سابئرجان شذكئر ذلئ، جازؤشئ: مةملةكةت قذراؤشئ ذلت - قازاق ذلتئ رؤحاني ذستةمدئكتة بولؤئ كةرةك

- باسئلئمنئث ءتئل جانة ةتنوگرافيا بولئمئندة رةداكتور بولعان كةزئمدة مةملةكةتتئك ءتئلدئث تولعاقتئ تذستارئن تالقئ تارازئسئنا سالؤعا تئرئستئم. تةرمينگة «اتاؤ ءسوز» دةپ ات قويئپ، گازةت بةتئنةن «اتاؤ ءسوز ورةسئندة» جانة «بالاما ءسوز» دةگةن ةكئ ايدار اشتئم. العاشقئسئنا تةرميننئث، تةرمينولوگيانئث كذردةلئ ماسةلةلةرئن جذكتةسةك، سوثعئسئ ارقئلئ باسقا تئلدةگئ سوزدةرگة قازاق ءتئلئنئث بالامالارئن ذسئندئق. سةمينارلارعا دا، كونفةرةنسيالارعا دا قاتئسئپ تذردئم. الايدا «مئناؤ مةنئث ءسوزئم» دةپ تةرمينكومنئث تابالدئرئعئن توزدئرعان جوقپئن. ءتئل ماماندارئنئث دةنئ مةن تاپقان سوزدةردئ پايدالانعانئمةن، اأتورلئعئمدئ ساقتاعان دا، اتاعان دا ةمةس. تةك «ءتئل ءبئلئمئ» ءينستيتؤتئنان شئققان تةرمينولوگيالئق سوزدئكتئث تةوريالئق جيناعئندا عانا مةنئث كةيبئر ةثبةكتةرئم اتاپ كورسةتئلدئ. ءوز باسئم اتاؤ سوزدةردئ تةرمينكومعا بةكئتتئرئپ الؤدئ قاجةت سانامادئم. سةبةبئ ماقساتئم ول ةمةس ةدئ. ا.بايتذرسئنوأ اتئنداعئ «ءتئل ءبئلئمئ» ءينستيتؤتئ ؤاقئت تالابئنان ارتتا قالدئ. ولار كذنئ بذگئنگة دةيئن كةثةس داؤئرئندة جاسالعان ورفوگرافيالئق ةرةجةلةردةن ارئلا الماي وتئر. قوعامداعئنئث بارلئعئ وزگةردئ، تةك قازاق ءتئلئنئث زاثدارئ عانا قاز-قالپئندا قالدئ. ماماندار ئثعاي تانئتپاعاندئقتان، جاثاشئلدئققا ذمتئلماعاندئقتان ءبئز وسئ ئسكة بةل بؤدئق. جاسئراتئنئ جوق، ءتئلدئث جوعئن جوقتايمئز دةپ ءجذرئپ مذيئزئ قاراعايداي اتاقتئ ءتئل ماماندارئمةن ءجذز شايئسئپ قالعان كةزدةرئمئز دة بولدئ. ءتئلدئ اتاق شئعارؤ ءذشئن، باس پايدا ءذشئن قولعا العان جوقپئن. ماعان ورتاق مذددة، ورتاق قازئنا قئمبات بولدئ.
- ءسوز اراسئندا «ءتئل ءبئلئمئ» ءينستيتؤتئ ؤاقئت تالابئنا ئلةسة المادئ» دةدئثئز. قازئر قالاي؟
- ولار ءالئ دة ؤاقئتتان قالئپ كةلةدئ. قازئر ءينستيتؤتتئ شةرؤباي قذرمانعالي ذلئ باسقارئپ وتئر. الايدا ول بذل جةرگة كةش كةلدئ. شةرؤباي قازاق ءتئلئنئث شئن جاناشئرئ، مئقتئ مامان. وسئ جئگئتكة ذلكةن ءذمئت ارتامئن. «ءتئل ءبئلئمئ» ءينستيتؤتئن تالانتتئ كادرلارمةن تولئقتئرئپ، اؤقئمدئ ءئس اتقارادئ دةپ ويلايمئن.
- تةرمينكومنئث تئنئس-تئرشئلئگئنةن حابارئثئز بار ما؟
- تةرمينكوم توقئراؤدا، توقتاپ تذر. جذرتتئ جذمئلدئرؤدا، ذسئنئس ذسئنؤدا بةلسةندئلئكتةرئ بايقالمايدئ. سوزدئك شئعارؤمةن عانا شةكتةلئپ وتئر. ماجئلئستةگئ، سةناتتاعئ، ذكئمةتتةگئ اؤدارماشئلاردئث جذمئس بارئسئندا، اؤدارما جاساؤ كةزئندة قولداناتئن عئلئمي نةگئزئ جوق سوزدةرئن تةرمين دةپ قابئلداپ، ذكئمةت جانئنداعئ رةسپؤبليكالئق تةرمينكومعا بةكئتتئرئپ جئبةرؤدئ ادةتكة اينالدئرئپ الدئ. ارنايئ ورتالئقتا تالقئلانباعان، باسپا ءسوز ارقئلئ ةلگة تانئستئرئلماعان ءسوز قالاي تةرمين بولادئ؟ «تئلدةردئ قولدانؤ مةن دامئتؤدئث 2001-2010 جئلدارعا ارنالعان مةملةكةتتئك باعدارلاماسئندا «مةملةكةتتئك تةرمينولوگيالئق كوميسسيانئث مارتةبةسئن ارتتئرؤ، ونئث ةرةجةسئن، مئندةتتةرئن، قذرئلئمئن قايتا قاراؤ» ماسةلةلةرئ كورسةتئلگةن. ءئس جذزئندة بذل تالاپ ورئندالئپ جاتقان جوق. تةرمينولوگيا - اسا كذردةلئ جانة پروبلةماسئ كوپ سالا. بذگئندة تةرمينكوم شةشئمدةرئنئث مئندةتتئ كذشئ جوق، سوندئقتان ول بةكئتكةن سوزدةردئ الؤعا دا، الماؤعا دا بولادئ. وسئ ولقئلئقتئث ورنئن تولتئرؤ ءذشئن تةرمينكومعا مةملةكةتتئك ورگان مارتةبةسئ بةرئلؤئ كةرةك. ماسةلة سوندا عانا وث شةشئمئن تابادئ.
- قولدانئسقا ءسئز ةنگئزگةن تةرميندةردئث بةلگئلئ ءبئر قاينار كوزئ بار ما، الدة سوزدةردئث بارلئعئن جادئثئزدان شئعاراسئز با؟
- مةن جادئمنان ةشتةثة شئعارمايمئن. بارلئق ءسوز ماعان دةيئن بولعان، سولاردئ جاثعئرتؤعا، جاثارتؤعا عانا اتسالئسامئن. ول ءذشئن ورفوگرافيالئق سوزدئكتةردئ اقتارامئن، قاي ءسوزدئث ؤاقئتقا توزگةنئن، قاي ءسوزدئث ةسكئرئپ قالعانئن انئقتايمئن. ارحايزم دةپ قولدانئستان شئعارئپ تاستاعان سوزدةردئ زةرتتةيمئن، بالاما سوزدةردئ، اؤدارمالاردئ قارايمئن. ءسوزدئث عئلئمي مانئنة نازار اؤدارامئن. اتاؤ ءسوزدئ ورتاق قولدانئسقا ةنگئزؤگة بولاتئندئعئنا كوزئم جةتكةندة عانا حالئققا ذسئنامئن.
- ةل اراسئندا قولدانئستا جذرگةن «ءذش تذعئرلئ ءتئل» دةگةن اؤدارما دذرئس ةمةس، دذرئسئ «ءذش تئلدئث بئرلئگئ» بولؤ كةرةك دةگةن پئكئر بار. اؤدارماسئن بئلاي قويا تذرايئق، جالپئ وسئ ساياسات بئزگة قاجةت پة؟
- كةثةس زامانئندا دا قازاق ءتئلئ مةملةكةتتئك تئل دةپ اتالدئ. ءبئراق ول شئن مانئسئندة مةملةكةتتئك ءتئل بولعان جوق. قازاق ءتئلئنئث قولدانئس اياسئنا شةكتةؤ قويئلدئ. ساناؤلئ قازاق ءتئلدئ باسئلئمدار، كئتاپتار مةن ادئستةمةلئك وقؤلئقتار، ازداعان مةكتةپتةر بولدئ. مةملةكةتتئك ءئس قاعازدارئ، كةثسة ءتئلئ ورئس تئلئندة جذرگئزئلئپ، ناعئز مةملةكةتتئك ءتئل رةتئندة ورئس تئلئنة مارتةبة بةرئلدئ. كةثةس زامانئندا قئسئم كورئپ، تذنشئعئپ كةلگةن قازاق تئلئنة تاؤةلسئزدئك تاثئندا تةرةث تئنئس اؤاداي قاجةت بولدئ. وزئنة قيانات كورسةتئپ كةلگةن وزبئر ءتئلدئث ذستةمدئگئنةن قذتئلعان قازاق ءتئلئ رؤحاني تذرعئدان باسئمدئققا ية بولؤئ كةرةك ةدئ. سودان كةيئن عانا قازاق ءتئلئنئث قاتارئنا باسقا تئلدةر قويئلؤئ ءتيئس بولاتئن. ءبئز قازاق تئلئنة مةملةكةتتئك ءتئل مارتةبةسئن بةرةر-بةرمةستة ورئس ءتئلئن رةسمي ءتئل دةپ جاريالادئق. بذل از بولعانداي «رةسمي ءتئل مةملةكةتتئك تئلمةن تةث قذقئقتا پايدالانئلادئ» دةگةنگة جول بةردئك. ورئس ءتئلئنئث كةثسة ءتئلئ قئزمةتئنة كئرئسؤئنة بايلانئستئ قازاق ءتئلئ قايتادان تذنشئقتئ. وسئ ةكئ ورتادا ورئس تئلئنة اعئلشئن ءتئلئ قوسئلدئ. ءسويتئپ، ورئس ءتئلئ مةن اعئلشئن ءتئلئ قازاق تئلئنة سوققئ بةرئپ، ونئث دامؤئنا كةدةرگئ كةلتئردئ. كةيدة ةلباسئ ءوزئنة داؤئس بةرئپ وتئرعان جذرتتئث تئلئندة سويلةؤئ كةرةكتئگئن ايتادئ. نةگئزئ ول كئسئگة جالعان مالئمةت بةرئلةدئ دةپ ويلايمئن. رةسمي تئلگة بذيرةكتةرئ بذرئپ تذراتئندار «قازاقستاندا ورئس تئلئنة جذگئنةتئندةردئث سانئ باسئم» دةگةن ذعئم قالئپتاستئردئ. شئندئعئندا ولاي ةمةس. كةثسةدة قئزمةت ةتةتئن ات توبةلئندةي قازاقتاردئث ءبئر بولئگئ ورئس ءتئلدئ بولعانئمةن، ولاردئث رؤحئ قازاق. قازئر ولار دا قازاق ءتئلئن تذسئنةتئن جاعدايدا. ال ةندئ باسقا ذلتتارعا كةلةتئن بولساق، ولار دا الدئ-ارتئن ويلايدئ. «جةرگئلئكتئ جةردئث ءتئلئن بئلمةسةك، بولاشاعئمئز قالاي بولادئ؟» دةگةن سذراق ولاردئ دا تولعاندئرادئ. كةزئندة بئزگة ورئس ءتئلئن جةلكةلةپ ذيرةتكةن جوق. كذن كورؤ ءذشئن ءوزئمئز ذيرةنئپ الدئق. ءومئردئث قاجةتتئلئگئنة بايلانئستئ قازئر ءوزگة ذلت وكئلدةرئ مةملةكةتتئك تئلگة بةيئل بولئپ وتئر. جاقسئ كورئنؤ ءذشئن الدةكئمدةردئث ئعئنا جئعئلا بةرؤگة بولمايدئ. باسقالاردئث ئعئنا جئعئلا بةرسةك، ولار توبةمئزگة شئعئپ الادئ. سوندئقتان ءبئزدئث تاؤةلسئز مةملةكةتئمئزدة نةگئزگئ مةملةكةت قذراؤشئ ذلت - قازاق ذلتئ رؤحاني ذستةمدئكتة بولؤئ كةرةك. بار ةلدئث زاثئ سول.
- انا ءتئلئمئزدئث الشاث باسؤئنا بئزدةگئ ينتةرناسيونالدئق يدةيا كةدةرگئ كةلتئرئپ وتئرعان جوق پا؟
- ينتةرناسيونالدئق يدةيا - بذكئل حالئقپةن ئنتئماقتا ءومئر سذرؤ دةگةن ماعئناعا سايادئ. ءبئز قازاق مةملةكةتئمئز، ءبئزدئث مةملةكةتتئك ءتئلئمئز - قازاق ءتئلئ. قازاق تئلئمةن قازاق قوعامئنداعئ بارلئق ماسةلةنئ شةشؤگة بولادئ. قازاق تئلئمةن اؤدارماشئ ارقئلئ اعئلشئنمةن دة، جاپونمةن دة، فرانسؤزبةن دة سويلةسة دة، تذسئنئسة دة الامئز. ةكئ ورتاعا ارالئقء تئلدئث، ونئث ئشئندة ورئس ءتئلئنئث قاجةتئ جوق. سئيلاسقان، ارالاسقان دذرئس. دةگةنمةن ذلتتئق مذددةثدئ قورعاؤدا، تاؤةلسئزدئگئثدئ قاستةرلةؤدة جانة تؤعان ءتئلئثنئث نامئسئن جئرتؤدا ينتةرناسيونالدئق يدةيا دةگةننةن سئرت اينالعان ءجون. تولةرانتتئلئق دةگةننئث دة شةگئ بار. وسئنئ ةسكةرؤ كةرةك.
- رةسةيدة، ؤكراينادا، وزبةكستاندا مةملةكةتتئك ءتئلدئث داؤرةنئ ءجذرئپ تذر. قازاقستاندا ءدال سونداي كذن قاشان تؤادئ؟
- ةلئمئزدة ارنايئ كوميسسيا قذرئلئپ، مةملةكةتتئك ءتئلدئ دامئتؤدئث جاثا باعدارلاماسئ جاسالئپ جاتئر. مادةنيةت مينيسترئ م.قذل-مذحاممةد ءتئل جاناشئرلارئ مةن ذلت زيالئلارئنئث باسئن بئرئكتئرئپ، جاقسئ وتئرئس وتكئزدئ. سوندا 10 جئلدئق باعدارلامانئ 5 جئلدئققا اؤئستئرئپ، شئمئرلاتؤ كةرةك دةگةن تالاپ قويئلدئ. ءمينيستر بارلئق ماسةلةنئ ةسكةرةتئنئن ايتتئ. مينيسترلئك قايتا قذرئلئپ، جاثا مئندةتتةر جذكتةلئپ جاتئر عوي، سئلكئنئس بولادئ دةپ ويلايمئن. الايدا الداعئ 3-4 جئلدئث كولةمئندة وسئ ساياساتئمئزبةن جذرة بةرةتئن بولساق، جوعارئدا اتئ اتالعان مةملةكةتتةردةگئدةي ءتئلدئث تؤئن جةلبئرةتة المايمئز. رةسةي اأتونوميالئق مةملةكةتتةرگة، وكرؤگتةرگة باس بولئپ، رةسمي اتاقسئز ذلتتاردئث وتانئنا اينالئپ وتئرسا دا، ورئس تئلئنة عانا مةملةكةتتئك مارتةبة بةردئ. ؤكراينا بيلئگئنة ةث ورئسشئل پرةزيدةنت كةلسة دة، ءوز تئلئنةن جةرئنگةن جوق. أ.يانؤكوأيچ پرةزيدةنتتئككة ورئستاردئث قولداؤئمةن سايلانسا دا، ورئستاردئ قانشا جاقسئ كورسة دة، ذلتئنئث تالاپ-تئلةگئن بارئنةن جوعارئ قويدئ. وزبةكستان كةثةس زامانئنان مةملةكةتتئك ءتئلئن ءوز دارةجةسئندة ذستاپ كةلةدئ. كةثةس وكئمةتئ قذلاپ، قازاقستان تاؤةلسئز ةل اتانعان تذستا ورئستاردئث قازاق تئلئنة ئقئلاس تانئتقانئن، بالالارئن قازاق بالاباقشالارئ مةن مةكتةپتةرئنة جةتةكتةپ اپارئپ جذرگةنئن ءوز كوزئمئزبةن كوردئك. كةيئن سول كةزدةگئ پرةمةر-مينيستر ذزاقباي قارامانوأ ورئس تئلئنة رةسمي ءتئل مارتةبةسئن بةرؤ تؤرالئ ذسئنئس جاسادئ. سول-اق ةكةن قازاق ءتئلئن ذيرةنؤگة ئقئلاستئ بولئپ تذرعان ورئستار نيةتتةرئنةن باس تارتئپ، رةسمي تئلگة كوشتئ. ءسويتئپ، ونسئز دا ةثسة كوتةرة الماي تذرعان قازاق ءتئلئ شئثنان شئثئراؤعا قذلادئ.
- بيلئكتةگئلةردئث اراسئندا «مةملةكةتتئك ءتئل ماسةلةسئن قابئرعاسئنان قويساق، قاتاث ءتارتئپ ورناتساق، ةل ئشئندة ذلتارالئق دذردارازدئق پايدا بولادئ» دةيتئندةر بار. وسئ جالعان جةلةؤ، وتئرئك ءسوز ةمةس پة؟
- ةشكئم بذلك ةتة المايدئ. بارلئعئنا دا جان كةرةك. قاي ذلتتئث وكئلئ بولسئن بةيبئت ءومئر سذرگةندئ قالايدئ. قايدا بارادئ؟ بذرقئلداؤ ءذشئن، نارازئلئق ءبئلدئرؤ ءذشئن باراتئن جةر، باساتئن تاؤ بولؤ كةرةك قوي. كةتةتئندةردئث بارلئعئ كةتتئ، قالعاندارئ تئرپ ةتپةيدئ. وعان شامالارئ دا جةتپةيدئ. أ.پؤتين رةسةيدةگئ ورئستئث سانئن 50 ملن-عا جةتكئزؤگة ارةكةتتةنئپ، دذنيةءجذزئنئث ورئستارئن اتا قونئستارئنا شاقئردئ. باسپانا، قئزمةت، اقشا بةرةتئندئگئن ايتتئ. سوعان قاراماستان، بئزدةگئ ورئستار قوزعالعان جوق. ولار وزدةرئنئث تاعدئرلارئن رةسةيمةن ةمةس، قازاقستانمةن بايلانئستئردئ. ةندةشة، ولارعا نةگة تالاپ قويماسقا، نةگة ولاردئ مةملةكةتتئك ءتئلدئ مةثگةرؤگة مئندةتتةمةسكة؟! قازاق ءتئلئن وركةندةتؤدئث ءتاسئلئ قاراپايئم بولؤئ ءتيئس. ةشكئمدئ ماجبذرلةؤدئث، قورقئتؤدئث، ذركئتؤدئث قاجةتئ جوق. وقؤعا تذسة مة، جذمئسقا تذرا ما مةملةكةتتئك ءتئلدئ ءبئلؤئ كةرةك. بئلمةي مة، جاعداي باسقاشا بولادئ. بار بولعانئ - وسئ. قازئر باسقا ذلت وكئلئنةن «مةملةكةتتئكء تئلدئ نةگة بئلمةيسئث؟» دةپ سذراساث، 30 شاقتئ دالةل ايتادئ. قازاق ءتئلئن بئلة تذرا بئلمةگةن بولاتئندار دا بار. ذكئمةت قازاق ءتئلئن تةگئن وقئتادئ، قانشاما سوزدئكتةر شئعئپ جاتئر. وقؤ-ادئستةمةلئك قذرالدار دا جةتكئلئكتئ. ءبئراق قازاق تئلئنة دةن قويئپ جاتقاندار از. ويتكةنئ وزدةرئندة - نيةت، بيلئكتةن - تالاپ جوق.
- تئلدئك تذرعئدان العاندا تذركئلئك بئرلئكتئث بولؤئ مذمكئن ةمةس پة؟
- بولئنگةن ءتئل بئرئكپةيدئ، تةك دامي بةرةدئ. اؤةلدة سلاأيانداردئث دا، ارابتاردئث دا ءتئلئ ءبئر بولعان. بةرتئن كةلة الشاقتاپ كةتتئ. قازئر وزبةكتئ قازاق، قازاقتئ وزبةك تذسئنبةيدئ. تذرئكتةردئث ءتئلئ ةؤروپالانئپ، قويئرتپاققا اينالدئ. لاتئن ءالئپبيئ تذركئلئك بئرلئكتئث باستاؤئ بولا المايدئ. بذل - بوس ءسوز، قذر اؤرةشئلئك. - دةگةنمةن تذرئكتةر 33 تاثبانئ يگةرئپ، كادةسئنة جاراتئپ جاتئر عوي...
- ولار تاثبالاردئ ءوز تئلدةرئنئث ئثعايئنا لايئقتاپ العان. سالئستئراتئن بولساق، تذرئك ءالئپبيئنئث قازاقتاردئث، وزبةكتةردئث، قئرعئزداردئث الئپبيئنةن 11 تاثباعا ايئرماسئ بار.
- لاتئن الئپبيئنة كوشةمئز بة، كوشپةيمئز بة؟
- ءالئپبي دذنيةءجذزئ قازاقتارئن ورتاق بئرلئككة جةتكئزبةيدئ. ايتالئق، رةسةيدة 1،5 ملن قازاق بار. ولاردئث بارلئعئ كيريلليسادا، بئزدةن مذلدة قارا ءذزئپ قالعان. قئتايدا كةمئ 2 ملن قازاق تذرادئ. ولار توتة جازؤمةن جازادئ. ءبئز لاتئن الئپبيئنة كوشسةك، قازاقتاردا 3 ءتذرلئ تاثبا پايدا بولادئ. وسئنداي ئردؤ-دئردؤعا جول بةرسةك، ذلتئمئزدئ ازدئرامئز، رؤحاني بئرلئكتةن ايئرئلامئز. ةؤروپادا 20 مئثداي قازاق تذرادئ. سولاردئث مذددةسئن كوزدةپ، سولارعا تذسئنئكتئ بولسئن دةگةن ساياساتتئ قويؤ كةرةك. 20 مئث قازاق بذكئل قازاقتئث بولاشاعئ ةمةس. ةرتةث ولار اسسيميلياسياعا ذشئرايدئ، بولماسا وزئمئزگة ورالادئ. سوندئقتان ذلتتئث بولاشاعئ ةؤروپاداعئ قازاقتار دةگةن ذعئمنان ارئلؤ كةرةك. ذلتتئث بولاشاعئ مئنا قارا شاثئراق، قازاقستانداعئ حالئق. سوندئقتان نة جاسالسا دا، قازاقستانداعئ ذلتتئث مذددةسئ ءذشئن جاسالؤ ءتيئس. باسقا قازاقتئث بارلئعئ وسئعان باعئنسا حوش بولادئ. ويتكةنئ ةلدئك، بئرلئك، تذتاستئق دةگةن ذعئمدار قارا شاثئراقتان باستالادئ.
- پاألودار، پةتروپاأل دةگةن ونوماستيكالئق اتاؤلاردئ نةگة وزگةرتپةي وتئرمئز؟
- جةرگئلئكتئ جةردةگئ ونوماستيكالئق كوميسسيا ونوماستيكالئق اتاؤلاردئ وزگةرتؤ تؤرالئ جةرگئلئكتئ ءماسليحاتقا ذسئنئس جاسايدئ. ءماسليحاتتا وتئرعانداردئث باسئم بولئگئ ورئس ءتئلدئ بولعاندئقتان، جةر-سؤ اتتارئنئث قازاقئلانؤئنا توسقاؤئل قويئلادئ. ساتبايةأ سئندئ ساثلاققا كوشة بةرؤگة ارلاناتئندارعا نة دةيسئث؟ ءالئ كذنگة دةيئن پاألودار مةن قاراعاندئدا كةشةگئ قئزئل قايراتكةرلةر مةن پاتشا زامانئنداعئ تذلعالاردئث ةسئمدةرئ مةن مذندالاپ تذر. بذل جةرلةردة قوعام وزگةرمةگةن سياقتئ. قازاق باسشئلارئنئث نة ويلاپ وتئرعانئ بةلگئسئز. سولار «مةن وسئ جةرگة ةرقارا بولئپ كةلدئم بة، اقشا جةؤگة كةلدئم بة، الدة ذلتقا پايدا تيگئزؤگة كةلدئم بة؟» دةپ ويلانبايتئن سةكئلدئ. قولدارئنا بيلئك تيسة بولدئ، بارلئعئن تالان-تاراجعا سالؤعا، جئمقئرئپ قالؤعا تئرئسادئ. ةشقايسئسئ باسئن بايگةگة تئگئپ، حالئقتئث مذثئن مذثداپ، جوعئن جوقتامايدئ.
- پاألودار اتاؤئن كةرةكؤ دةپ وزگةرتؤ دذرئس پا؟
- كةرةكؤ دةگةن دذرئس ةمةس. بذل - ماعئناسئز ءسوز. كةزئندة جاثساق قويئلئپ، قاتة ايتئلئپ كةتكةن. باتئس افريكاداعئ بةنين رةسپؤبليكاسئ پرةزيدةنتئنئث تةگئ كةرةكؤ بولعان. بذل ءبئزدئث ءسوز ةمةس. پاألودارعا قوياتئن ات جةتةدئ. باياناؤئل دةسة قالاي جاراسپاي ما، جاراسادئ. ورئستار پاألوداردئث ئرگةسئندةگئ جةرگة بارناؤئل دةپ ات قويئپ وتئر. ءبئز نةگة قالاعا باياناؤئل دةپ ات قويا المايمئز؟ ةرتئس دةسةك نةمئز كةتةدئ؟ قالاعا كئسئ اتئن بةرمةيمئز دةيتئندةر بولسا، گةوگرافيالئق اتاؤدا قويؤعا بولادئ. پةتروپاألدئث اتئ دايئن تذر. قئزئلجار ءوزئنئث ةجةلگئ اتئ. تاريحتا بولعان، كةزئندة سولاي اتالعان. ءتئپتئ مذراعاتتاردا قذجاتئ دا بار. وبلئس اكئمئنئث جذرتتئث ئعئنان شئعا الماي، جاسقانشاقتئق تانئتئپ وتئرعاندئعئنئث سالدارئنان، قالا ءوزئنئث تاريحي اتاؤئنا قول جةتكئزة الماي وتئر. وسئنداي ادامداردئ ذلتجاندئ دةؤگة بولا ما؟ وسئلار ذلتتئث باسئنا قيئنشئلئق تذسسة، قارسئلئق تانئتاتئن قايراتكةر مة؟
- ءدال قازئر ةلئمئزدة اتئ-ءجوننئث 16 ءتذرلئ جازئلؤ نذسقاسئ بار. وسئنئ ءبئر ئزدةندئرؤگة بولماي ما؟
- بولادئ. «ذلئ»، «قئزئ»، «كةلئنئ» دةگةن بذرئننان كةلة جاتقان جاقسئ سوزدةر بار عوي، سولاردئ قولدانساق، تئلگة ءتذرپئ، قذلاققا وعاش ةستئلمةيدئ.
- ق ر ذ ع ا اكادةميگئ م.سةرعاليةأ: «ديالةكت سوزدةر قازاق ءتئلئنئث قازئناسئ» دةيدئ. ءسئز «قازاقتا ديالةكتئ دةگةن بولماعان» دةيسئز. دالةلئثئز قايسئ؟
- بئزدة باسقا حالئقتار سياقتئ ءبئر-بئرئمئزدئ تذسئنبةيتئن سوزدةر جوق. بئزدةگئ ديالةكتئنئث اتاسئ - سارسةن امانجولوأ. سول كئسئنئث ةثبةكتةرئن ذنةمئ قاراپ وتئرامئن. سوندا ديالةكتئ دةپ بةرئلگةن سوزدةردئ زةرتتةي باستاساق، ولاردئث ديالةكتئ ةمةس، بذرئن قولدانئستا بولعان سوزدةردئث جذرناعئ، سارقئنشاعئ ةكةندئگئ انئقتالادئ. سوزدئكتة «زةرت» دةگةن ءسوزدئ ديالةكتئ دةپتئ. مةن سودان «زةرتحانا» دةگةن ءسوز تؤدئردئم. قولدانئستا «زةرتتةؤ» دةگةن ءسوز بذرئننان بار. «عئلئمي زةرتتةؤ ءينستيتؤتئ» دةگةندئ ايتؤ ءذشئن ءسوزدئث اتاؤ تذلعاسئن تاستاپ، ذيقاسقا لايئقتاپ تؤئندئ ءسوزدئ الدئق. ءتذبئر ءسوز قالتارئستا قالئپ قويدئ دا، مامانداردئ اؤرة-سارساثعا سالدئ. «زةرتحانا» دةگةن ءسوز دذرئس ةمةس، «زةرتتةؤحانا» بولؤ كةرةك دةگةن داؤ تؤدئ. مةن تالداپ قايتا جازدئم. تةرمينكوم مةنئث نذسقامدئ بةكئتتئ. ءسويتئپ، «زةرتحانا» ءسوزئ كةث قولدانئسقا ةندئ. - مةكتةپ باعدارلاماسئندا «ديالةكت سوزدةر» دةگةن ارنايئ ءبولئم ءالئ كذنگة دةيئن بار عوي...
- ذكئمةت بولگةن اقشانئ يگةرؤ ءذشئن بازبئرةؤلةر قوقئتئپ نةشة ءتذرلئ سوزدئكتةردئ شئعارئپ جاتئر. كوبئ ماكؤلاتؤرا. سولاردئ سذزگئدةن وتكئزسةث، كوبئ ديالةكتئ ةمةس، ارابتان، كونة تذركئدةن، وزبةكتةن، قئرعئزدان، تذرئكمةننةن كةلگةن سوزدةردئث بذزئلعان تذلعاسئ بولئپ شئعادئ. كاسئبي سوزدةردئ دة ديالةكتئ دةي سالاتئن بولئپتئ. مئسالئ، ماثعئستاؤ مةن اتئراؤدا بالئق شارؤاشئلئعئ مةن مذناي ءوندئرئسئ دامئعان. ولاردئث وسئ كاسئپكة بايلانئستئ قالئپتاسقان سوزدةرئ بار. وسئنئ ديالةكتئ دةسةك دذرئس پا؟ كةز كةلگةن سوزدئ كذندةلئكتئ قولدانئستا بولماعاندئعئ ءذشئن ديالةكتئ دةؤگة بولمايدئ عوي.
- ورتاق اتاؤلاردئث ءار جةردة ءارتذرلئ ايتئلاتئنئن قايدا قوياسئز. ماسةلةن، سولتذستئكتة «شالبار»، وثتذستئكتة «سئم» دةگةن سياقتئ...
- «شالبار» - اراب ءسوزئ. ساعان «سئم» جاقئن، ول ءوز ءسوزئث. كةزئندة «سئم» دةگةن ءساندئ شالبار بولعان. شالباردئث قئرئ سئنباس ءذشئن وعان سئم تئككةن. ونئ زيالئ قاؤئم وكئلدةرئ، سال-سةرئلةر كيگةن. «شالبار» ءسوزئ كةث قولدانئسقا ةنئپ كةتتئ دة «سئم» جات ءسوز، ديالةكتئ سياقتئ بولئپ قالدئ.
- ءدارئحانا، تويحانا، ناؤبايحانا دةگةندةردئث بارلئعئنا «حانا» جابئسئپ ءجذر. وسئدان ارئلا الامئز با؟
- «حاناسئز» بولمايدئ. بذل پارسئنئث ءسوزئ بولعانئمةن، بئزگة ابدةن ءسئثئپ كةتتئ. ءسوز جاساؤشئ جذرناق رةتئندة قالئپتاسئپ قالدئ. ودان باس تارتؤدئث كةرةگئ جوق. ءبئز كئرمة ءسوز بةن كئرمة جذرناقتئث بارلئعئنان بئردةي ارئلا المايمئز. ماسةلةن، «شةمئشكة»، «ساماؤرئن»، «بوكةباي» دةگةن ادةمئ سوزدةردةن قالاي باس تارتاسئث؟ قازاق بولئپ كةتكةن سوزدةردةن بةزئنگةن دذرئس ةمةس.
- تورعاي توپئراعئنان الاش زيالئلارئ دا، بولشةأيكتةر دة شئقتئ. كذنئ بذگئنگة دةيئن سولاردئث ةسئمدةرئن الا-قذلا كذيئندة جةرگئلئكتئ جةرلةر يةمدةنئپ ءجذر. بذگئنگئ ذرپاق قايسئسئن ذلگئ تذتؤئ ءتيئس؟
- الاشقا باسئمدئق بةرئلؤ كةرةك قوي. سولاقاي كةتتئ، اسئرةسئلتةدئ دةسةك تة بولشةأيكتةردئ دة جوققا شئعارؤعا بولمايدئ. بذلاردئث بارلئعئنا ةلةنئپ، ةكشةلئپ دذرئس ساياسي باعا بةرئلؤئ كةرةك. بذل قايراتكةرلةرگة اناؤ قئزئل، مئناؤ اق دةپ قاراؤ دذرئس ةمةس. شئن ادامگةرشئلئك، شئن ةثبةك كئمدئكئ، كئم ذلتتئث جانئن ساقتاؤعا زور ذلةس قوستئ، مئنة، وسئ ماسةلةلةردئ زةردةلةگةن ءجون. ءابئلقايئر حان مةن شاقشاق جانئبةكتئ بئرةؤ بئلاي، بئرةؤ ولاي دةيدئ. ا.يمانوأ اؤةلدة ذلت-ازاتتئق قوزعالئسئنئث قايراتكةرئ بولدئ دا، ارتئنان انت بذزئپ الئبيگة ةرئپ كةتتئ. وسئعان بئرةؤ عئلئمي تالداؤ جاسادئ ما، باعا بةردئ مة، قايسئسئ دذرئس، قايسئسئ بذرئس، انئقتادئ ما؟ جوق. كئمگة قاي جةردة ةسكةرتكئش قويؤ كةرةك، كئمگة قانداي اتاق بةرؤ كةرةك، قاي كوشةگة كئمنئث اتئ بةرئلؤئ كةرةك دةگةن سذراقتارعا ذلكةن جاؤاپكةرشئلئك پةن مذقياتتئلئق قاجةت.
- ءسئزدئث قاتارلاستارئثئزدئث اراسئندا توم-توم كئتاپ شئعارؤ بةلةث الئپ بارادئ. بازبئرةؤلةر رةسمي حاتتارئنا دةيئن جاريالاپ جاتئر. وسئ ذيات ءئس ةمةس پة؟
- راس، مذنداي بار، جاعدايئ كةلگةندةردئث بارلئعئ كئتاپ شئعارئپ جاتئر. كئتاپ ساپالئ ما، ساپاسئز با، وعان ةشكئم باس اؤئرتپايدئ. ايتةؤئر شئقسا بولدئ. بذل كئتاپتار بذكئل حالئققا ةمةس، اأتوردئث اينالاسئنداعئلارعا عانا تارايدئ. 500 دانادان باستالئپ، 2000 دانامةن شةكتةلةدئ. بذكئل ذلتقا مذرا بولا المايدئ. دةگةنمةن سول كئتاپتاردئث اراسئندا دا حالئقتئق كادةگة جارايتئن سوزدةر، دةرةكتةر، ماعلذماتتار بولؤئ مذمكئن. ولاردئث بارلئعئن ؤاقئت ةكشةيدئ. سوندئقتان ونداي كئتاپتاردان قاشؤدئث جونئ جوق. ع.قايئربةكوأ «جذلدئز» جؤرنالئندا باس رةداكتوردئث ورئنباسارئ بولئپ جذرگةن كةزئندة:«ناشار اقئنداردئ جاريالاماساق، ءبئز سياقتئ مئقتئ اقئنداردئ كئم تانيدئ؟» -دةپتئ. قازاقتئث حالئق ادةبيةتئنئث وزئندة ءسوز ءسذزئلئپ كةلةدئ. اؤةلدة ءبئر باستاؤ بولادئ، ول داميدئ، جةتئلةدئ. كئتاپتاردا دا سولاي.
- اثگئمةثئزگة راقمةت.
سذحباتتاسقان قانات ماحامبةت، استانا
(«ايقئن» گازةتئ. ءساؤئردئث 24 ئ. 2010 جئل)