بۇقاربايدىڭ بۇقاسى
اتا جۇرتى وسى توڭىرەك بولعانىمەن، ءوزى ىشكى جاقتا، ورىس ارا-سىندا تۋىپ-ءوسىپتى. باياعى كامپەسكە جىلدارىندا اكەلەرىن باي-قۇلاققا جاتقىزىپ، قۇلىندى دالاسىنا جەر اۋدارعان ەكەن، سول جاقتا ىرگە تەۋىپ تۇرىپ قالسا كەرەك. اعايىندارىنان كوڭىلى قالعانى سونشالىق، كەيىن زامان تۇزەلىپ، كەڭشىلىك ورناعان كەزدە دە ەلگە قايتۋعا اسىقپاعان.
بۇقارباي كوشىپ كەلگەندە، جاسى توقسانعا تاياعان اكەسى سۇيىندىك ءالى ءتىرى ەكەن. ءبىر كەزدە ۇيادان ۇركىپ، قاعىنان جەرىپ كەتسە دە، ولەر شاعىندا تۋعان جەردەن توپىراق بۇيىرۋىن تىلەپ، ۇلى مەن نەمەرەلەرىن ەلگە باستاپ كەلگەن سول قارتتىڭ ءوزى دەسەدى. تىلەۋى دۇرىس، نيەتى حاق ەكەن، ءبىر جىلعا جەتپەي سۇيىندىك قايتىس بولدى. جۇرتتىڭ ءسال ءىش جيىپ قالعانى، بۇقارباي اكەسىن اۋىلدىڭ ىرگەسىندەگى قالىڭ زيراتقا جەرلەمەي، سوناۋ تاۋ القىمىنداعى سۇلەيمەن سايىنىڭ وڭ جاق قاباقشاسىنا جەكە اپارىپ قويدى. «اكەمنىڭ وسيەتى سولاي» دەپتى ءمانىسىن سۇراعاندارعا. ءبارى كەيىن ءمالىم بولدى عوي. «سۇلەيمەن سايى» دەگەن اتاۋ قايدان شىقتى دەسەك، سۇلەيمەن - جاڭاعى سۇيىندىكتىڭ اكەسى ەكەن. سايدىڭ اۋزشداعى قازىر سيىر بازى تۇرعان شۇرايلى القاپ - سول سۇلەيمەننىڭ قىستاۋى كورىنەدى. بۇقارباي جىل ۋاعىنا جەتكىزبەي اكەسىنىڭ باسىنا سەليكات كىرپىشتەن اپپاق كۇمبەز ورناتتى. قازىر بيىك قاباق ۇستىندەگى جالقى زيرات سونادايدان كوز تارتىپ تۇرادى.
اتا ءجونىن بىلەتىن ءبىرلى-جارىم كونەكوز قارتتار بولماسا، بىلايعى جۇرت الىستان تۋىسىمىز كەلدى ەكەن دەپ قۇراق ۇشا قويعان جوق. جاي كاسىپ ىزدەپ جۇرگەن كوپ كىرمەنىڭ ءبىرى رەتىندە قابىلدادى. سوعان وراي، بۇقارباي دا اعايىندارىنا تىم جالباقتاي قويمادى. اۋىلداستارى جىگىتتىڭ بۇل سۋىقتىعىن «ورىس مىنەزىنە» بالاعان. بۇقاربايدىڭ ايەلى ۇرانحاي (تاۋلى التايلىق) قىزى ەكەن. اتى - ەردەنيحا. سودان وربىگەن ۇل-قىزى ارالاس بەس-التى بالاسى بار. جۇرت جىگىتتىڭ وزىنەن گورى سول بالا-شاعاسىن كوبىرەك تاماشالادى. سۇڭعاق بويلى، ومىراۋلى كەلگەن، قيىق كوز ەردەنيحا - قاراتورىنىڭ ادەمىسى. ءسىرا، ۇرانحايدىڭ دا ءتۇبى تۇرىك بولسا كەرەك، ايەلى دە، بالالارى دا قازاقشا ءبىلىپ تۇر.
ال جاسى قىرىقتىڭ ءىشىن ەندى ارالاعان بۇقارباي ەڭسەگەي ءىرى دەنەلى، جاۋىرىنى قاقپاقتاي، قايراتتى، سوم جىگىت-تۇعىن. ءوزى تەحنيكا تىلىنە جۇيرىك، تەمىر-تەرسەكتى قايىستاي يلەيتىن ۇستا ەكەن. «كوكوزەككە» كەلىسىمەن ماشينا، تراكتورلار تۇراتىن «گاراجدىڭ» كىلتىن ۇستادى. وسىندا كىشى-گىرىم شەبەرحانا، توكار ستانوگى بار. قاشان كورسەڭ دە كورىكتى قىزدىرىپ قويىپ، كوك تەمىردى كاۋاپتاي قاقتاپ جاتقانى. بۇقارباي كەلگەلى الدەبىر بولشەگى كەم بولىپ، كەڭكيىپ بوسقا تۇرعان سوۆحوزدىڭ تالاي تراكتورى «دۇرىلدەپ» ءجۇرىپ كەتتى. بۇل جىگىت بوس ءجۇرۋ دەگەندى بىلمەيدى ەكەن. ءار قادامى ەسەپتە. ءوز بەتىمەن قىدىرمايدى، تەك ادەيىلەپ شاقىرعان ۇيلەرگە عانا بارادى. ءبىراق بۇل دا جازۋلى: ءدام تاتتىرعان ۇيلەردى قاعازعا ءتۇرتىپ قويادى دا، كەزەگى كەلگەندە قارىزدار قالماي، قارىمتا شاي بەرەدى. قازاقشا قۇدا-جەكجات، تۋىس-جۇراعات دەگەندى دە بىلىڭكىرەمەيدى. وقتا-تەكتە وراق-شالعى، اتتىڭ تاعاسى، باكى-پىشاق سوقتىرىپ الساڭ دا سول مىنەز: الدىن الا اقى تولەۋىڭ كەرەك. ورىس مىنەزدى جىگىتتىڭ وسى قىلىعىن اۋىلداستارى ۇناتپاي، ونى سىرتتاي قىجىرتىپ جۇرەدى.
بۇقارباي كوشىپ كەلگەن سوڭ، ارادا ەكى-ءۇش جىل وتپەي، كەڭەس ۇستەمدىگى قۇلاپ، اۋىلدا رەفورما باستالىپ كەتكەن. بۇل ناۋقاننان شىعىستاعى اقبۇلاق اۋدانى دا شەت قالعان جوق. قاشاندا ورتالىقتان شالعاي، شەكارا بويىن جايلاعان ەلدىڭ تىم ساياساتشىل، بەلسەندى بولاتىن ادەتى. ونىڭ ۇستىنە، اقبۇلاق ءوڭىرى - كەڭەس داۋىرىندە گ پ ۋ، ن ك ۆ د، ك گ ب دەگەن مەكەمەلەردىڭ «تاربيەسىن» كوپ كورگەن جۇرت قوي، جوعارىدان قانداي بۇيرىق كەلسە دە ورىنداۋعا ءازىر تۇرادى. بىردە-ءبىر ناۋقاندى ارتىعىمەن اتقارماعان، اسىرا سىلتەمەگەن جەرى جوق. باياعىدا، وسىدان الپىس جىل بۇرىن، بايلار-دى كامپەسكەلەۋ، ۇجىمداسۋ، «حالىق جاۋلارىن» الاستاۋ كەزىندە دە بۇل اۋدان الدىنا جان سالماپتى. ناتيجەدە، حالقىنىڭ قاق جارىمى قىتايعا اۋىپ، ءبىر بولەگى رەسەيدى پانالاپ، مۇندا تەك وكىمەتكە شىن بەرىلگەن «پرولەتارلار» عانا قالىپ ەدى.
اقبۇلاق تۇرعىندارى بۇل جولى دا سول ۇردىستەن تانعان جوق. جوعارعى جاقتان جەكەشەلەندىرۋ تۋرالى نۇسقاۋ شىعار-شىقپاستان، بىلەك سىبانا كىرىسىپ كەتتى. باياعىدا توڭكەرىسشىل اتالارى كوپ بەينەتپەن زورعا قۇرعان كولحوز بەن سوۆحوزدى ولاردىڭ نەمەرەلەرى اينالاسى ءبىر-ەكى جىلعا جەتكىزبەي كۇلىن كوككە ۇشىرىپ، لەزدە تاراتىپ جىبەردى. ول كەزدەگى بەلسەندىلەر بايلاردىڭ مالىنا جاۋ-داي تيسە، بۇگىنگى پىسىقتار كەڭەس وكىمەتىنىڭ ۇزاق جىل تىرنەكتەپ جيناعان بايلىعىن تالاۋعا كەلگەندە، اتالارىنان دا اسىپ ءتۇستى. بايلىق دەگەندە، اۋىلداعى قازىنا - ءتورت تۇلىك مال عوي. سول مالدى سويدى، ساتتى، بارتەرگە ايىرباستادى، ايتەۋىر، ەكى-ءۇش جىلدا قۇرتىپ تىندى. ءتىرى مال عانا ەمەس، «كوكوزەككە» قاراستى ازىن-اۋلاق تەحنيكا دا كورىنگەننىڭ قولىندا كەتتى.
ءالى دە بولسا «كىرمە» اتى قالماعان بۇقارباي بۇلاردىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسقان جوق. تەك، ورتاداعى مال-مۇلىكتىڭ تالاۋعا ءتۇسىپ جاتقانىن كورگەندە: «قۇداۋىندا، قولىنداعى بار بايلىققا يەلىك ەتپەيتىن، ەسەپ-قيساپ جۇرگىزبەيتىن، مۇنداي دا مەملەكەت بولادى ەكەن!» دەپ يىعىن كوتەردى دە قويدى. بار بىتىرگەنى، «گاراجداعى» ماشينا مەن تراكتوردى جۇرت قويماي، تالاپ بارا جاتقان سوڭ، سالدا-باسى شىققان ءبىر ەسكى «بەلارۋستى» بۇل دا قوراسىنا كىرگىزىپ العان. ەسكى دەپ ەشكىم قىزىقپادى ما، الدە اۋەلدەن تىزىمدە جوق نارسە مە، ايتەۋىر، سول تراكتوردى جوقتاعان جان بولمادى.
ال، ورتاداعى قالعان-قۇتقان مالدى بولىسكە سالۋعا كەلگەندە، بۇقاربايدى ەشكىم ەلەگەن دە جوق. ءسىرا، بۇل ءاۋ باستا تىزىمگە ىلىكپەگەن سياقتى. بۇل كەزدە ورتاداعى مالدىڭ ءوزى دە شاعىندالىپ قالعان. سوۆحوزداعى قىرىق مىڭ قويدان وڭ مىڭدايى قالعان ەكەن، ونى دا باسشىلار «اكسيونەرلىك قوعام قۇرامىز» دەگەن سىلتاۋمەن ورتالىققا جيناتىپ الدى. ال ەكى مىڭداي جىلقىنىڭ قايدا كەتكەنىن ەشكىم بىلمەيدى. ەڭ سوڭىندا، «كوكوزەك» بولىمشەسىندە ءبىر تابىنداي عانا سيىر قالىپتى. بولىمشە باستىعى كاكىمبەك ءار نارسەدەن حابارى بار، تالاپتى، نامىستى جىگىت بولاتىن. ءارى وسى اۋىلدىڭ ءتول تۋماسى. سول كاكىمبەك جاڭاعى ءبىر تابىن سيىردان دا كوز جازىپ قالىپ، ەل الدىندا ۇياتقا قالارمىن دەدى مە، ءبىر كۇنى ناۋرىز مەيرامىندا جۇرتتى جيناپ الىپتى دا:
- قولىمىزدا وسى ەلدىڭ تابان ەت، ماڭداي تەرىمەن جينالعان اجەپتاۋىر مالىمىز بار ەدى. «قۇلعا قويعان قۇيقانى مىنتەي-مىنتەي تاۋىستى» دەگەندەي، قازان تۇبىندە قالعانى - ءبىر تابىن سيىر عانا. تىم قۇرىسا «جەكەشەلەندى» دەگەن ىرىم بولسىن، ءبىر-ءبىر قارادان ۇستاپ الىڭدار. جوعارىعا جاۋابىن ءوزىم بەرەمىن! - دەپتى.
سول ءسوزدىڭ اۋىزدان شىعۋى مۇڭ ەكەن، انتالاعان جۇرت قوراداعى سيىرعا لاپ قويادى عوي، باياعى. «كوكوزەكتە» ەكى جۇزدەي ءتۇتىن بار. جاپا-تارماعاي جابىلعاندا، ءۇي باسى ءبىر سيىردان ازەر جەتىپتى. ءىرى قاراعا قولى جەتپەي قالعانى، تايىنشا-تورپاققا دا ريزا بولسا كەرەك. ساناتقا ىلىنبەي، مالدان ماقۇرىم قالعان كىسى - جالعىز بۇقارباي عانا. مالدى قويشى، بۇلىنگەننەن بۇلدىرگى الماي-اق قويادى. ءبىراق كورەر-كوزگە «ۇلەستەن قاعىلدى» دەگەن اتى جامان ەكەن. اقىرى ول دا نامىسقا شاۋىپ، كاكىمبەككە بارىپ وكپەسىن ايتتى:
- باياعىدا اتام سۇلەيمەننىڭ بەس مىڭ قويىن، بەس ءجۇز جىلقىسىن، ءۇيىر-ءۇيىر تۇيەسى مەن سيىرىن كەڭەس وكىمەتى تارتىپ الىپ، وسى ەلگە پىشاق ۇستىنەن ءبولىپ بەرگەن ەكەن. سول مالدىڭ سىلەكەيى رەتىندە، ماعان تىم قۇرىسا ءبىر بۇزاۋ بۇيىرماعانى ما؟ - دەگەن ءتۇسىن سۋىققا سالىپ.
كاكىمبەك جاس تا بولسا ءسوز تۇسىنەتىن، اڭعارلى جىگىت ەدى. ورىندى ايتىلعان وكپەگە جاۋاپ تاپپاي، شىرقىراپ كەتتى:
- قاپ، قۇداي مەنى قوس قولداپ ۇرعان ەكەن! قالاي عانا ۇمىتتىم ەكەن ءسىزدى؟! بارىنەندە ارۋاقتان ۇيات بولدى-اۋ! ايىپتىمىن... ەكى بۇزاۋلى سيىرىم بار ەدى، سونىڭ بىرەۋىن ايىپقا الىڭىز دا، رازى بولىڭىز! - دەدى شىن پەيىلىمەن. ءبىراق وعان كونە قوياتىن بۇقارباي ما:
- جوق، باستىقتان ايىپ الاتىنداي مەن كىممىن سونشاما؟ مەنىڭ الاشاعىم سەندە ەمەس، كولحوزدا. ماعان ورتانىڭ مالى كەرەك! - دەپ قاسارىستى.
كاكىمبەك تىعىرىققا تىرەلگەندەي، ءبىر ءسات ماڭدايىن ۇستاپ وتىرىپ قالعان.
- سول ورتالىعىندا دا اشا تۇياق قالمادى-اۋ قازىر... ەنشى الىپ كەتكەندەر ەندى ساۋىرىن سيپاتار دەيسىڭ بە؟ - دەپ ءبىراز قينالىپ وتىردى دا، كەنەت: - تاپتىم! - دەپ ورنىنان ۇشىپ تۇردى. - ايتپاقشى، قاسقا بۇقا بار ەكەن عوي! ول ءتىپتى ەستە جوق... ول دا - ءبىر تۇلىكتىڭ باسى عوي. سول بۇقانى الساڭىز قايتەدى؟
كاكىمبەك بۇقا دا بولسا ءبىر مالدىڭ تابىلعانىنا كەرەمەت قۋانىپ كەتتى. جاعدايدى تەز پايىمداپ ۇلگەرگەن بۇقارباي بۇدان ارى كەرگۋدى لايىقسىز كوردى دە:
- جارايدى، ايتقانىڭ بولسىن! ماعان، ايتەۋىر، ورتانىڭ مالىنان ۇلەس تيسە بولعانى، - دەدى ارتىق سوزگە بارماي.
ەكەۋى بارىپ قاراسا، شىنىندا دا، داڭعاراداي اشىق قورادا قىزىل قاسقا بۇقا ءبىر ءوزى جالعىز قالعان ەكەن. بۇلار قاسىنا تايانعاندا، ءتور جاقتا كۇنشۋاقتاپ جاتقان جەرىنەن سوزالاڭداي تۇرەگەلدى. جانۋار ۇيەلمەنى ۇيدەي، سۇيەكتى مال ەكەن. قاسقا ەمەس، الا دەسە دە بولعانداي. ماڭداي تۇسى - اي قاسقا، اپپاق. سونان سوڭ ساۋىرىندا، الدىڭعى ەكى جىلىنشىگى مەن قۇيرىك ۇشىندا ازداعان الاسى بار. ءمۇيىزى ارباق ەمەس، تىكشە، شانشىلىپ تۇر. ءومىرى بۇيدا تاعىلماي، مويىن اعاش كيمەي، تەك بۇقالىق مىندەتىن عانا وتەپ جۇرگەن، ءبىر تۇلىكتىڭ ەركەسى عوي. قازىر جىل شىققان ەرتە كوكتەمدە دە ەتى تىم وياڭ تارتا قويماعان. حايۋان دا بولسا ۇيىرىنەن ايىرىلۋ وڭاي دەيسىڭ بە، قاسقا بۇقانىڭ قازىرگى كەيپىنەن الدەبىر مۇڭايعاندىق، ادامعا قارا تارتقان مويىنسالدىق بايقالادى.
- قورىقپاڭىز، قولدان جەم جەپ ۇيرەنگەن مال عوي، كىسىگە تيىسپەيدى، - دەدى كاكىمبەك قاسقا بۇقانى قالايدا وتكىزۋگە تىرىسىپ.
شىنىندا دا سولاي ەكەن. بۇقارباي قاسىنا بارىپ، قۇجداي موينىنان، اۋكەسىنەن سيپاپ كورىپ ەدى، بالەندەي شادىر مىنەز تانىتپادى. مۇيىزىنە ءجىپ تاعىپ، جەتەكتەگەن كەزدە دە كوپ تارتىنباي ءجۇرىپ كەتتى.
- بۇل ءوزى - اسىل تۇقىمدى جاس بۇقا! - كوڭىلى ەندى ورنىققان كاكىمبەك ماقتاۋىن اسىرىپ كەلەدى. - ەگەر سەمىرتىپ سوياتىن بولساڭىز، ءبىر ءوزى جارتى توننا ەت بەرەتىن شىعار-اۋ!
بۇقارباي ۇندەگەن جوق. ونىڭ ءوز ەسەبى وزىندە ەدى. قاسقا بۇقانى جەتەلەگەن كۇيى اۋىلدى قاقجارىپ، «گاراج» جاقتاعى ءوز ۇيىنە قاراي بەت الدى. كوشەدە بۇعان كۇلە قاراماعان كىسى جوق. ءتىپتى، كەيبىرەۋلەرى اشىق كەلەكە قىلىپ:
- ۋا، بۇقاڭ قۇتتى بولسىن!
-ساعان زەڭگى بابانىڭ ءوزى ءتيىپتى-اۋ! بۇقاڭنىڭ قۇيرىعىن مايلامايسىڭ با؟
-مۇنى ەندى نە ىستەمەكسىڭ، ساۋىپ ىشەسىڭ بە؟ جانۋاردىڭ ۇماسىنىڭ ءوزى دە بار ەكەن! - دەسىپ سايقى مازاققا اينالدىردى.
بۇقارباي بۇلارعا دا ءلام دەپ ءتىس جارعان جوق. ءبىراق ىشتەي قاتتى شيرىعىپ، ىزادان جارىلا جازداپ كەلەدى. «بالەم، تۇرا تۇرىڭدار، وسى قىلىقتارىڭدى الدارىڭا ءبىر كەلتىرمەسەم، ءيت بولايىن! قاسقا بۇقانىڭ ۇماسىنا زار بولارسىڭدار ءالى!» دەدى سەرت ۇستاعان ادامداي...
الدەبىر تاۋەكەلگە بەل بايلاعان بۇقارباي قار كەتىپ، جەر دەگدىسىمەن، ورتالىقتاعى بۇرىنعى ءۇيىن تاستادى دا، سۇلەيمەن سايىنىڭ اۋزىنداعى قاڭىراپ بوس قالعان سيىر بازىنا كوشىپ ءتۇستى. كوشكەندە قاجەتتى تەمىر-تەرسەگىن ارتىپ، قاز، ۇيرەك، تاۋىعىنا دەيىن قالدىرماي، ءوزىنىڭ ەكى سيىرىنا قوسا قاسقا بۇقانى دا ايداپ كەتتى. «كوكوزەكتىڭ» حالقى اڭ-تاڭ. بىرەۋلەرى:
- ءاي، قانشا دەگەنمەن جاتباۋىرلىعى قالمايدى-اۋ! اعايىننان بەزىپ، ايدالادا جالعىز ءۇي وتىرعانىن قاراشى! - دەپ قىجىرتسا، كەيبىر ءجون بىلەتىندەرى:
- قايتسىن، بايعۇس، اكەسىنىڭ مولاسى دا سوندا جاتىر. اتادان قالعان قىستاۋىنا وزىنشە يەلىك ەتكەنى شىعار! - دەسىپ ونىڭ ءىسىن اقتاعان بولدى.
ءبىراق جۇرتتىڭ قىسىر اڭگىمەسىندە بۇقاربايدىڭ شارۋاسى بولعان جوق. داڭ-دۇڭنان اۋلاق، كەڭ جەرگە كەلگەن سوڭ، ءوزىنىڭ ويعا العان جوسپارىن بىرتىندەپ ورىنداۋعا كىرىستى. ول ەنشىگە تيگەن ەسكى «بەلارۋس» باياعىدا-اق جوندەپ العان. وعان تىركەيتىن قوراپتى «تەلەجكاسى» تاعى بار. ءوزى قۇراستىرىپ العان ەكى ءجۇزدى سوقاسى دا ساقاداي ساي تۇر. قىستاۋدىڭ اياق جاعىندا توپىراعى قالامپىرداي قوڭىرسىعان شۇرايلى القاپ بولۋشى ەدى. كوكتەم شىعا تراكتورىنا جاڭاعى سوقانى تىركەدى دە، قارا جەردىڭ قىرتىسىن اينالدىرىپ، ەگىن سالۋعا كىرىستى. ەگىن بولعاندا، ءداندى داقىلدار ەمەس، كوكونىس: كارتوپ، اسقاباق، قاۋىن-قاربىز، ءسابىز، سارىمساق دەيسىڭ بە، ايتەۋىر، بۇل جاقتىڭ قازاعى كاسىپ ەتپەگەن دۇنيەلەر. سولاردى بارلىق ەرەجەسىمەن تاقتا-تاقتا عىپ ەكتى دە، مال اياعى باسپاۋ ءۇشىن توڭىرەگىن سىممەن قورشاپ تاستادى. سۇلەيمەن سايىندا ءدويدالاعا اعىپ جاتقان جارتى قۇلاقتاي سۋ بار-تۇعىن. بالا-شاعاسىمەن جابىلىپ ءجۇرىپ، جاڭاعى بۇلاقتان قيالاپ توعان شىعاردى دا، قاجەت كەزىندە بۇرا سالاتىنداي ەتىپ، ەگىستىككە وقتاپ قويدى.
ءبىر سايدىڭ قۋىسىندا جاتقان بۇقاربايدىڭ بۇل تىرلىگىنەن بىلايعى جۇرت بەيحابار-تۇعىن. كۇن كورىس قامىمەن باسى قاتىپ جۇرگەن ادامدار. جۇمىسسىز قالعان جۇرت ەكى قولىن الدىنا سىيدىرا الماي، سەندەلىپ بوس ءجۇر. جانە سول تۇستا اۋىلدا جانارماي قمبات بولىپ، بۇرىن اعىلىپ جاتاتىن اۆتوبۋستار كوزدەن بۇلبۇل ۇشىپ، بىرەۋگە-بىرەۋ قاتىناۋدىڭ ءوزى مۇڭ بولعان. اۋىل-اۋىلعا قىدىرۋ بىلاي تۇرسىن، تىعىز شارۋاسى بارلار نەبارى جيىرما شاقىرىم جەردەگى اۋدان ورتالىعىنا جەتە الماي قالعان كەز ەدى.
مىنە، ءدال وسى تۇستا اۋىلداستارىن تاڭ قالدىرىپ، بۇقارباي تاعى دا كوزگە ءتۇستى. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ جۇردەك «بەلارۋسقا» تەلەجكاسىن تىركەپ الىپ، اۋىل ورتاسىنداعى الاڭدا تۇر. جاي تۇرعان جوق-اۋ:
- كانە، كىم قايدا بارادى؟ اۋدان ورتالىعى قاجەت بولسا، مارحابات: ءبىر-اق ساعاتتا اپارىپ تاستايمىن! - دەپ جار سالىپ، ايعاي-لاپ تۇر.
كولىك كۇتكەن كوپشىلىك باسىندا تەلەجكاعا قاراي لاپ كويدى دا، كەنەت قايتا سەرپىلدى.
- ويباي، كوتەك! مىناۋىڭ اقى الامىن دەيدى توي... بوسقا ەمەس، بيلەت ساتاتىن كورىنەدى! - دەدى ءبىر ايەل باج-بۇج ەتىپ.
شىنىندا دا سولاي بوپ شىقتى. اقىلى ەكەن! اۋدان ورتالىعى - اقبۇلاققا دەيىن 50 تەڭگە. قايتار جولى دا سول باعا. نەسيەگە قارامايدى. قولما-قول اقشا تولەۋ كەرەك!
اۋىلداستارى اعايىنشىلىقتى بىلمەيتىن بۇقاربايعا نارازى بولىپ، ءبىراز شۋ شىعاردى. ۇرىستى، سوكتى. «وي، سۇمدىق-اي» دەپ جاعالارىن ۇستادى. ءبىراق باسقا امال تاپپاي، اقىرى تالاسىپ-تارماسىپ تەلەجكاعا ءمىندى. سۇمدىق ەشتەڭەسى جوق. بۇعان دا جيىرماداي كىسى سىياتىن كورىنەدى. ءجۇرىسى جايلى ەكەن. «تەلەجكانىڭ»» تابانىنا ءشوپ توسەپ، ۇستىنە كەنەپ جايىپ قويىپتى. اۋداۆدا شۇعىل شارۋاسى بار ادامداردى اقبۇلاققا الىپ بارىپ، تۇسكە تامان الىپ قايتادى. كولىك تاپپاي قىسىلىپ تۇرعاندا بۇدان ارتىق نە كەرەك؟
بۇقارباي وسىلايشا كۇنىنە ءبىر، كەيدە ەكى رەيس جاساپ ءجۇردى. ال پويىزعا شىعامىن دەۋشىلەر بولسا، كەشتەتىپ اياكوزگە دە اپارىپ تاستايدى. ول جاقتاعى اۋىلعا جەتە الماي تۇرعانداردى مۇندا الىپ قايتادى. جول ۇزارعان سايىن بيلەت باعاسى دا قىمباتتاي بەرمەك. مۇنىڭ سىرتىندا: «وتىنىمدى اكەلىپ بەرشى»، «ءشوبىمدى ءتۇسىرىپ بەرشى» دەپ جالىناتىندار قانشاما! تۇياعى قيمىلداپ كەتسە - اقشا! دايىن اقشاسى جوقتاردىڭ قوي-كوزى، توقتى-تورىمىن دا الا بەرەدى.
اتتاپ باسقانىنا اقشا سۇرايتىن جىگىتتىڭ بۇل قىلىعىنا اۋىلداستارى اقىرى ۇيرەنە باستاعان. ءبىراق بۇعان دەيىن كورگەندەرى ويىنشىق ەكەن، بۇقارباي نەگىزگى «كوزىرىن» سوڭىنا ساقتاپتى. كوزىرى نە دەيسىز عوي؟ ول - باياعى قاسقا بۇقا... قاسقا بۇقانىڭ اقىلى قىزمەتى. الدىن الا اقشا تولەمەسە، بوتەن سيىردى بۇقانىڭ ماڭىنا جولاتپايتىن كورىنەدى. مىنا سۇمدىقتى ەستىگەندە، «كوكوزەك» تۇرعىندارىنىڭ ۇستىنە جاي تۇسكەندەي بولدى. سول جىلى قاس قىلعانداي، جاز شىىعا سالىسىمەن جەكە مەنشىك سيىرلاردىڭ جاپپاي كۇيلەمەسى بار ما! جىن قاققانداي بىرىنە-ءبىرى ارتىلىپ، اۋىلدى شاعىپ كەتە جازداعان. كۇيلەگەن سيىرعا بۇل وڭىردەگى جالعىز بۇقا - بۇقاربايدىڭ قولىندا.
امال جوق، «كوكوزەكتەن» شىققان بەدەلدى دەلەگاسيا سۇلەيمەن سايىنا قاراي بەت تۇزەدى. ماسەلەنىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزىپ، قولدان كەلسە، بۇقاربايدى اعايىنشىلىققا كوندىرىپ قايتپاق. كەلىپ قاراسا، جۇرتتىڭ ايتقانى راس ەكەن، قاسقا بۇقانى ورىسكە جىبەرمەي، الدىنا كوك بالاۋسا سالىپ، جۇمىرتقا قوسقان جەم بەرىپ، كۇندىز-ءتۇنى قورادا ۇستايدى ەكەن. ەسىگىندە قۇمعانداي قۇلىپ تۇر. سونى كورگەندە-اق، «دەلەگاسيانىڭ» بەتى قايتىپ قالدى. ايتسە دە، بۇرىندى-سوڭدى بۇل ولكەدە بولىپ كورمەگەن جاڭالىق سانالارىنا سىيار ەمەس. بۇقا دەگەن تاۋ-تاستى باسىنا كوشىرىپ، ورىستە ەمىن-ەركىن جۇرمەيتىن بە ەدى. كۇيىتى كەلگەن سيىر كەزەگىمەن قاشىپ جاتپايتىن با ەدى. ءتىپتى، سول بۇقانى مال دەپ ىزدەگەن كىم بار؟ قازەكەڭ «بۇقا كىمدىكى بولسا ونىكى بولسىن، بۇزاۋ وزىمدىكى» دەپ جۇرە بەرەتىن. ونى از دەسەڭىز، وسى جۇرت: «بۇقانى مالىم بار دەمە، باقسىنى بايىم بار دەمە»، «بۇقانىڭ ءوزى قارتايسا دا، مۇرنى قارتايماي-دى»، «زالىم بۇقا بۇزاۋدىڭ اراسىندا جۇرەدى» دەپ بۇل جانۋاردىڭ ءباتۋاسىزدىعى تۋرالى نەشە الۋان مىسقىل شىعارعان جوق پا ەدى؟ مىنا بۇقپانتاي زاماندا بۇقانىڭ دا بۇل بولعانى ما؟! اقىرى، وزدەرىنىڭ نەگە كەلگەندەرى ەستەرىنە ءتۇسىپ، بۇقاربايعا بۇيىمتايلارىن ايتتى:
-قاسقا بۇقاعا ءبىر اي دەمالىس بەر. سيىرلاردىڭ ساۋابىن الىپ، تابىننىڭ ىشىندە ەركىندەپ ءبىر ءجۇرسىن. اعايىن ادامدارمىز عوي، كەيىن ەسەپتەسە جاتارمىز، - دەستى جالىنعانداي بولىپ.
ءبىراق بۇل سوزگە بۇقارباي يلىگە قويمادى.
باسى اۋعان جاققا قاڭعىرىپ، كورىنگەن قورادا تۇنەپ قالاتىن باياعىنىڭ بۇقاسى جوق بۇل كۇندە! - دەگەن قىسقا قايىرىپ. -«بيزنەس» دەگەندى ەستۋلەرىڭىز بار ما؟ بۇقا كەرەك بولسا، بۇزاۋ مەن ءسۇت كەرەك بولسا، الدىمەن اقشاسىن تولەڭىزدەر!
سوندا بۇقانىڭ ءبىر ارتىلعانى قانشا تۇرادى؟ - دەدى ءبىر جىگىت «بيزنەستەن» حاباردار ەكەنىن بايقاتىپ. وسى سۇراق اركىمنىڭ-اق كوكەيىندە تۇرسا كەرەك، جينالعاندار العا تامان ەنتەلەي ءتۇستى.
سيىر باسى بەس ءجۇز تەڭگە. بۇزاۋعا كەپىلدىك بەرىلەدى. ءبىر جولدا توقتاماسا، جارىم باعاسىنا قايتالاۋعا بولادى.
كوپشىلىكتىڭ اراسىندا جاسى سەكسەننەن اسقان سابدەن دەگەن شال تۇر ەدى. سول اقساقال تاماعىن كەنەپ، وزىنشە ءسوز باستادى:
- بۇقارباي شىراعىم، مەن سەنىڭ اكەڭ سۇيىندىكتى، اتاڭ سۇلەيمەندى كورگەن كىسىمىن. ەكەۋى دە باستارىنا باق قونعان، وسى ەلدىڭ ىرىسى بولعان ادامدار ەدى. سول جاقسىلاردىڭ ۇرپاعى - مىنا سەن ەلدە جوق ىرىمدى باستاپ، بۇقانىڭ شىبىعىن ساتقانىڭ قالاي؟ ونىڭ ءوزى دە بارىمىزگە ورتاق كەشەگى كولحوزدىڭ بۇقاسى ەمەس پە ەدى؟! - دەگەن كۇڭىرەنە ءتىل قاتىپ.
بۇل كىسىنى بۇقارباي دا سىرتتاي بىلەتىن-دى. كەزىندە قاتتى بەلسەندى بولعان ادام. وتىزىنشى جىلدارى بەلىنە تاپانشا بايلاپ، ساپ-سارى الا قايىس اسىنىپ جۇرەدى ەكەن. «سابدەن كەلە جاتىر» دەگەندە جىلاعان بالا ۋاناتىن بولعان... سول اڭگىمەلەر ەسىنە ءتۇستى دە، كومەيدەگى ءسوزىن ىركە الماي قالدى:
- ءوزىڭىز ماقتاپ تۇرعان سول سۇلەيمەننىڭ دە تۇبىنە جەتكەن سىزدەر ەمەسسىزدەر مە؟ بار بايلىعىن تارتىپ الىپ قانا قويماي، اقىرى وسى ەلدەن كەتىرىپ تىنعانسىزدار... داۋىڭىز قاسقا بۇقا بولسا، ءسىز الدىمەن اتامنىڭ مالىن قايتارىڭىز، مەن قاسقا بۇقانى قايىرىپ بەرەيىن!
شال مۇندايدى كۇتپەسە كەرەك، ساسقالاقتاپ قالدى.
- ول كەزدە ۋاقىت سولاي بولدى عوي، - دەدى كۇمىلجىڭكىرەپ.
- ەندەشە، مەن دە سول ۋاقىتتىڭ قۇلىمىن. مەنشىكتى ءپىر تۇتقان زاماندا تەگىن دۇنيە بولمايدى. ءارقانداي قىزمەتكە اقى تولەنۋى ءتيىس.
ءسوز وسىمەن بىتكەن. بەتىن تەرىس بۇرعان سابدەن شال اتىنا ءمىنىپ ءجۇرىپ كەتتى. ول، ءاسىلى، سيىردى سىلتاۋراتىپ، بۇقاربايعا سوقتىعۋ ءۇشىن ادەيى كەلگەن سەكىلدى. وقشانتايىندا قالعان اقىرعى وعىن اتىپ كەتپەك. ءبىراق سابدەندە قالعانى اعاش وق بولاتىن، بۇقاربايعا دارىعان جوق.
ال، باسقالارى نە ىستەيدى؟ اتالاس اعايىندارى بۇعان ۇرىستى، سوكتى، جەردەن الىپ، جەرگە سالدى. «وي، سۇمدىق-اي!» دەپ جاعالارىن ۇستادى. اقىرى بۇقاربايدىڭ دەگەنىنە كوندى. كونبەسكە امالدارى جوق. ءبىر ءۇيدىڭ اۋزىن اققا تيگىزىپ وتىرعان جالعىز سيىر قىسىر قالسا نە بولماق؟ سۇتتەن قاعىلاتىنى ءوز الدىنا، بۇزاۋ ەرمەيدى عوي. مىنا زاماندا بۇزاۋ دا - ءبىر قارا.
سونىمەن امالى قۇرىعان جۇرت سيىرلارىن جەتەكتەپ، سۇلەيمەن سايىنا قاراي شۇبىراتىن بولدى. كەي كۇندەرى سيىر بازىنىڭ الدىندا كادىمگىدەي كەزەككە تۇرىپ قالادى. سيىر كوپ، بۇقا جالعىز. قانشا كۇتىمدە تۇر دەگەنمەن، حايۋان دا بەلگىلى مولشەردەن اسا المايدى ەكەن. ءوز ىسىنە مۇقيات بۇقارباي ارنايى داپتەر اشىپ قويىپتى. سوعان مال يەسىنىڭ اتى-ءجونىن، سيىردىڭ ءتۇر-ءتۇسىن، ايى-كۇنىن جازىپ وتىرادى. ەرتەڭ داۋ تۋماۋ ءۇشىن مال يەسى وقيعانىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، سوڭىندا داپتەرگە قول قويۋى كەرەك. ونىڭ ۇستىنە سيىرلار دا بىركەلكى ەمەس قوي. جاسى-كارىسى، ارىعى-سەمىزى، بايسالدىسى-تۇشتاقايى بار دەگەندەي. كەكىرەلەپ تۇرعان توق بۇقا اۋكەسى تۇسپەسە، قارتاڭداۋ، ارىق سيىرلاردى بوي سالىپ قۋماۋى مۇمكىن. مۇندايدا مال يەسى باسىن ۇستاپ بەرۋگە تۋرا كەلەدى.
وسىلايشا، «كوكوزەكتىڭ» كۇيلەگەن سيىرلارى جاز بويى قاسقا بۇقانىڭ باۋىرىنان ءوتىپ جاتتى. ەل ءىشى گۋ-گۋ اڭگىمە. اۋىلداستارى بۇقاربايدىڭ بۇل قىلىعىن سان-ساققا جۇگىرتىپ، ءالى كۇنگە دەيىن سانالارىنا سىيدىرا الماي ءجۇر. باياعى بولىمشە باستىعى كاكىمبەك كەيىن اۋدانعا جوعارىلاپ كەتكەن. سول جىگىت جاقىندا بۇقاربايعا سالەم بەرە كەلىپتى.
- قاسقا بۇقا - ءبىر تۇلىكتىڭ باسى, قۇت ەندى سىزگە كەلىپ قوندى. اعايىن جۇرت نە دەمەيدى، مال تاني بىلمەگەن ءوز وبالدارى وزدەرىندە. قايتا، ەتەكباستى، ەرىنشەك ەلدى ءوستىپ بيزنەسكە باۋلىعانىڭىز دۇرىس بولدى! - دەپ اۋدان باسشىلارىنىڭ مۇنى قولدايتىنىن ايتىپ كەتتى.
ءوز ءىسىنىڭ دۇرىستىعىنا بۇقارباي دا ىشتەي سەنىمدى بولاتىن. ول قاسقا بۇقاعا بايلانىستى ناۋقان كەزىندە ءبىر كىسىدەن عانا وڭباي جەڭىلدى. ءبىراق ونىڭدا ءتۇبى جاقسىلىققا اينالعان.
اۋىلدا بۇرىن ساۋىنشى بوپ ىستەگەن حانشايىم دەگەن جەسىر كەلىنشەك بارتۇعىن. ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي اقسارىنىڭ ادەمىسى. كىلەگەيگە پىسكەن ءسۇت سىندى الاقانى دا ۇلپاداي. ايتىسىنا قاراعاندا، انا جىلى جول اپاتىنان قايتىس بولعان كۇيەۋى بۇقاربايمەن اتالاس كورىنەدى. ايتەۋىر، سول ايەلدى كورگەندە جۇرەگى قۇرعىردىڭ اتقاقتاپ كەتەتىن ادەتى. حانشايىم دا ءوز باعاسىن بىلەتىن بولار، مىنەزى اشىق، ەركە-شولجانداۋ. ءازىل سوزگە دە ءجۇرىپ تۇر. وقتا-تەكتە كەزدەسىپ قالعاندا: «قايناعامىز، قايناعامەن دە ويناعامىز» دەپ سۇيكەنىپ تۇرادى.
بۇقارباي ەل اياعى سيرەپ قالعان كۇندەردىڭ بىرىندە ەسىك الدىنا شىقسا، قىزىل قۇناجىنىن جەتەكتەپ، سول كەلىنشەك كەلىپ تۇر.
حالىڭىز قالاي، قايناعا؟ بۇگىن بۇقاڭىزدىڭ قولى بوس پا؟ - دەيدى ناركەس كوزىن نازبەن توڭكەرىپ. سول كۇنى بۇقاربايدىڭ دا ءىشى پىسىپ، ەرىگىپ تۇرعان.
ءيا، بۇقادا نە بۇيىمتايىڭىز بار ەدى؟-دەگەن ادەيى ءسوز شىعارۋ ءۇشىن.
بىزدە نە بۇيىمتاي بولسىن. مىنا قاراسان كەلگىر عوي - كورىنگەن مالعا ارتىلىپ، مازا بەرمەي قويعان. وسىنى ءسىزدىڭ بۇقاعا يىسكەتىپ الايىن دەپ...
قۇر يىسكەگەننەن ءىس شىقپايدى عوي، كەلىنجان-اۋ! يىسكەۋ - جاي سۇيىسكەن سەكىلدى بىردەڭە...
تاعى نە ىستەۋ كەرەك سوندا؟
وي، ونىڭ تولىپ جاتقان شارۋاسى بار، - دەدى بۇقارباي قىلجاققا باسىپ. - مالدادا ماحاببات، «سەكس» دەگەن بولادى...
- تۋ-ۋ، قايناعا-اي، قايداعىنى ەسكە سالاتىنىڭىز-اي وسى! - حانشايىم قالتىراي كۇرسىندى. - بۇلدانباي بۇقاڭىزدى كورسەتپەيسىز بە؟!
- اسىقپاڭىز... اۋەلى ءسىزدىڭ «بويجەتكەنگە» ءبىزدىڭ «جىگىت» قالاي قارايدى ەكەن؟ ماسەلە سوعان بايلانىستى.
بۇقارباي سونى ايتىپ، قىزىل قۇناجىندى قورانىڭ ىشىنە ەنگىزىپ جىبەرگەن. جانۋار، حايۋان دا بولسا، تىرشىلىك زاڭىنا قاتتى ءزارۋ بوپ كەلسە كەرەك، بىردەن ءيىس الىپ، تاقاسابەردى. بالىقتاي جاس قۇناجىندى كورگەندە، انا جاقتان قاسقا بۇقا دا وڭمەڭدەي ۇمتىلعان.
- مال يەسىسىز عوي، كەيىن داۋ تۋىپ جۇرمەسىن، انىقتاپ قاراپ الىڭىز! - دەدى بۇقارباي كەلىنشەككە يەك قاعىپ.
- ۇيات-اي، قالاي قاراپ تۇرام؟
نەسى ۇيات؟ جان-جانۋارعا ورتاق تابيعاتتىڭ زاڭى... ايتىڭىزشى، وسىدان اسقان راقات بار ما دۇنيەدە؟!
بۇل كەزدە قاسقا بۇقا دا ءوز شارۋاسىن اياقتاپ، قىزىل قۇناجىننان «اناليز» الىپ بولعان-دى. بۇقارباي بۇرىلىپ قاراسا، حانشايىم ورتتەي قىزارىپ، وزىنەن-ءوزى القىنىپ تۇر ەكەن. ەكى كوزى -بەلى بۇكىرەيىپ، مىقشيىپ قالعان قۇناجىندا.
- شارۋاڭىز ورىندالدى، كەلىنجان. ەندى توعىز ايدان كەيىن ۇيىڭىزگە ءبىر قاسقا بۇزاۋ كەلەدى دەپ ەسەپتەي بەرىڭىز! - دەدى جىگىت ناساتتانىپ.
جاڭاعى عاجايىپ كورىنىستەن ەسەڭگىرەپ قالعان كەلىنشەك ەندى عانا ەس جيناپ، وزىنە-ءوزى كەلە باستاعان.
مال يەسىنە تارتادى دەۋشى ەدى. ءسىز دە وسىنداي قايراتتىسىز با، قايناعا؟ - دەدى الدەن ۋاقىتتا.
- ونى ءبىلۋ ءۇشىن بايقاپ كورۋ كەرەك قوي، كەلىنجان-اۋ!
- بايقاۋعا بولار ەدى، ءبىراق ءسىز ۋداي قىمبات اقى سۇراي ما دەپ قورقامىن.
بۇقاربايدىڭ سۇرىنگەن جەرى وسى بولدى. ەكى بەتىن ءورت شالعانداي دۋ ەتە قالعان. ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ كەبىن ىستەپ، سول ارادا حانشايىمدى باس سالىپ قۇشاقتاي العانى ەسىندە.
- قاتىردىڭ-اۋ، كەلىنجان! جەڭىلدىم... سول ايىبىم ءۇشىن ءوزىمدى دە، قاسقا قۇناجىندى دا اتادىم جولىڭا! - دەپ وتىزعا جاڭا كەلگەن اق سازانداي كەلىنشەكتى قاڭباق قۇرلى كورمەي، بالاشا كوتەرىپ العانى ەسىندە. ودان ارعىسىن ەكەۋى دە بىلىڭكىرەمەيدى.
سودان بەرى دە ارادا بەس-التى جىلداي ۋاقىت وتكەن. بۇقارباي بۇل كۇندە اقبۇلاققا اتى ءمالىم اۋقاتتى ادامداردىڭ ءبىرى. باياعى ەسكى مەكەننىڭ قاسىنان ەڭسەلى ءۇي تۇرعىزىپ العان. قوراسىنان جۇزگە جۋىق قوي، جيىرمادان استام سيىر ورەدى. بۇلاق بويى قاپتاعان قاز-ۇيرەك. باياعى «بەلارۋس» تاستاپ، جاڭا تراكتور، ءبىر جەڭىلدەۋ جۇك ماشيناسىن ساتىپ العان. ەسىك الدىندا اپپاق «نيۆا» تۇر قاڭتارىلىپ. بالالارى دا ءوزى سياقتى ەڭبەكقور، پىسىق. بىرەۋى مالعا، ەكىنشىسى ەگىن مەن شوپكە قاراسا، تاعى بىرەۋى قالا مەن اۋدان اراسىندا مەنشىك اۆتوبۋسپەن جولاۋشى تاسيدى.
قازىر ءۇي قاراسى دا كوبەيگەن. انا جىلعى وقيعادان كەيىن حانشايىم دا وسى سيىر بازىنا كوشىپ تۇسكەندى. ونىڭ قوراسى دا قۇر ەمەس. قاسقا بۇقادان اينىمايتىن ءبىر وڭكەي قىزىل قاسقا سيىرلار، بۇقاربايدىڭ اۋزىنان ءتۇسىپ قالعانداي بالپاناق بالالار ءورىپ شىعادى. بۇل كۇندە سۇلەيمەن سايىنىڭ ءىشى - قۇجىناعان تىرشىلىك. بىلەتىندەر: «ەڭبەك ءتۇبى - زەينەت» دەگەن راس. قۇداۋاندا، ءشوپ تە شىققان جەرىنە شىعادى ەكەن-اۋ!» دەپ تاڭىرقاي قاراسادى.
2000- جىل، مامىر.
قابدەش جۇمادىل
