الةمنئث اقئل كئتابئ «قذران كارئمنئث» قازاق تئلئندةگئ اؤدارمالارئ حاقئندا

الةمنئث اقئل كئتابئ «قذران كارئمنئث» كذللئ جاراتئلئسقا جانة ادامزات ءذشئن شةكسئز تؤرا جولعا باستاؤشئ قذدئرةتئ كذشتئ ءبئلئم كاؤسارئ ةكةنئن، ادامزات بالاسئن تةك اللانئث كالامئ قذران عانا بةرةكةلئ ءومئر ءسذرؤ، ءبئلئم مةن عئلئمنئث جولئنا باستايتئنئن شئنايئ ماقتانئش ةتةمئز. اللادان مذحاممةد پايعامبارئمئزعا ؤاحي بولئپ تذسكةن كيةلئ كئتاپ «قذرانعا» بةرئلة سةنگةن اتا قازاق اؤةل باستان:
اللا ءمئنسئز اؤةلدةن، پايعامبار حاق،
مؤحمين بولساث ذيرةنئپ، سةن دة ذقساپ باق.
قذران راس، اللانئث ءسوزئ-ءدذر ول -
تاحيل-نة جةتةرلئك عئلئمئث شاق، -
(اباي)
دةپ، سالاؤاتقا سان مارتة ءذن قوسقان مذسئلمان قازاق ءوزئنئث مومئندئق قالپئن بذزباستان:
«اللا دةگةن ءسوز جةثئل،
اللاعا اؤئر جول ةمةس،
ئنتالئ جذيرئك شئن كوثئل،
وزگةسئ حاققا قول ةمةس»
-تئگئن تئرشئلئگئندة تئلمةن ءمئناجاتتاپ، ئسئمةن دالةلدةپ كةلدئ.
بذگئنگئ تاثدا ادامزاتتئث باياندئ بةيبئتشئلئگئ مةن شئنايئ الةؤمةتتئك تةثدئگئ، سونداي-اق، ادام قذقئقتارئنئث اقاؤسئز ساقتالؤئ تذرعئسئنان قالئپتاسقان سذنناؤي تذجئرئمدامالار الةمدةگئ بةيبئتشئلئكتئ قولدايتئن ةلدةر تاراپئنان تولئق مويئندالؤدا. بذل كذنگة دةيئن بذكئل الةم قالتقئسئز بويذسئنعان، قاسيةتتئ قاعيدالاردئث شامشئراعئ بولعان «قذران كارئمدئ» ءوز تئلئنة اؤدارؤدا قازاق ةلئ دة ءجذز جئلدان بةرئ تاباندئ تالپئنئستار جاساپ كةلةدئ. اتاپ ايتقاندا، 1910 - جئلئ بوكةيلئك مذسا (جارذللاه) قذراندئ قازاق تئلئنة اؤدارعان كورئنةدئ. الايدا بذل نذسقا باسپادان شئعئپ، جارئق كورمةي قولجازبا كذيئندة قالسا كةرةك. ال عئلئمي-بيبليوگرافيالئق ايقئندامالارعا سةنسةك، عذلاما عالئم مذسا بوكةي ءوز ةثبةكتةرئنئث كوبئن تاتار، شاعاتاي تئلدةرئندة جازئپتئ.
«قذران كارئمدئ» اؤدارؤعا تالپئنئس جاساعان ةكئنشئ ءبئر تذلعا - اقئت قاجئ ءذلئمجئ ذلئ. 1920 - جئلدارعا دةيئن يسلام الةمئندةگئ سان-الؤان تاريحي وقيعالاردئ قازاقشا حيسسا-داستاندارعا اينالدئرعان اقئت قاجئ ءذلئمجئ ذلئ بئرنةشة كئتابئن قازاندا شئعارئپ، ءوزئنئث قالامگةرلئگئ ابدةن كةمةلدةنگةن شاعئندا «كالام ءشارئپتئ» قازاقشاعا اؤدارا باستايدئ. الايدا بذل اؤدارمالارئ 1939 - جئلداردا ءور التايداعئ سول مةزةتتةگئ قئتاي وكئمةتئ (كومينداث) تاراپئنان اقئت قاجئنئث كئتاپحاناسئ مةن قولجازبالارئن وزئمةن بئرگة تذرمةلةرگة توعئتقاندا، ول اؤدارا باستاعان «قذراننئث» قازاق تئلئندةگئ العاشقئ قولجازبالارئ دا كوزدةن عايئپ بولسا كةرةك.
ال «قذراندئ» انا تئلئمئزگة اؤدارؤدا مئقتئ تالپئنئس جاساعان يسلامي عالئم ءسادؤاقاس سالمةن ذلئ عئلماني ةدئ. 1960-70 - جئلدارئ ارالئعئندا ءسادؤاقاس سالمةن ذلئ عئلماني (ساكةن حالپة) ءبئر ءجذز ون سةگئز مئث سوزدةن تذراتئن «قازاقشا-ارابشا» سوزدئكتئ جازا ءجذرئپ، «قذراننئث» العاشقئ ءذش تاراؤئن قازاقشاعا اؤدارعان. بذل قولجازبانئ 1970 - جئلعا دةيئن قازاق ةلئنئث وبلئس ورتالئقتارئ مةن قالالارئنداعئ يمام-مولدالار كةزةكپةن وقئپ، «قذراننئث» ساكةن قالپة اؤدارعان قولجازباسئمةن ساؤاتئن تولئقتئردئ. ال عذلامانئث مذباراك قولئنان شئققان «قذراننئث» ءذش تاراؤئنئث قازاقشا اؤدارماسئ وسئ كذنگة دةيئن الماتئداعئ ءسادؤاقاس عئلمانيدئث مذراعاتئنا مذراگةر بولئپ وتئرعان كئشئ قئزئ - ءامينا سادؤاقاس قئزئ ابدئكارئموأانئث قولئندا ساقتاؤلئ تذر. س. عئلماني سانالئ عذمئرئندا يسلام تانؤ سالاسئندا كةمةل ءبئلئم قؤاتئمةن ةثبةك ةتكةن عالئم - ذستاز ةدئ. ول كةثةس زامانئندا قازاق ةلئندة تذثعئش قذرئلعان قاريلئق مةكةمةنئث العاشقئ قازيئ، الماتئداعئ ورتالئق مةشئتتئث باس يمامئ، شةتةلمةن مادةني بايلانئس جاسايتئن «دوستئق» قوعامئنئث مذشةسئ بولدئ.
«قذراننئث» قازاقشا ماعئناسئ مةن تذسئنئگئن اؤدارؤدا جةمئستئ ةثبةك ةتكةن بئرةگةي تذلعا، كوپ جئلدار تذركيادا تذرعان حاليفا عاقئپ ذلئ التاي ةدئ. ول اؤدارعان قذران اراب گرافيكاسئمةن 1989 - جئلئ جارئق كوردئ. وسئ نذسقانئ 1991 - جئلئ حاليفا التاي دالةلحان جانالتايمةن بئرلةسئپ، «قذران كارئم، قازاقشا ماعئنا جانة تذسئنئگئ» دةگةن اتپةن مول تيراجبةن ساؤد ارابياسئنئث باسپاءسوز ؤازئرلئگئ تاراپئنان كيريلل ارئپتةرئمةن شئعارتئپ، قازاق ةلئنة جةتكئزدئ. حاليفا التاي اؤدارئپ شئعارعان «قذراننئث» بذل نذسقاسئ قازاقستاننان سئرت: رةسةي، موثعوليا، قئرعئزستان، وزبةكستاندا، ءازئربايجان ةلدةرئندة تذراتئن قانداس باؤئرلارئمئزدئث دا ذلكةن رؤحاني بايلئعئنا اينالدئ.
قئتايعا قاراعان شئنجاث ايماقتارئنداعئ قازاق باؤئرلار «قذران كارئمنئث» قازاقشا نذسقاسئمةن عازةز اقئت ذلئ مةن ماقاش اقئت ذلئ سةكئلدئ دارئندئ عالئمداردئث اؤدارؤئمةن 1990 - جئلئ تانئستئ. «قذراننئث» بذل نذسقاسئ بةيجيث قالاسئنداعئ «ذلتتار باسپاسئنان» ذلتتئق ءالئپبيئمئزبةن (اراب گرافيكاسئ) جارئق كوردئ.
«قذراننئث» تاعئ ءبئر اؤدارماسئ 1991 - جئلئ الماتئداعئ «جازؤشئ» باسپاسئنان جارئق كوردئ. بةلگئلئ ءدئني قايراتكةر راتبةك قاجئ نئسانباي ذلئ مةن بةلگئلئ ادةبيةتشئ ؤاقاپ قئدئرحان ذلئ اؤدارعان بذل قذراندئ دا حالقئمئز قؤانئشپةن قارسئ الدئ.
بةلگئلئ اراب ءتئلئ مامانئ نذرالئ وسةروأ 1991 - جئلئ ماسكةؤدةگئ «رادؤگا» باسپاسئنان «قذران كارئمنئث قازاقشا تاپسئرلةرئن» جاريالادئ.
ارينة، مذنئث ءبارئ «قذران قازاقشاعا تولئق اؤدارئلئپ ءبئتتئ» دةگةن ذعئمدئ بئلدئرمةيدئ. قذراندئ قازاقشاعا بذرئنعئ اؤدارماشئلاردان دا گورئ تذسئنئكتئ، ذعئنئقتئ ةتئپ اؤدارؤ - ءبئزدئث پارئزئمئز.
تلةؤحان ءال ماجةني،
حالئقارالئق اباي قورئنئث شئعئس تئلدةر ءبولئمئنئث مةثگةرؤشئسئ، دةرةكتانؤشئ.
(«جاس الاش» گازةتئ، 16- قاراشا. 2010 - جئل)