كوك تذركتئث تاريحئن جازدئرؤ - ءبئزدئث ازاماتتئق بورئشئمئز-ءماجئلئس دةپؤتاتئ ا. مومئشةأ

قازاقپارات - قازاق تاريحئنا قاتئستئ قذندئ جادئگةرلةر موثعوليا جةرئندة كوپتةپ جاتئر. جؤئردا ق ر پارلامةنتئ ءماجئلئسئنئث دةپؤتاتئ امانكةلدئ مومئشةأ موثعولياعا ارنايئ ساپارمةن بارئپ
None
None

سول ةلدةگئ ءبئزدئث بالالارئمئز بذمئن، ةستةمي، بئلگة قاعاندارعا، كذلتةگئنگة ارنالعان ةسكةرتكئشتةردئث بذگئنگئ جاي-كذيئمةن تانئسئپ قايتقان بولاتئن. ةلگة ورالعاسئن امانكةلدئ ارشاباي ذلئ سول ساپاردا كوزئمةن كورئپ، كوثئلئنة تذيگةندةرئن «قازاقپارات» تئلشئسئمةن ءبولئستئ.

- امانكةلدئ ارشاباي ذلئ، موثعوليا ةلئنة بارعان ساپارئثئزدئث ماقساتئن ءتذسئندئرئپ وتسةثئز؟

- موثعولياعا قئزمةتتئك ساپارمةن بارعانئمدا، سول ةلدة تذرئپ جاتقان قانداستارئمئزدئث تذرمئس جاعدايئمةن جاقئنئراق تانئستئم. ذلتتئق قذندئلئقتارئمئزبةن تئكةلةي ذشتاسئپ جاتقان تاريحي ورئنداردئث جاي-كذيئن ءبئلدئم.

ةلباسئ نذرسذلتان نازاربايةأ "تاريح تولقئنئندا" كئتابئندا «ءبئزدئث ةلئمئزدئث حالئقتارئ ذلئ اتا-بابالارئمئزدئ ابدةن ورئندئ ماقتانئش ةتؤگة قذقئقتئ، ال بذمئن، ةستةمي، بئلگة قاعان، كذلتةگئن سياقتئ العاشقئ قاعانداردئث ةسئمدةرئ ةجةلگئ ةرتة زاماننئث وزگة ذلئ اسكةري قولباسشئلارئنئث جانة مةملةكةت قايراتكةرلةرئنئث ةسئمدةرئمةن ابدةن قاتار تذرا الادئ، ولاردئث اتقارعان ئستةرئ ةشكئمنئث دة اتقارعان ئستةرئنةن ارتئق بولماسا، ءتئپتئ دة كةم ةمةس» - دةپ جازعانئن جاقسئ بئلةسئز.

ةلباسئ اتاعان ةسئمدةر، ياعني، بذمئن، ةستةمي، بئلگة قاعان، كذلتةگئن - ءبئزدئث اتا-بابالارئمئز. - VII-VIII عاسئردا كوك تذرك مةملةكةتئن قذرعان كوكءبورئ ةلئنئث قولباسشئلارئ. بئلگة قاعان، ونئث ءئنئسئ كذلتةگئننئث اسكةر باسئ بولئپ، ولارعا تونئكوك بابامئزدئث كةثةسشئسئ بولئپ بيلئك قذرعان سول كةزدةر كوك تذرك قاعاندئقتاردئث قايتالانباس گذلدةنگةن ءداؤئرئ بولعانئن ايتقئم كةلةدئ.

بذل ؤاقئت قاعاندئقتاردئث قازانشا بذرقئلداپ قايناپ تذرعان ءداؤئرئ ةدئ. سول كةزدة ةل باسقارعان بئلگة قاعان كوك تذرك مةملةكةتئنئث بيلئگئن ءبئر قولعا توپتاستئردئ. بئلگة قاعاننئث قؤاتتئ جاساقتارئ وثتذستئك موثعولياداعئ سوعدئلئقتارعا، قئتايعا، ةنيسةي قئرعئزدارئنا، جةتئسؤ تذرگةشتةرئنة، التاي قارلئقتارئنا، وعئز، ءذش-وعئز، توعئز-وعئز، توعئز-تاتار، ذيعئرلارعا قارسئ اسكةري قيمئلدار جاساپ، ولاردئ وزئنة باعئندئردئ. تةمئر قاقپادان شان-دؤن جازئعئنا دةيئن، تيبةتتةن بايكال كولئنة دةيئنگئ اسا بايتاق وثئردة بيلئك قذردئ.

بذل كةزدة شئعئس تذرك قاعاندئعئنئث تذركئ تةكتةس حالئقتارئنئث ساياسي جانة اسكةري قؤاتئ اسا داؤئرلةنگةن، كوركةيگةن تذسئ ةدئ. بئلگة قاعان ءدانئشپان، ةر جذرةك، اقئلدئ، قايئرئمدئ، ءئلتيپاتتئ ادام بولعان.

- ايگئلئ تاريحي تذلعالارعا ارنالعان ةسكةرتكئشتةردئث بذگئنگئ جاي-كذيئ قالاي ةكةن؟

- بئلگة قاعانعا ارنالئپ سالئنعان زور ةسكةرتكئش موثعوليانئث ورتالئق ءوثئرئن جارئپ اعاتئن ورحون وزةنئنئث القابئندا تاثعاجايئپ تذلعاسئن ساقتاعان قالپئندا تذر. وندا تذركئ تئلئندة بئلگة قاعاننئث جةثئستةرئ سيپاتتالئپ جازئلعان.

كذلتةگئن شئعئس تذركئ قاعاندئعئنئث اسا كورنةكتئ اسكةري قولباسشئ بولعان. بذكئل تذركئ مةملةكةتئنئث اسكةرئن كذلتةگئن باسقارئپ، تذركئ مةملةكةتئن نئعايتؤ ماقساتئمةن كوپتةگةن جورئقتارعا اتتانئپ، اسا ءئرئ قولباسشئ رةتئندة تانئلدئ. كذلتةگئن 47 جاسئندا دذنية سالادئ. ونئث ةرلئك داثقئنا ارنالئپ قويئلعان ذلكةن ةسكةرتكئش موثعوليانئث ورحون وزةنئ بويئندا، اعاسئ بئلگة قاعان ةسكةرتكئشئنئث جانئندا تذر.

كذلتةگئن ةسكةرتكئشئن 1889 -جئلئ ن.م.يادرينسةأ زةرتتةگةن. ر.تومسةن، أ.أ.رادلوأتار تذثعئش رةت ةسكةرتكئش جازؤلارئن اؤدارعان. ةسكةرتكئشتئ گ.گةيكل (1890)، أ.أ.رادلوأ (1891)، اعئلشئن ك.كةمپبةلل (1892) فرانسؤز دة لياكوست (1909) ءوز كوزدةرئمةن كورئپ ماقالا جازدئ، ونان سوث كوپتةگةن عالئمدار زةرتتةدئ. كذلتةگئن ةسكةرتكئشئ تاريحي شئندئق. ورتالئق ازيانئث اسا ءئرئ اسكةري قولباسشئسئ كذلتةگئننئث ءومئرئ، ةرلئگئ شئعئس تذرك قاعاناتئنئث تاريحئ، مادةنيةتئ، حالئقارالئق قارئم-قاتئناسئ جايلئ قذندئ دةرةكتةر ةسكةرتكئشكة باسئلئپ جازئلعان كئشئ جازؤ 13 جول، ذلكةن جازؤ 40 جولدان قذرالادئ. قذرمةتحان ماحمادي دةگةن تاريحشئمئز وسئ عاجايئپ مذرامئزدئ قازاقشاعا اؤدارعان.

ورحون-ةنةسةي تاس جازؤئ - تذركئ حالئقتارئنئث كونة جازبا مذراسئ. 1893 -جئلئ دات عالئمئ أ.تومسةن، 1894 -جئلئ أ.د.داؤلوأ عئلئمي جاثالئق رةتئندة بذل جازؤلاردئث سئرئن اشئپ، تذركئ تئلدةس حالئقتاردئث مذراسئ ةكةندئگئن دالةلدةپ بةردئ.

موثعوليانئث ورحون وزةنئ بويئندا ةلتةرئس قاعان - قذتلئققا ارنالعان جازبا ةسكةرتكئش بار. وسئ ةسكةرتكئشتة قذتلئقتئث، بئلگة قاعاننئث، كذلتةگئننئث ءار ءتذرلئ جورئقتارئ باياندالادئ. تذثعئش تذرك قاعاندئعئن قذرعان بذمئن قاعان جونئندة دةرةكتةر كةزدةسةدئ.

ذلئ تذرك مةملةكةتئنئث بولعانئ شئندئق. تذرك ذلئسئ ءذشئن تذندة ذيقئ، كذندئز كذلكئ كورمةگةن - ءذش كوك تذرك ذلئسئنئث - تونئكوك، بئلگة قاعان، كذلتةگئندةردئث كذش-جئگةرئنئث ارقاسئندا كوك تذركتةردئث كوركةيگةن كةزئ ةدئ.

- ذلئ بابالاردئث ةسكةرتكئشئن كورگةندة قانداي اسةر الدئثئز؟

- مةن دة بابالاردئث باسئنا بارئپ، باس ءيدئم. العان اسةرئمدئ ايتئپ جةتكئزة المايتئن شئعارمئن. كيةلئ ورئندار ادامعا رؤح بةرئپ تذراتئنئن بايقادئم. كذلتةگئن ةسكةرتكئشئ، بئلگة قاعاننئث، تونئكوك بابانئث ةسكةرتكئشتةرئن كورئپ، ءبئزدئث قازاقتاردئث اتا-بابالارئنئث تاريحئندا ايتئلماي، جازئلماي كةلگةنئنة وكئندئم.

سونئمةن بئرگة وسئ ةسكةرتكئشتةرگة تذركيا مةملةكةتئ قامقورلئق جاساپ، مذراجاي اشئپ قويئپتئ. سونئث ئشئندة كذلتةگئن مةن بئلگة قاعاننئث ةسكةركئشتةرئن ورنئنان الئپ، مذراجايعا قويعان. بذرئنعئ ةسكةرتكئشتةردئث ورنئنا سول ةسكةرتكئشتةردئث كوشئرمةسئن قويئپ، ول ورئندئ جاقسئلاپ قورشاپ، تذركيا مةملةكةتئنئث قورعاؤئندا دةپ جازئپ، تؤئن تئگئپ قويعان. قاراقورئم قالاسئنان سول ةسكةرتكئشكة دةيئن 50 شاقئرئم اسفالت جول سالعان. سونئمةن ذلانباتئر قالاسئنان 60 شاقئرئم جةردة تونئكوك بابامئزدئث ةسكةرتكئشئن قورشاپ، وعان دا تذركيا مةملةكةتئنئث قورعاؤئندا دةپ جازئپ قويعان. بذل نةنئ كورسةتةدئ؟ تذرئكتةردئث كوك تذرئكتةن شئققانبئز دةگةنئ، ياعني، سول بابالارعا ية بولؤ ةمةس پة؟ قاراقورئم قالاسئنا اؤةجاي سالئپ، بابالار ةلئنة ءتاجئم جاساپ، وزدةرئنئث مةككة-ماديناسئ ةتؤ نيةتئ ةمةس پة؟ تذركيانئث باسشئسئ سذلةيمةن دةميرةل كةزئندة كذلتةگئن مةن بئلگة قاعاننئث باسئنا بارئپ، 100 ميلليون دوللار قاراجاتقا مذراجاي ديرةكسياسئن اشئپ، ذلكةن جذمئستار جذرگئزؤئ نةنئ كورسةتةدئ؟ تذركيا رةسپؤبليكاسئنئث جاساعانئنا قئزعانئشتئق كورسةتپةيئك. قايتا راحمةت ايتؤئمئز كةرةك. ءبئز دة قالماي ارالاسئپ، زةرتتةيتئن جةرلةر جةتةرلئك. وردا بالئق قورعانئن كوردئم. ذلكةن قورعان، قورشالعان ئزدةرئ بار. يتالياندئقتار ءبئر توبةنئ قازئپتئ. جاپوندئقتار، نةمئستةر، كورةيا عالئمدارئ زةرتتةپ، قازئپ جاتئر. تةك ءبئزدئث قازاق عالئمدارئ جوق. تذرئكتةر بئلگة قاعاننئث، كذلتةگئن ةسكةرتكئشئنئث قاسئنان قازئپ، التئن ءتاجئ، التئن بذعئ، التئن تاباقتاردئ، باسقا دا التئننان جاسالعان زاتتاردئ مذراجايعا جيناپ قويئپتئ. ونداي پاتشا كيةتئن ءتاجدئ ةؤروپا Х-ХI عاسئردا كيةتئن بولعان.

- وسئ ساپارئثئزدا تاعئ دا قانداي دذنيةلةردئ بايقادئثئز؟

- ءبئزدئث جةرلةستةرئمئز اكادةميك، عئلئم دوكتورئ، پروفةسسور، حالئقارالئق تذركئ ورتالئعئنئث پرةزيدةنتئ، التئن وردا مادةنيةت ورتالئعئنئث باسشئسئ يسلام قابئش ذلئ مةن اكادةميك، عئلئم دوكتورئ، موثعول ذلئ حؤرالئنئث ةكس-دةپؤتاتئ اشپارئن باكةي ءبئزدئث مةملةكةتئمئزدئث ارالاسپاي وتئرعاندئعئن ذلكةن وكئنئشپةن ايتتئ. تذرئكتةر سول ةسكةرتكئشتةردئ زةرتتةؤگة كئرگئزبةي دة قويعان. وسئ جةردة نايماندار، اباق-كةرةيلةر، جالايئرلاردان، كذلتةگئننةن قالعان ذرپاقتار بار ةكةنئن ءمالئم ةتتئ. نايمانداردئث ورتالئعئ قاراقورئم قالاسئ بولعانئن، كةيئننةن نايمان، جالايئر تايپالارئنان قالانئ تارتئپ الئپ، قازاق دالاسئنا ئعئستئرعانئن ايتتئ. ءبئراق نايمانداردئث كذشتئ تايپا بولعانئن مئنادان كورؤگة بولادئ. شئثعئس حاننئث بالاسئ ذگةدةي قاراقورئم ورتالئعئنئث حانئ بولئپ تذرعاندا ونئث بايبئشةسئ تؤراحينا نايمان قئزئ بولعان. ذگةدةي قايتئس بولعاننان كةيئن 7 جئل ول ةلدئ باسقارعان قاراقورئمدا ءبئرئنشئ مةشئت سوقتئرعان. سونئث ورنئن كورسةتتئ. تؤراحينا اتئندا جةر دة، كول دة بار.

كذلتةگئن ةسكةرتكئشئنئث كوشئرمةسئ ةؤرازيا ذلتتئق ؤنيأةرسيتةتئنئث باس عيماراتئنا اكةلئپ قويئلدئ. ءبئراق وسئمةن ءئس ءبئتتئ دةؤگة بولا ما؟ ءبئزدئث پرةزيدةنتئمئزدئث موثعولياعا مةملةكةتتئك ساپارئنئث قورئتئندئلارئ بويئنشا 2008 -جئلعئ قئركذيةكتئث 20-سئنداعئ تاپسئرماسئنا سايكةس، ق ر مادةنيةت ءمينيسترئ مذحتار قذل-مذحاممةد مئرزا ءبئر كذندئك ساپارمةن كذلتةگئن كةسةنةسئنئث باسئنا بارئپ قايتتئ. بابالار ءارؤاعئنا ءتاجئم ةتتئ. تذرئكتةردئث جاساپ جاتقان جذمئستارئن دا كوردئ عوي دةپ ويلايمئن. ناتيجةسئندة موثعوليا جةرئندة ورنالاسقان كونة تذركئ تاريحي ورئندارئنا ةكئ جاقتئ بئرلةسكةن ارحةولوگيالئق ةكسپةديسيا قذرؤ كةرةكتئگئ كةلئسئلگةنمةن، ول تؤرالئ ءالئ ناتيجةلئ ءئس بولماي جاتقانئ قئنجئلتئپ تذر. وسئ ورايدا مةن جؤئردا مذحتار ابرار ذلئنئث اتئنا دةپؤتاتتئق ساؤال جولدادئم.

- مادةنيةت مينيسترئنة قانداي ذسئنئستار ايتتئثئز؟

- ورتا عاسئرلئق تذركئ تاريحئ مادةنيةتئ الةم وركةنيةتئنئث قذرامداس بولئگئ كونة تذركتةر قالدئرعان ورحون مذرالارئن زةرتتةؤ، تانؤ ذلتئمئزدئث ماقتانئشئ بذمئن، ةستةمي، بئلگة قاعان سياقتئ ايبارلئ قاعاندار مةن كذلتةگئن سئندئ ذلئ اسكةري قولباسشئلاردئث اتقارعان ئستةرئ، ةرةن ةرلئگئ تاريحتا دا، ادةبيةتتة دة، كينو سالاسئندا دا، تارتئمدئ سؤرةتتةؤ دة كةنجة قالئپ كةلةدئ. وسئنداي جةتئسپةؤشئلئكتئ تولتئرؤ بئزگة - مئندةت.

مةن بئرنةشة ذسئنئستئ العا تارتئپ وتئرمئن. اتاپ ايتقاندا، ةل تاؤةلسئزدئگئنئث 20 جئلدئعئنا بايلانئستئ موثعوليا مادةني مذرايجايلارئ كذلتةگئن، بئلگة قاعان، تونئكوك، وردابالئق قورعانئن زةرتتةؤ ءذشئن ارحةولوگيالئق ةكسپةديسيا ذيئمداستئرئپ، موثعوليا ةلئنة جئبةرؤ كةرةك دةپ ويلايمئن.

ءبئلئم جانة عئلئم مينيسترلئگئمةن بئرلةسة وتئرئپ وتكةن تاريحيمئزدان سئر شةرتةتئن كذلتةگئن، بئلگة قاعان جانة كوك تذرك قاعاندئقتارئ جايلئ مالئمةتتةر تاريح وقؤلئقتارئنئث باعدارلاماسئنا ةنگئزئلؤئ ءتيئس. تاريحشئلارئمئزدئ ذيئمداستئرئپ، شئققان تةگئمئز كوك تذركتئث تاريحئن جازدئرؤ - ءبئزدئث ازاماتتئق بورئشئمئز.

تذركئ جذرتئنئث ءتورت قذبئلاسئ تذگةل بولؤئ ءذشئن ون جاسئنان باستاپ ات ذستئنةن تذسپةي، الاساپئران ايقاستاردا ايبالتاداي جارقئلداپ وتكةن ايبارلئ قولباسشئ، اينالا-توثئرةكتئ قالتئراتقان، ةلدئ قؤاتتئ قاعاناتقا اينالدئرعان ذلئ تذلعا كذلتةگئندئ وسئ زامانداعئ كينو سالاسئندا قايتادان ءتئرئلتؤ كةرةك. بذل ذلتئمئزدئث مةرةيئن ءوسئرئپ، ءوزئمئزدئ وزگةگة ايقئن تانئتئپ، مويئنداتاتئنئ ءسوزسئز. بذل تؤئندئ شئثعئسحان فيلمئنةن دة ارتئق بولادئ دةپ سةنةمئن.

سونئمةن قاتار موثعولياداعئ وردابالئق قورعانئن ءبئزدئث قازاقستان مةملةكةتتئك قاراؤئمئزعا الئپ، ونئ قورشاپ، زةرتتةپ، 10 شاقئرئم جول سالؤ قاجةت. بذل ماسةلةنئ شةشؤگة تولئق مذمكئندئك بار دةپ ةسةپتةيمئن.

وسئعان وراي مذحتار قذل-مذحاممةد مئرزا جةتةكشئلئك جاسايتئن مادةنيةت مينيسترلئگئ اتالعان ذسئنئستاردئث شةشؤ جولدارئن قاراستئرعانئ ءجون.

- راحمةت اثگئمةثئزگة!

سوڭعى جاڭالىقتار