مئرجاقئپ دؤلاتوأ

1885-1935) - الاش قوزعالئسئنئث قايراتكةرئ، 20- عاسئردئث باس كةزئندةگئ قازاق مادةنيةتئ مةن ادةبيةتئنئث ءئرئ وكئلئ، اقئن، دراماتؤرگ. قوستاناي وبلئسئنئث جانگةلدين اؤدانئندا تؤعان. العاشئندا اؤئل مولداسئنان حات تانئپ، كةيئن تورعايداعئ ئ.التئنسارين ئقپالئمةن اشئلعان 2 سئنئپتئق ورئس-قازاق مةكتةبئندة ءبئلئم الدئ
None
None

اؤئل مذعالئمئ دةگةن كؤالئك الئپ، اؤئلدا بالا وقئتتئ. 1904 جئلئ ومبئ قالاسئنا قونئس اؤدارئپ، وندا ا.بايتذرسئنوأ، ءا.بوكةيحانوأپةن تانئستئ. ومبئ، قارقارالئ، ورال، پةتةربور قالالارئندا كورنةكتئ قوعام قايراتكةرلةرئمةن پئكئرلةسؤ، ساياسي قوزعالئستارعا ارالاسؤ ونئث ساياسي-الةؤمةتتئك كوزاراسئنئث قالئپتاسؤئنا ئقپال ةتتئ. ول 1905 جئلئ قازاننئث 17-ئندة رةسةي ذكئمةتئنة قازاق حالقئ اتئنان جولدانعان قارقارالئ قذزئرحاتئن دايئنداؤشئلاردئث ءبئرئ بولدئ. 1906 جئلئ كونستيتؤسيالئق دةموكراتتار پارتياسئ دةلةگاتتارئ قاتارئندا پةتةربورعا بارادئ. ءتذرلئ سيپاتتئ جيئندار مةن ساياسي كذشتةر ذيئمداستئرعان كوشة شةرؤلةرئنة، ةرةؤئلدةرگة قاتئسادئ. وسئ كةزدةن باستاپ رةسةي ذكئمةتئ قذپيا پوليسياسئنئث ساياسي سةنئمسئز ادامدار تئزئمئنة ئلئنةدئ. 1907 جئلئ پةتةربوردا جالعئز عانا نومةرئ شئققان «سةركة» گازةتئندة م.دؤلاتوأتئث «جاستارعا» اتتئ ولةثئ باسئلدئ. ال العاشقئ ولةثدةر جيناعئ 1909 جئلئ قازان قالاسئنداعئ «شارق» باسپاسئنان «ويان، قازاق!» دةگةن اتپةن جارئق كوردئ. قازاق وقئرماندارئ ءذشئن بذل كئتاپتئث اسةرئ ذلكةن بولدئ، اؤئل اراسئندا قولدان-قولعا تاراپ از ؤاقئتتئث ئشئندة اقئننئث ةسئمئ تانئمال بولدئ. رةسةي اكئمدةرئ تاراپئنان بذل كئتاپتئ وقؤعا تئيئم سالئنئپ، قولعا تذسكةن دانالارئ تاركئلةندئ. قوعام قايراتكةرئ قئزئلجاردا سوت كةثسةسئندة ءتئلماشتئق قئزمةت اتقارئپ، مذعالئمدئگئن دة جالعاستئردئ، قازاق بالالارئنا ورئس تئلئنةن ءدارئس بةردئ. سول كةزدة ءبئراز ؤاقئت م.جذمابايةأ ودان ءدارئس الدئ. 1910 جئلئ قازانداعئ كاريموأتةر باسپاسئنان «باقئتسئز جامال» رومانئ جارئق كوردئ. قازاق باسئلئمدارئنا، اسئرةسة، «ايقاپ» جؤرنالئنا ذزبةي ماقالا جازئپ تذردئ. 1911 جئلئ ءار ولكةدةگئ ةل تذرمئسئن ءوز كوزئمةن كورؤ نيةتئمةن قازاق اؤئلدارئن ارالاپ، قئزئلجاردان سةمةي وبلئسئنا قاراي ساياحاتقا شئعادئ. قذپيا پوليسيا تئثشئلارئنئث قاتاث اثدؤئنا الئنعان ول سول جئلئ ماؤسئمنئث 7 سئندة سةمةي قالاسئنا كةلگةندة تذسكةن ذيئنة ءتئنتؤ جذرگئزئلئپ، تذتقئندالادئ دا، 19 اي قاماؤدا وتئرادئ. 1912 جئلئ ورئنبورعا كةلئپ، ونداعئ قازاق زيالئلارئ اقئل قوسئپ، ةل ساناسئن وياتا بةرؤ ماقساتئمةن باسپاءسوز قئزمةتئن قولعا الؤدئ ذيعارادئ. 1913-1918 جئلدارئ «قازاق» گازةتئنئث باس رةداكتورئ ا.بايتذرسئنوأتئث ورئنباسارئ، جاؤاپتئ حاتشئ قئزمةتئندة بولدئ. وسئ كةزةثدة ونئث «ازامات»، «باقئتسئز جامال» (ةكئنشئ رةت)، «تةرمة» كئتاپتارئ جارئق كوردئ. 1917 جئلئ اقپاننئث 25 سئندة تورعاي گؤبةرناتورئ م.ةأةرسمان ءا.بوكةيحانوأتئث ذسئنئسئمةن م.دؤلاتوأقا جانة دارئگةر ءا.الدياروأقا ارنايئ كؤالئك بةرئپ، مينسك ماثئ مةن بارانوأيچ قالاسئندا ءتئل جذمئستارئندا جذرگةن قازاقتارعا قولداؤ كورسةتئپ، جةتةكشئلئك ةتؤگة جئبةرةدئ. م.دؤلاتوأ مينسكئدة ءا.بوكةيحانوأ ذيئمداستئرعان «ةركئن دالا» اتتئ ساياسي ذيئرمةنئث ءئسئن جانداندئرئپ، قازاق جاستارئنئث كوزقاراسئن قالئپتاستئرؤعا ئقپال ةتتئ. م.دؤلاتوأ 1916 جئلعئ وقيعالاردئث زاردابئنان قئرعئنعا ذشئراپ، بوسقئنعا اينالعان ةلگة كومةكتةسؤ ماقساتئندا، سةمةي قالاسئندا، قازاق تاريحئنداعئ ةث العاشقئ «جانار» جاردةم قورئن ذيئمداستئردئ. وسئ جئلدارئ الاش قوزعالئسئ مةن الاشوردا ذكئمةتئنئث جذمئسئنا بةلسةن ارالاستئ. ول الاش قوزعالئسئ جةتةكشئلةرئنئث ءبئرئ رةتئندة 1917 جئلئ ورئنبوردا وتكةن 1-2- جالپئ قازاق سيةزئنة بةلسةنة قاتئسئپ، «الاش» پارتياسئنئث باعدارلاماسئن جازدئ. 1917 جئلئ قئزئلجاردا سوت مةكةمةلةرئندة، 1918-1920 جئلدارئ تاشكةنت قالاسئندا تذركئستان رةسپؤبليكاسئنئث «اق جول» گازةتئندة قئزمةت ةتتئ. 1922 جئلئ الاش قوزعالئسئنا قاتئسقانئ ءذشئن قاماؤعا الئنئپ، ورئنبورعا جونةلتئلةدئ دة، سوندا قاماؤدان بوساتئلادئ. سةمةي قالاسئندا 1922 جئلئ ناؤرئزدئث 9 ئندا قازاق زيالئلارئ باس قوسئپ، اشئققان ةلدئ امان ساقتاپ قالؤ ءذشئن سةنئمدئ ازاماتتاردئ ةلگة شئعارئپ، شارؤاسئ كذيلئ ازاماتتاردان جئلؤ رةتئندة مال جيؤ كةرةك دةگةن بايلامعا توقتايدئ. م.دؤلاتوأ مةن ج.ايماؤئتوأ وسئ ئسكة باسشئلئق جاساپ، ةكئ-ذش ايدا 15 مئث باس ءئرئ قارا جيئپ، اشئققان ةلدئ-مةكةندةرگة جئبةردئ. 1922-1926 جئلدارئ ورئنبورداعئ قازاق حالئق اعارتؤ ينستيتؤتئندا وقئتؤشئ، قئزئلجاردا، سةمةيدة سوت مةكةمةلةرئندة، قئزئلوردادا مةرزئمدئ باسپاءسوز ورئندارئندا قئزمةت ةتتئ. 1928 جئلدئث جةلتوقسانئندا قاماؤعا الئنئپ، ةكئ جئلدان كةيئن اتؤ جازاسئنا كةسئلةدئ، كةيئن ون جئلعا اباقتئعا اؤئستئرئلادئ. بةلومور-بالتئق ارناسئنئث قذرئلئسئ بويئندا سوسنوأسك ستانسئسئنداعئ لاگةردة جازاسئن وتةيدئ. 1935 جئلئ قازاننئث 5 ئئندة وسئ لاگةردئث لازارةتئندة اؤئر ناؤقاستان قايتئس بولدئ. سذيةگئ 1992 جئلئ قئركذيةكتئث 1-18 ارالئعئندا تورعاي وثئرئندةگئ ءوز ةسئمئمةن اتالاتئن اؤئل بةيئتئنة اكةلئنئپ، قايتا جةرلةندئ. م.دؤلاتوأ ؟ كورنةكتئ ساياساتكةر. رةسةي يمپةرياسئنئث وتارلئق ساياساتئ، اتاقونئسئ مةن مال-مذلكئنةن، داؤلةتئنةن ايرئلا باستاعان حالقئنئث مذث-زارئ، اؤئر تذرمئسئ ونئ ساياسي كذرةس جولئنا شئعاردئ. ول «قازاق» گازةتئ بةتئندة الؤان ءتذرلئ ساياسي-الةؤمةتتئك ماسةلةلةردئ كوتةردئ. زابئر، زورلئق كورگةن قاراپايئم ادام قذقئ مةن وتارلئق ةزگئ تةپكئسئندةگئ قازاق ةلئ تؤرالئ تئنباي جازدئ. ونئث شئعارمالارئ زورلئققا قارسئ تذرؤعا، كذرةسؤگة ذندةيدئ. «جاستارعا» ولةثئ مةن «ءبئزدئث ماقساتئمئز» ماقالاسئنان باستاپ بارلئق شئعارمالارئ وسئ ماقساتتئ عانا كوزدةيدئ. م.دؤلاتوأتئث 20 عاسئردئث باسئنداعئ قازاق ادةبيةتئندة بوستاندئق، ازاتتئق، تةثدئك تاقئرئپتارئن وقؤ، ونةر، ءبئلئم، وركةنيةت ماسةلةلةرئمةن بايلانئستئ قوزعاعان. «ويان، قازاق!» جيناعئنداعئ بارشا شئعارمالارئ وتارلئق قاناؤعا ذشئراعان قازاق حالقئ باسئنداعئ كةلةلئ ماسةلةلةردئ قوزعاپ، ونئ كذرةسكة شاقئردئ. «تةرمة»، «ازامات» جيناقتارئنداعئ ولةثدةرئندة قازاق ةلئنة بوستاندئق اثساعان ويلارئن جالعاستئردئ. قازاق پروزاسئ تاريحئنا ورنئ بار «باقئتسئز جامال» رومانئ قازاق قئزدارئنئث باسئنداعئ اؤئر جاي-كذيدئ، قازاق دالاسئنا ةنة باستاعان جاثا قاتئناستاردئ سؤرةتتةيدئ. ونئث «بالقيا» پةساسئ قازاق اؤئلئنداعئ ماثئزدئ الةؤمةتتئك ماسةلةلةردئ قوزعاعان، ونداعئ ويانؤ مةن ويلانؤ پروسةستةرئنئث جةمئستةرئ رةتئندة ارةكةت ةتة باستاعان قازاق جاستارئنئث ءتذرلئ تيپتةرئن بةينةلةيدئ. م.دؤلاتوأ شئعارماشئلئعئنئث ذلكةن سالاسئ ؟ جؤرناليستيكا. ول «ايقاپ» جؤرنالئنان «ةثبةكشئ قازاققا» دةيئنگئ ارالئقتاعئ باسپاءسوز ذيئمدارئنئث قئزمةتئنة بةلسةنة ارالاستئ. اسئرةسة ءوزئ نةگئزئن قالاؤشئلاردئث ءبئرئ بولعان «قازاق» گازةتئ قازاقستاندا ءوتئپ جاتقان ساياسي-الةؤمةتتئك، مادةني-شارؤاشئلئق، وقؤ-اعارتؤ، ءونةر-ءبئلئم سالالارئنداعئ ارةكةتتةردئث كوش باسئندا تذردئ. قوعامدئق سانانئ وياتؤدا، قازاق جؤرناليستةرئنئث العاشقئ بؤئنئن قالئپتاستئرؤدا، تاربيةلةؤدة ولشةؤسئز ذلةس قوستئ. ونئث مةرزئمدئ باسپاءسوز، باسپا ءئسئ مةن وقؤ-اعارتؤ تؤرالئ جازبالارئ دا ساياسي-الةؤمةتتئك ويلارعا تولئ. ول 1916 جئلعئ ماؤسئم جارلئعئنان سوث رسةسي ذكئمةتئ مةن قازاق حالقئ بةتپة-بةت كةلگةن قيئن كذندةردة دة اسا كذردةلئ ساياسي ماسةلةلةردئث ؤشئعئپ كةتپةؤئ ءذشئن كذرةستئ. قازاقستاننئث اسا كورنةكتئ قوعام قايراتكةرةرئ جايئندا وچةرك، اثگئمة، پورترةت، تاريحي دةرةكنامالارئن ورئس، تاتار باسئلئمدارئندا دا جاريالادئ. ولاردئ وزگة حالئقتارعا تانئتؤعا كذش سالدئ. «اباي»، «حان ابئلاي»، «قازاق اقئنئ»، «قازئرةت سذلتان»، «احمةت بايتؤرسئنوأيچ بايتؤرسئنوأ»، ت.ب. ئرگةلئ زةرتتةؤ ماقالالارئن جازدئ. قوعام قايراتكةرئ قازاقستان مةن قازاق حالقئنئث تةگئ، تاريحئ تؤرالئ ةثبةكتةر جازئپ قالدئردئ. اسئرةسة «قازاق، قئرعئزدئث اتا-تةگئ» تؤرالئ كولةمدئ شئعارماسئ 20 عاسئر باسئنداعئ وسئ سيپاتتاعئ ةثبةكتةر اراسئنان تاريحي دةرةكتئك مازمذنئمةن نازار اؤدارتادئ. ةثبةكتة 18 عاسئردا قازاق ةلئ تؤرالئ جازعان گ.ميللةر، پ.پاللاس، ي.گةورگي، ن.رئچكوأ، ف.فيشةر، 19 عاسئرداعئ گ.كلاپورت، ك.رةيتةر ةثبةكتةرئندةگئ كوپتةگةن پئكئرلةردئث تةرئستئگئن، تاريحي مالئمةتتةر بذرمالاناتئنئ اتاپ كورسةتئلةدئ. قازاق تاريحئن زةرتتةؤشئلةر اراسئنان ا.لةأشيندئ ايرئقشا باعالايدئ. ورئس، تذرئك، قئتاي، ت.ب. حالئقتاردئث تانئمال تاريحشئلارئنئث ةثبةكتةرئنة سذيةنة وتئرئپ، قازاق، قئرعئز حالئقتارئنئث تةگئ تؤرالئ بايسالدئ وي ايتادئ. «قازاق» ةتنونيمئنئث تاريحتا بةلگئلئ بولؤئ تؤرالئ ناقتئ دةرةكتةر كةلتئرة وتئرئپ، ونئ بةرتئندة عانا توپتاسقان قراما حالئق دةپ ةسةپتةيتئن كوزقاراستئ تاريحي، جذيةلئ نةگئزدئ دالةلدةرمةن جوققا شئعارادئ. و.سينكوأسكي، أ.گريگورةأ، ة.مةير، أ.رادلوأ، ن.يبراگيموأ، ت.ب. پئكئرلةرئنئث تاريحي دةرةكتةن گورئ بولجامدئ سيپاتئن كورسةتةدئ. ول فةردوؤسيدئث «شاحناماسئنداعئ» قازاقتار تؤرالئ مالئمةتتةرگة، قازاقتار جايئندا 10 عاسئرداعئ أامبةري پئكئرئنة سذيةنة وتئرئپ، قازاق اتاؤئنئث تاريحئ ةجةلگئ داؤئرلةرمةن استاسادئ دةگةن پئكئرگة توقتالادئ. م.دؤلاتوأتئث اعارتؤشئلئق قئزمةتئ اؤئلدا بالا وقئتؤدان باستالدئ. وقؤ-پةداگوگتئك قئزمةت - ءومئر بويئ قالامگةردئث ايرئقشا كوثئل اؤدارعان، قولئ بوساعان ساتتة ئقئلاسپةن اينالئسقان جذمئستارئنئث ءبئرئ. قازاق حالئق اعارتؤ ينستيتؤتئندا ذستازدئق ةتكةن جئلدارئ ول وسئ سالانئث وزةكتئ ماسةلةلةرئ تؤرالئ ءوتكئر ماقالالار جازدئ، جاثا شاثئراق كوتةرئپ جاتقان وقؤ ورئندارئنا ارناپ «ةسةپ قذرالئ. باستاؤئش مةكتةپ وقؤشئلارئنا»، «ةسةپ قذرالئ. باستاؤئش مةكتةپتة ةكئنشئ جئل وقئتئلاتئن»، «قيراعات كئتابئ» وقؤ قذرالدارئن شئعاردئ. ةرتة ويانئپ، ةرتة ةسةيگةن ءور مئنةزدئ م.دؤلاتوأ قاشاندا كذرةس شةبئنئث الدئندا بولدئ. جالئندئ سوزئمةن دة، تئندئرئمدئ ئسئمةن دة وزئنةن كةيئنگئ جاستارعا اسةر ةتئپ، ولاردئ حالئق ئسئنة الاثسئز بةرئلؤگة ذندةدئ. جازؤشئلئق، قوعامدئق قئزمةتكة پةداگوگتئك مئندةتتئ قوسارلاپ كوتةرؤئ دة ونئث حالقئن بةرئلة سذيةتئندئگئنئث ايعاعئ ةدئ. ةل بةينةتئنة وگئز بولئپ جةگئلئپ، ةرتةثئ ءذشئن جانئن قيعان قوعام قايراتكةرئ:

«ةم تابا الماي دةرتئثة مةن ةرتةدةن،

سول ءبئر قايعئث وزةگئمدئ ورتةگةن.

تئرپ ةتپةيسئث باس كوتةرئپ كورپةدةن،

ةثسةث نةگة تذستئ مذنشا، ةلئم-اي»، - دةپ دذنيةدةن ارماندا ءوتتئ.

دةرةككوزئ: قازاقستان ذلتتئق ةنسيكلوپةدياسئ، 3 توم «تاريحي تذلعالار» كئتابئ

سوڭعى جاڭالىقتار