جذمئر جةر بةتئندةگئ ادام ايتسا سةنگئسئز وقيعالار

ادامزات سئرئن اشپاعان، بايئبئنا بارا الماعان دذنية كوپ. كةيدة جذمئر جةر بةتئندة ادام ايتسا سةنگئسئز وقيعالار بولئپ جاتادئ. ءبئراق سونئث قذپياسئنا عالئمدار جابئلا ذثئلگةنئمةن ةشتةثة تابا المايدئ، كوكةيدةگئ ساؤالدار جاؤاپسئز قالادئ. ول زاثدئ دا. ويتكةنئ عئلئم «بئزدةن تئس ابستراكتئلئ ءومئر بار» دةگةندئ ءجيئ ايتادئ. ءتئپتئ سانالئ تئرشئلئك يةسئ بذگئن دة، كةشة دة قولئنان كةلمةگةن، كةلمةيتئن ءبئراق ادامزات ومئرئندة ايتؤلئ ورئن الاتئن، جذمباعئ اشئلماعان كةيبئر نئسانداردئث بوگدة جذرتتئقتار، وزگة پلانةتادان كةلگةندةر تذرعئزئپ كةتكةن، نة بولماسا بئزگة دةيئن دة وركةنيةت بولعان، سولاردان قالعان دةگةن تذجئرئمدار كوپ. شئندئعئ كةرةك، سانالئ تئرشئلئك يةسئ جالعئز بئزدة عانا ةمةس، وزگة دة پلانةتالاردا بولؤئ ابدةن مذمكئن. ونئ قاراپايئم ادامنان باستاپ، عذمئرئن عالامدئ زةرتتةؤگة ارناپ كةلة جاتقان عالئمدارعا دةيئن جوققا شئعارمايدئ. راس، بئلايعئ جذرت بئلة بةرمةيتئن جاتجذرتتئقتار جايئندا اسا قذپيا دةرةكتةر ساقتاپ وتئرعان مةملةكةتتةر، مةكةمةلةر جةتكئلئكتئ.
ارا-تذرا الةمدئك اقپارات بةتتةرئندة دة بوگدة پلانةتا جذيةسئنةن كةلگةندةر جونئندة، ولارمةن كةزدةسئپ، تئلدةسئپ قالعان، ءتئپتئ ولار ذرلاپ الئپ كةتئپ، ءتذرلئ تاجئريبة جاساپ كةرئ اكةلئپ تاستاعان جاندار جايئندا جازئلعان ادام ايتسا سةنگئسئز دذنيةلةر جارئق كورئپ جاتادئ. بذل ءوز الدئنا بولةك اثگئمة. قئسقاسئ، جذمباعئ كوپ، جاؤابئ جوق، ءتئلسئم تئرشئلئگئ باسئم كةيبئر جةرلةر كذنئ بذگئنگة دةيئن قذپيا كذيئندة قالئپ كةلةدئ. سونئث ءبئرئ - ءسئبئر. ورئستئث ءسئبئر ولكةسئ تةك تابيعي بايلئقتارئ هام قاهارلئ اؤا رايئمةن عانا ةمةس، قوينئنا جاسئرعان قذپيالارئمةن، بةلگئلئ، بةلگئسئز ادامدار جاسئرعان قازئنالارئمةن، التئن ئزدةؤشئلةر قازئپ كةتكةن قذدئقتارئمةن، انومالدئ جةرلةرئمةن قذندئ. ءتئپتئ ءسئبئر توپئراعئنا بوگدة جذرتتئقتار ءجيئ «قوناق» بولئپ تذراتئنئ دا بةلگئلئ... وعان جةتكئلئكتئ دالةلدةردة بارشئلئق...
1954- جئلئ چيتا قالاسئ ماثئندا تذراتئن ءبئر اثشئ دارئگةرگة كورئنؤگة كةلگةن. بةتئ-باسئن بوزعئلت داق باسقان، قولئن تاثئپ العان اثشئ ءون-بويئ كذيئپ-جانئپ شئداتپايتئنئن ايتئپ شاعئمدانعان. قاراثعئلاؤ جةردة قولئنا وراعان داكةنئ شةشكةندة، اثشئنئث ساؤساقتارئنئث ذشئنان ذشقئن شئعئپ تذرعانئ بايقالعان. ءتئپتئ ذشقئن ذستةلدةگئ گازةتتئ ورتةپ جئبةرگةن كورئنةدئ. دارئگةر ونئث بويئندا وتة قؤاتتئ رادياسيا بار ةكةنئن ايتقان. اثشئ اث قؤالاپ ءجذرئپ تايگانئث ادام اياعئ ءالئ تيمةگةن ءبئر پذشپاعئمةن جذرگةنئن ةسئنة العان. سول جةردة دةنةسئن توك سوققانداي بةلگئسئز ءبئر كذش سولق ةتكئزگةنئن، كةيئننةن بةتئ-باسئنا داقتار پايدا بولئپ، دةنةسئ جان شئداتپاي قئشئپ، ورتةنئپ تذراتئن كةسةلگة تاپ بولعانئن، ساؤساقتارئنان قاراثعئ جةردة ذشقئن شئعئپ تذراتئنئن ايتادئ. كةيئن ارناؤلئ مةديسينالئق ورتالئقتار اثشئنئث دةنةسئندةگئ قذبئلئستاردئ زةرتتةي كةلة، قالئث جئنئس ورمان ئشئندة بوگدة پلانةتادان كةلگةندةردئث «پوليگونئ» بولؤئ مذمكئن، مئناداي قؤاتتئ رادياسيا سولاردئث قذرالدارئنئث اسةرئ بولؤئ مذمكئن دةگةن قورئتئندئعا كةلگةن...
1991- جئلئ كانادالئق «ؤيكلي ؤورلد نيؤس» باسئلئمئندا 1987 -جئلئ تايگا ذستئندة بةيمالئم جذمباق ذشقئش تاباقتئ اسكةريلةر اتئپ تذسئرگةنئ جونئندة ماقالا جارئق كوردئ (ول كةزدة ك س ر و-دا مذنداي قذپيا جايتتار جايلئ جازؤ جابئق بولاتئن) جازئلعان دةرةككة قاراساق، 1987- جئلئ 13- قازاندا ساعات تاثعئ 8،35 تة اسكةريلةر ورمان ذستئندة اقئرئن قوزعالئپ بارا جاتقان بةلگئسئز نئساندئ بايقاپ قالادئ. تاعئ دا امةريكالئق شپيون ذشاقتاردئث ءبئرئ دةپ دابئل قاعئلئپ، بةلگئسئز نئسانعا تذتقئنعا بةرئلؤ جونئندة حابار جئبةرئلدئ. ولاي بولماعان جاعدايدا اتئپ تذسئرئلةتئنئ دة جةتكئزئلةدئ. الايدا نئسان ةشقانداي بةلگئ قايتارماستان ءوز باعئتئمةن ذشا بةرگةن. امالسئز اسكةريلةر زئمئرانمةن اتئپ قذلاتؤعا ءماجبذر بولادئ. ماقالا ودان ءارئ وقيعانئث بئلايشا وربئگةنئن جازادئ. قذلاپ تذسكةن بةلگئسئز نئساننئث ئشئنةن باستارئ ذلكةن، قوثقيعان مذرئندارئ بار، ادامعا ذقساستاؤ بةلگئسئز تئرشئلئك يةلةرئ شئققان. الگئلةر قول ذستاسئپ، شةثبةر بولئپ تذرا قالعان. كةنةتتةن الگئلةر ذرلةنگةن شارعا اينالئپ، قاتتئ جارئلئس بولعان. نئسان قذلاعان جةردئ قورشاپ تذرعان سولداتتاردئث 23 ئ قازا بولئپ، تةك ةكةؤئ عانا قذدايدئث قذدئرةتئمةن امان قالعان... ماقالاداعئ اثگئمةنئ ايتقاندار وسئ ءتئرئ قالعان ةكةؤئ بولسا كةرةك. قازا تاپقانداردئث دةنةسئن زةرتتةگةندة ولاردئث تةرئلةرئ تاسقا اينالعانئن كورئپ تاثعالعان. قورئتئندئ: قازا تاپقان سولداتتار وتة قؤاتتئ توك قؤاتئنا تاپ بولئپ، كذيئپ كةتكةن دةگةندئ كةلتئرةدئ...
جالپئ، سئرئ بةيمالئم ذشاتئن نئسانداردئ اتئپ ءتذسئردئ، بوگدة ادامدار قاماؤعا الئپ، ولاردئث قايدان كةلگةنئ، قانداي دةثگةيدة ةكةندئگئ جونئندة ءتذرلئ زةرتتةؤلةر جذرگئزئلئپ جاتقاندئعئ جونئندة قازئر اقپاراتتار جةتكئلئكتئ. قايسئسئ شئندئق، قايسئسئ جالعان ةكةنئن ايئرؤ مذمكئن ةمةس. ءبئراق الةم ءار تذسئندا اسپاندا قالئقتاعان بةلگئسئز ذشاتئن تارةلكةلةردئ سؤرةتكة، بةينةتاسپاعا تارتئپ العاندار كوپ. سوعان قاراعاندا دذنيةنئث ءبئر بذرئشئندا تاعئ ءبئر وركةنيةت بار ةكةنئنة كوز جةتكئزگةندةي بولارئمئز حاق. دةگةنمةن اثگئمة سئبئرگة بايلانئستئ ةمةس پة ةدئ؟.. 1989 - جئلئ ساحا (ياكؤتيا) ةلئنئث وثتذستئگئندةگئ امگينسك جوتاسئندا گةولوگيالئق بارلاؤ جذرگئزئپ جاتقان ةكسپةديسيانئث ءبئر مذشةسئ لاگةردةن الئسئراق ذزاپ، جابايئ جةمئس قاراپ ءجذرئپ، كةزدةيسوق ءبئر تئرشئلئك يةسئنة ذقساس «ماقذلئقپةن» كةزدةسئپ قالعان. تاقئرباس، تةرئسئ سارعايئپ كةتكةن، بةتتةرئ تاثبئل-تاثبئل، سذپ-سذر كيئنگةن، ولئككة ذقساس ادامدئ كورگةندة گةولوگ شوشئنئپ، ءبئراز ؤاقئت ةسئن جيناي الماي تذرئپ قالعان. وزئنة كةلگةن كةزدة، بةلگئسئز تئرشئلئك يةسئ قاشئپ بارا جاتقانئن كورئپ، قئزئق ءذشئن سوثئنا تذسكةن. ارينة، قولئندا اثشئ مئلتئعئ، قويئن-قونئشئ وققا تولئ گةولوگ كئمنةن قورئقسئن؟ قؤئپ كةلة جاتئپ، ورماننئث ءبئر قاپتالئنداعئ الاثقايعا تاپ بولعان. الاثدا ةرتةگئلةردة ايتئلاتئن جالماؤئز كةمپئرلةردئث كذركةلةرئنة ذقساس، بئرنةشة ذيلةر، باراكتار تذر. ولاردئث سئرتئ تئكةنةك سئممةن قورشالعان. الگئ بةلگئسئز قاشقئن سولاردئث بئرئنة بارئپ كئرگةن. سئرتئ اسكةريلةرمةن كذزةتئلگةن ةكةن. ولاردئث وزدةرئ دة سذپ-سذر، ءتذسئ ساپ-سارئ بولئپ كةتكةن، كيئمدةرئندة پوگون جوق. سئم تةمئردئث ارعئ بةتئندة جذرگةندةردئث كةيبئرئنئث قذلاعئ، مذرنئ ءتذسئپ قالعان، دةنةلةرئ الاپةس بولئپ كةتكةن، قذبئجئققا ذقساس جاندار. ارالارئندا كادئمگئ ادامدار دا جذرگةنئن گةولوگ بايقاعان. ولاردئ كذزةتشئلةر الدةقايدا ايداپ بارادئ. «بوتةن» بئرةؤدئ بايقاپ قالعان الگئلةردئث يتتةرئ ءذرئپ، اينالانئ ازان-قازان قئلعان. الگئندةي بولماي، بئرنةشة «ادام-قذبئجئقتئث» وزئنة تذرا ذمتئلعانئن كورگةن گةولوگ تذرا قاشادئ. الگئلةر سوثئنان قالماعان سوث، امالسئز اتؤعا تؤرا كةلگةن.قذلاپ تذسكةندةر بئرازدان سوث تذك بولماعانداي ورئندارئنان قارعئپ تذرئپ، تاعئ قؤعان. ءبئراق وق اسةر ةتتئ مة، بئرازدان سوث قايتادان جةرگة قذلاپ، قايتئپ ورئندارئنان تذرماعان. ءوز ورتاسئنا ارةث جةتكةن گةولوگ باسئنان كةشكةندةرئن جايئپ سالدئ. ءبئراق الگئ جاققا بارؤعا ةشكئمنئث جذرةگئ داؤلامادئ.
دةگةنمةن كورگةن جايلاردئ ورتاعا سالا كةلة، گةولوگتار تئكةنةك تةمئرمةن قورشالعان جةردة شاحتادا نة بولماسا كةن ورئندارئندا جذمئس ئستةيتئن قامالعانداردئ ذستايتئن لاگةر بولسا كةرةك دةستئ. جذمباق شاحتاداعئ رادياسيا جذمئسشئلارعا اسةر ةتكةنئ سونشا، وزگة تئرشئلئك يةلةرئنة زيانئ تيةتئندةي سئرتقئ كةلبةتئ وزگةرگةن، ادامداردئث جاثا ءتذرئن قالئپتاستئرعان. سوندئقتان ولاردئ بةلگئلئ ورئندار وزگة دذنيةدةن وقشاؤلاپ، وثاشا ذستاؤعا تئرئسقان. ولار وسئنداي تذجئرئمعا كةلدئ. دةگةنمةن ءباز ءبئرئ «بذل تذتقئندا وتئرعاندار، سئبئرگة كةلئپ ابايسئزدا قاماؤعا تذسكةن بوگدة جذرتتئقتار بولؤئ دا مذمكئن-اؤ» دةگةندة پئكئر ايتئپ قالدئ... كئم ءبئلسئن؟ كةيئننةن كورگةندةرئ جونئندة ارناؤلئ ورئندار گةولوگتارعا اؤئز اشؤعا بولمايتئنئن ايتئپ، تئيئم سالعان كورئنةدئ. ارينة، سئبئرگة بايلانئستئ نةءبئر اثئز-اثگئمةلةر جةتكئلئكتئ. عاجايئپ كذشكة ية، انومالدئ ورئندار الةمنئث كةز كةلگةن تذكپئرئندة بار.
1988 -جئلئ ك س ر و اسكةري ذشقئشئ سةرگةي كولةسنيكوأ بةلورؤسسيا جةرئندةگئ اؤةجايدان ذشئپ شئعئپ، ايتئلعان مةجةگة قاراي بارا جاتقان كةزدة بئرةر سةكؤندقا «ؤاقئت يئرئمئنة» ءتذسئپ كةتكةن. «ويئمدا ةشتةثة جوق، كةزةكتئ تاپسئرمامةن كوككة كوتةرئلدئم. ورمان ذستئنةن وتة بةرة كةنةتتةن كةرةمةت وقيعاعا تاپ بولدئم. ايتسام سةنگئسئز. تومةن جاققا قاراسام، ارتئندا جاياؤ اسكةر شذبئرعان تانكئلةر اؤئزدارئنان وت شاشئپ شابؤئلداپ بارادئ. جةر ءجذزئ قئپ-قئزئل مايدان، سوعئس. مةنةن تومةندة قئزئل جذلدئزئ بار ذشاقتار، نةمئستةردئث كرةسئ بار ةكئ-ذش ذشاعئن اتقئلاپ ءجذر. شاماسئ بذل، وسئ ماثدا بولئپ وتكةن ذلئ وتان سوعئسئنئث ءبئر كةزةثئ بولسا كةرةك. ةسئمدئ جيعانشا بولعان جوق، ءبارئ قاس-قاعئمدا جوعالئپ، بذگئنگئ كذنگة تاپ بولدئم» دةدئ ول اقپارات بةتتةرئنة بةرگةن سذحباتئندا. مذنداي «ؤاقئت يئرئمئنة» مئسئردئث اسكةري ذشقئشتارئ دا تاپ بولعان كورئنةدئ. «تومةننةن قذجئناعان اسكةر كوردئم. قولئندا باياعئنئث نايزا-قئلئشئ. كةسكئلةسئپ جاتئر. جةر بةدةرئ دة وزگة. ءبئر تاثعالعانئم، الگئلةردئث ءباز ءبئرئنئث ذستئلةرئنة كيگةندةرئ باياعئ مئسئر جاؤئنگةرلةرئنئث ساؤئت-جاراعئنا ذقساپ كةتتئ. شاماسئ، بذل سوعئس ءبئزدئث داؤئرئمئزگة دةيئن بولعان قاقتئعئسقا ذقسايدئ» دةسةدئ ولار. بذل ةش قوسپاسئز اششئ شئندئق. راس، بذگئنگئ كذن ادامدارئ كةيدة ساناؤلئ سةكؤندقا بولسا دا «ؤاقئت يئرئمئنة» ءتذسئپ كةتئپ، باياعئدا بولعان ءومئردئ ءبئر كورئپ قايتئپ تذرادئ. وندا دا ول جةر بةتئنئث وسئنداي ءبئر عاجايئپ قذبئلئسقا تولئ ساناؤلئ مةترلةرئندة عانا بولسا كةرةك. قالاي دةسةك تة، ءدوپ دوثگةلةك جةر بةتئ قذپياعا تولئ. بالكئم، قئرئق مئث قذپيانئث ةشقايسئسئ دا اشئلمايتئن شئعار...
دايئنداعان تةمئرلان بايازي
(«ايقئن» گازةتئ، 7- شئلدة. 2010 - جئل)