئز. وندا س.قوجامقذلوأ تا، ة.ءومئرزاقوأ، س.مايقانوأا دا، بذكئل قازاقتئث كةرةمةت اكتةرلةرئنئث ءبئرازئ وينادئ. سولاردئث كوبئن ءوشئرئپ جئبةرئپتئ.
- كئمدةر ءوشئردئ؟
- كةزئندة تةلةأيزيادا تالاي باسشئ اؤئستئ. تةلةأيزيادان مذلدةم بةيحابار ادامدار دا باسشئلئق جاسادئ. مئنة، سول كةزدة يةسئزدئكتةن بةينةقورداعئ تاسپالاردئث ءبئراز بولئگئنة جاثبئردئث سؤئ ءوتئپ كةتئپتئ. مةن سئزگة ايتايئن، قازئر وسئدان 20 جئل بذرئن جازئلعان بةينةتاسپالاردئث بارلئعئ دا توزدئ. ولار وزئنةن-ءوزئ بذلئنةدئ. سةبةبئ ول كةزدةگئ تةحنيكا ءالسئز بولاتئن. بذل تاسپالاردئ بةس جئل سايئن، نة ءذش جئل سايئن قايتا كوشئرئپ وتئرؤ قاجةت. ال ولاردئ قايتا كوشئرؤ ءئسئ 15-20 جئلدان سوث قولعا الئندئ. ذقئپتئلئعئمئزدئث جوقتئعئ، بةينةمذراعاتتئ ساقتاي المايتئنئمئز - ذلكةن كةمشئلئك. ال تةلةأيزيادا ءاربئر نارسة قئمبات قوي.
- قازئر قولئثئزدا كئمدةر تؤرالئ بةينةتاسپالارئثئز بار؟
- مئنةكي، شئثعئس ايتماتوأ، عابيدةن مذستافين، عابيت مذسئرةپوأ، ءئلياس ةسةنبةرلين، ناعاشئباي شايكةنوأ، ت.ب. ال مئنا تاسپادا شئثعئس ايتماتوأ، قايسئن كذليةأ، مذستاي كارئمنئث سذحباتئ. بذل قازاق تةلةأيزياسئنئث تاريحئندا تذثعئش رةت قازاقشا، قئرعئزشا، باشقذرتشا جانة بالقارشا سويلةپ، سذحباتتاسقانئمئز ةدئ. بذكئل قازاقستان وسئنئ كوردئ. اكادةميكتةر سالئق زيمانوأ، سذلتان سارتايةأ، مذرات بايماحانوأ، عايرات ساپارعاليةأ، ت.ب. تؤرالئ دا كوپ ماتةريالدار بار. مئنا تذرعان تةلةأيزيا تاريحئنداعئ تذثعئش ايتئستئث بةينةتاسپاسئ. مةن ورتالئق پارتيا كوميتةتئنة جذمئسقا اؤئسئپ كةتكةنئمدة، ايتئستئ جذرگئزؤگة باسقالار كةلدئ. قولئمدا تاحاؤي احتانوأ، اسقار توقپانوأ، ساپارعالي بةگالين، ت.ب. تؤرالئ دةرةكتةر بار. جيناقتاعان قورئم - وسئ.
باسشئلئق قئزمةتتة جذرةمئن دةپ، جازؤ ماسةلةسئندة كةشةؤئلدةپ قالعان وكئنئشئم كوپ اداممئن. عابيت اعا ايتؤشئ ةدئ: «اتقا مئنةرلئكتئ ايتاسئثدار، قايراتكةرلئك دةپ ماقتايسئثدار، ءبئراق مةنئث سودان كورگةن زيانئم شاش ةتةكتةن» دةپ... تاعئ ءبئر سوزئندة: «ال ءبئراق سونئث ءبارئن كورة تذرا ةلئثنئث، حالقئثنئث تاعدئرئنا ارالاسپاساث، تاعئ دا جارتئكةش جازؤشئ بولار ةدئث» دةؤشئ ةدئ. قايراتكةرلئك پةن جازؤشئلئق ءبئر-ءبئرئن تولئقتئرئپ تذراتئن قاسيةتتةر. حالئقتئق، ةلدئك ماسةلةلةردئ شةشؤدة قولئثدا بيلئك قامشئسئنئث بولعانئ دا ارتئقتئق قئلمايدئ. ماسةلةن، ءوز باسئم ءتئل كوميتةتئن باسقارعانئمدا، قازاقتئث ءتئلئن دامئتؤعا قولئمنان كةلگةننئث ءبارئن ئستةدئم دةپ ويلايمئن. ءبئر كئسئدةي سوعان جانئمدئ سالدئم. ءتئل تؤرالئ جازعان ماقالالارئمدئ جةكة كئتاپ ةتئپ شئعارايئن دةپ وتئرمئن.
- ءسئز كوپ جئلدار تةلةجؤرناليست بولدئثئز، ةكئنشئ جاعئنان، ءتئل كوميتةتئ، اأتورلئق قذقئقتاردئ قورعاؤ كوميتةتئن باسقاردئثئز. جالپئ، شئعارماشئلئق ادامئنا ناعئز بيؤروكراتيالئق اپپاراتتاردا قئزمةت ةتؤ قيئن ةمةس پة؟
- مذنئث ءبارئ ادامئنا بايلانئستئ. مئسال ءذشئن، قولئنا تئرناقتاي بيلئك تيسة، بريگاديردئث ءوزئ كةرةمةت بيؤروكرات بولا الادئ. پؤشكيننئث: «جؤرناليست - مةملةكةت ادامئ» دةگةن جاقسئ ءسوزئ بار. سوندئقتان جاقسئ جؤرناليستةردةن ذلكةن قايراتكةرلةر، باسشئلار شئعادئ دةپ سةنةمئن.
ال تةلةأيزيانئث ءبئر قاسيةتئ، ول ادامنئث ذيئمداستئرؤ قابئلةتئن بارئنشا ذشتايدئ. مةن جاستايئمنان، 22 جاسئمدا تةلةأيزيادا قئزمةت ةتتئم. تةلةأيزياداعئ ءبئر حابار ءذشئن اق تةر، كوپ تةر بولئپ قانشاما ؤاقئتئث كةتةدئ. بيؤروكراتتئققا ذرئنباس ءذشئن ئشكئ مادةنيةتتئث جوعارئ بولعانئ شارت. ءبئلئمدئ، جوعارئ مادةنيةتتئ ادام وندايعا بارمايدئ. مانسابتئث ءبئر- كذندئك، ؤاقئتشا ةكةنئن بئلةدئ. ال ؤاقئتشا ئسكة بولا قذبئلؤ كئسئلئككة جاتپايدئ. ماسةلةن، مةن ءوزئم كورگةن عابيدةن مذستافين، ءئلياس ةسةنبةرلين، قالتاي مذحامةدجانوأ اعالارئمئزدئث بئردة-بئرةؤئنئث قئزمةتكة بولا قذبئلعانئن كورگةن جوقپئن. ماسةلةن، ءئلياس وماروأ دةگةن اعامئز ءوتتئ. عاجايئپ ادام ةدئ. كةزئندة مينيستر دة، و ك-نئث حاتشئسئ دا بولدئ. عابيت مذسئرةپوأ ءئلياستئ قاتتئ باعالاپ وتئراتئن. ئلةكةثدئ ءوز كوزئممةن كوردئم، حابارلار جذرگئزدئم. جاسپئز عوي، بئردة تةز قابئلداي الماعانئنا رةنجئپ قالعانئمدا، ول كئسئ كذلئپ، ارقامنان قاعئپ، ادامداردئ شاقئرئپ الئپ: «جؤرناليستئث ايتقانئن ورئنداؤ كةرةك» دةگةنئ ءالئ ةسئمدة. ونئث قاراپايئمدئلئعئ سونداي ةدئ. مئنةكي، ئشكئ مادةنيةتئ جوعارئ ادامدار قانداي بيئكتئكتة بولسا دا، ةشكئمدئ تومةندةتپةيدئ.
قاسئم امانجولوأتئث ءئلياستئث الدئنا بارعان اثگئمةسئن ةستئگةن شئعارسئث. قاسئمنئث ءذي-كذيئ جوق كةزئ بولسا كةرةك. ءبئر كذنئ ءئلياس وماروأ قاسئمنئث جاعدايئن ةستئپ، ورتالئق كوميتةتكة شاقئرادئ. ةكةؤئ جولئققاندا، ئلةكةث قاسئمنئث ولةثدةرئن جاتقا وقي باستايدئ. حاتشئنئث ءوز ولةثدةرئن جاتقا بئلةدئ دةپ ويلاماسا كةرةك. اقئن قؤانعانئنان كةلگةن شارؤاسئن ذمئتئپ، ةسئ شئعئپ كةتةدئ. كةثسةدةن قاسةكةث قؤانئپ شئققان سوث، سئرتتا توسئپ تذرعان ايةلئ ءذي العان ةكةنبئز دةپ قؤانئپ: «ءذيدئ قاي جةردةن بةرةتئن بولدئ؟» دةپ سذراماي ما، سوندا ول: «ولةثدةرئمدئ وك-نئث حاتشئسئ جاتقا ايتئپ تذرعاندا، مةن قالاي ذيالماي ءذي سذرايمئن؟» دةپتئ. مئنة، بئلئمدئلئك پةن قاراپايئمدئلئق دةگةن - وسئ!
- ستؤدةنتتئك كةزدةن دوس بولعان ءابئش، مذحتار اعالارئمئزبةن اراداعئ دوستئقتارئثئز قانداي سئن ساعاتتارئنان ءوتتئ؟
- ءبئز جاس كةزئمئزدةن ارالاسقان دوستارمئز. وسئ جاسقا دةيئن اركئم ءوز جولئمةن ءجذردئ. ءابئش پةن مذحتار جازؤشئلئقپةن اينالئستئ. رئمعالي عئلئم جولئنا ءتذستئ. مةن تةلةأيزيا سالاسئندا كوپ قئزمةت ةتتئم. قاي جةردة جذرمةيئك، سئيلاستئقتان جازعان ةمةسپئز. ارينة، پئكئرلةرئمئز كةلئسپةي قالاتئن كةزدةرئمئز بولادئ، ءبئراق جاماندئققا قياتئنداي جاعداي بولعان ةمةس.
«فيلم تذسئرؤگة دوستارئثئزدئث ئشئنةن نةگة ءابئشتئ تاثداپ الدئثئز» دةپ سذرادئث عوي. فيلم تذسئرةتئنئمدئ ءابئشتئث ءوزئ دة كذتكةن جوق. مذمكئندئكتئ تاپتئم، فيلمدئ شئعاردئم. ول قاتتئ قؤاندئ. وزئنة دةرةكتئ فيلم ذنادئ. ويتكةنئ ول دوسئما جذرةگئمنةن ايتئلعان ءسوزئم ةدئ. ءابئش ءبئزدئث قاتارلاستارئمئزدئث ئشئندةگئ ةث جارقئن تذلعا عوي. ءبئز ونئ مويئنداماساق، قالاي بولادئ؟! ءابئشتئث جاساعانئن مةن جاساي المايمئن. ءبئراق مةنئث جاساعانئمدئ ءابئش تة جاساي المايدئ. ماعاؤين دة سولاي. ةشكئمدئ سالئستئرؤعا بولمايدئ. اركئمنئث ءوز ورنئ بار. ءبئزدئث ءارقايسئمئز ءوز سالامئزدا ءوز بيئگئمئزگة جةتتئك. بئرةؤدئث تابئسئن تارتئپ المادئق. قذدايدئث بةرگةن قابئلةتئ مةن دارئنئ جةتكةنئنشة ادال ةثبةك ةتئپ ءجذرمئز.
- سذحباتئثئزعا راقمةت.
اثگئمةلةسكةن
كامشات تاسبولات
(« ايقئن» گازةتئ، 12- ناؤرئز. 2011 - جئل)