قازاقستاننئث يادرولئق قارؤسئزدانؤعا قاتئستئ ذستانئمئ جئل وتكةن سايئن دذرئستئعئن دالةلدةپ كةلةدئ

دامئتؤ ХХI عاسئردا بذكئل دذنية جذزئنئث الدئندا تذرعان ماثئزدئ پروبلةمالاردئث بئرئنة اينالئپ وتئر. بذل پروبلةما جاثا داؤئردة ءئس-قيمئلدار باعئتئ بذرئس دئني كوزقاراستاردئ جةلةؤ ةتئپ، بةيبئت جذرتتئث ءومئرئن قيؤعا، ذلتتار مةن حالئقتاردئ ءوزارا ارازداستئرئپ، دذنية جذزئندةگئ بةيبئتشئلئك پةن كةلئسئمدئ شايقالتؤعا باعئتتالعان تذرلئ لاثكةستئك ذيئمداردئث وردالئ جئلانداي باس كوتةرئپ جاتقان تذسئندا وتكئرلةنة تذسؤدة.
قازئرگئ تاثدا جاپپاي قئرئپ-جوياتئن قارؤدئ تاراتؤعا قارسئ شئعئپ جاتقان، يادرولئق وتئندئ تةك بةيبئت ماقساتتا پايدالانؤدئ جاقتايتئن وزئق ويلئ ساياسي تذلعالار، جالپئ ساراپشئلار الدا-جالدا يادرولئق قارؤلار لاثكةسشئلةردئث قولئنا تذسة قالعان جاعدايدا جةر بةتئنئث قانداي كذيگة ذشئرايتئندئعئنا قاتتئ الاثداؤلئ. قازاقستان پرةزيدةنتئ نذرسذلتان نازاربايةأتئث جؤئردا رةسةيلئك «يزأةستيا» گازةتئندة جاريالانعان «الئپ اؤقئمدئ الةم جانة يادرولئق قاؤئپسئزدئك» اتتئ ماقالاسئندا دا بذل ماسةلةلةرگة ايرئقشا نازار اؤدارئلعان. «الةمدة بذگئندة تذتاندئرؤشئ ماتةريالدار ةكئ مئث توننا توثئرةگئندة ارتئق جيناقتالعانئن قاپةرگة سالا كةتكةننئث ارتئقتئعئ جوق. ولار اسكةر جذيةسئندة پايدالانئلئپ وتئرعان جوق، ءبئراق يادرولئق جارئلعئش قذرئلعئلار دايئنداؤعا ابدةن جارايدئ. لاثكةستةر وزدةرئنئث قولدارئنا ءتئپتئ قارابايئر يادرولئق ارسةنال تيگةن جاعدايدا سالماقتئ مةملةكةتارالئق جاثجالدارعا ارانداتؤدئ جذزةگة اسئرا الاتئنئن سةزئنة الئپ وتئرمئز با؟» دةيدئ ن. نازاربايةأ ماقالاسئندا.
راسئندا دا، قازئرگئ تاثدا الةمدئك دةثگةيدةگئ جاؤاپتئ تذلعالار «لاثكةسشئلةر يادرولئق قارؤدئ قولدارئنا تذسئرؤلةرئ مذمكئن بة، تذسئرة قالعان جاعدايدا الةم قانداي كذي كةشةدئ»، - دةگةن ساؤال توثئرةگئندة قانشالئقتئ تةرةث تولعانئپ جذر ةكةن؟ لاثكةسشئلةردئث 2001 جئلعئ قئركذيةكتئث 11 ئ كذنئ ا ق ش-تا جاساعان ويرانئنا، سودان كةيئنگئ كةزدةردة دة الةمنئث كوپتةگةن ةلدةرئن جازئقسئز جانداردئث قاندارئن توگئپ جاتقان ءئس-قيمئلدارئنان وي قورئتاتئن بولساق، بار ارمان-ماقساتتارئ ادامنئث ءومئرئن قيؤعا باعئتتالعان لاثكةسشئلةردئث يادرولئق قارؤدئ قولدارئنا ءتذسئرؤئ ابدةن مذمكئن عوي. سةبةبئ، 11- قئركذيةك وقيعاسئ لاثكةسشئلةردئث الةمدةگئ قاؤئپسئزدئگئ ةث مئقتئ سانالاتئن مةملةكتةتةردئث ءبئرئ، ءتئپتئ بئرةگةيئ - امةريكانئث جذيةسئن بذزا العانئن كورسةتئپ بةردئ. بذعان اقئل-ويلارئ جةتكةن، بذل كذردةلئ ءئس قولدارئنان كةلگةن لاثكةسشئلةردئث، يادرولئق قارؤدئ دا ؤئستارئنا تذسئرؤگة قارةكةتتةنئپ جاتپاعاندارئنا سئرا ةشكئم دة كةپئلدئك بةرة الماس.
ال تاؤةلسئزدئگئنئث العاشقئ جئلدارئنان باستاپ-اق وثئردةگئ، جالپئ الةمدةگئ قاؤئپسئزدئك پةن تذراقتئلئقتئ قامتاماسئز ةتؤدئ سئرتقئ ساياساتئنئث باسئم باعئتتارئنئث بئرئنة اينالدئرعان قازاقستان ءذشئن يادرولئق قارؤدئ تاراتپاؤ، يادرولئق وتئندئ تةك بةيبئت ماقساتتا پايدالانؤ ماسةلةسئندة دذنية جذزئندةگئ مةملةكةتتةردئث «ءبئر جاعادان باس، ءبئر جةثنةن قول شئعارعاندئعئ» اسا ماثئزدئ. سةبةبئ، قازاقستان سياقتئ، قازاق ةلئ ءتارئزدئ يادرولئق قارؤدئث زذلماتئن، زاردابئن الةمدةگئ بئردة-ءبئر ةل تارتقان جوق، تارتپاي-اق تا قويسئن. سوندئقتان دا يادرولئق قارؤدئث قورلئعئن ءبئر كئسئدةي بئلةتئن قازاقستان ءذشئن الةمنئث تاتؤلئقتئث تال بةسئگئندة تةربةلگةندئگئ اسا ماثئزدئ. كةثةستئك ءداؤئردئث تذسئندا قازاقستان اؤماعئندا قئرئق جئلدان استام ؤاقئت بويئ 456 يادرولئق جانة تةرمويادرولئق جارئلئستار جاسالدئ. ال بذل يادرولئق زاريادتاردئث جيئنتئق قؤاتتئ 1945 جئلئ حيروسيماعا تاستالعان اتام بومباسئنئث قؤاتئنان 2،5 مئث ةسة اسئپ تذسةدئ ةكةن. ةلؤ جئلعا جؤئق قازاقستان اؤماعئندا جذرگئزئلگةن يادرولئق جارئلئستار حالئقتئث دةنساؤلئعئ مةن قورشاعان ورتاعا تةثدةسئ جوق زيان كةلتئردئ. بةيبئت زاماندا ادام قولئمةن جاسالعان بذل قياناتتان مئثداعان جاندار كوز جذمئپ، ميلليونداعان تاعدئر زارداپ شةكتئ، حالئق ونئث زذلماتئن ءالئ كذنگة دةيئن تارتئپ كةلةدئ. سةمةي پوليگونئنداعئ سئناقتان رادياسيالئق ساؤلة العان قازاقستاندئقتاردئث جالپئ سانئ ءبئر ميلليون ادامنان اسئپ تذسةدئ. ال پوليگونئنئث توثئرةگئندةگئ ةكولوگيالئق اپاتتئث تةك لوكالدئ زوناسئ 300 مئث شارشئ شاقئرئمنان اسقان. قازاقستان اؤماعئنئث گةرمانيا اؤماعئمةن تةث كةلةتئن توعئزدان ءبئر بولئگئ ؤلانعان تاقئرعا اينالدئ. مامانداردئث باعالاؤئ بويئنشا، يادرولئق سئناقتار جذرگئزئلگةن جةرلةردئث توپئراعئنئث ءونئمدئ الةؤةتئنئث تولئقتاي قالپئنا كةلؤئنة كةم دةگةندة 300 جئل قاجةت ةكةن.
مئنة، ايدئث-كذننئث امانئندا باسئنان وسئنداي ناؤبةتتئ وتكةرگةن قازاقستان تاؤةلسئزدئكتئث العاشقئ جئلدارئنان باستاپ الةمگة ءوزئن بةيبئت سذيگئش مةملةكةت رةتئندة تانئتتئ. مةملةكةت باسشئسئ نذرسذلتان نازاربايةأتئث 1991 جئلعئ تامئزدئث 29 ئ كذنگئ جارلئعئمةن سةمةي يادرولئق پوليگونئ جابئلدئ. بذل تاريحي قادام ءبئزدئث مةملةكةتتئث جاهاندئق قاؤئپسئزدئك سالاسئنداعئ ستراتةگياسئن ايقئندادئ. ونئث ارتئن-ئلة شالا قازاقستان قؤاتئ جاعئنان الةمدةگئ ءتورتئنشئ زئمئراندئق-يادرولئق ارسةنالدان ءوز ئقتيارئمةن باس تارتئپ، ونئث ينفراقذرئلئمئن جويدئ. ال رةسمي تذردة يادرولئق قارؤئ بار مةملةكةتتةر: ا ق ش، قئتاي، انگليا، فرانسيا جانة رةسةي قازاقستانعا باسقا ءبئر مةملةكةت تاراپئنان قاؤئپ تونگةن جاعدايدا، ءبئزدئث ةلئمئزدئث تاؤةلسئزدئگئن قورعايمئز دةگةن شارتقا قول قويدئ. «پوليگون زاردابئن تارتئپ، يادرولئق قارؤدان پايدا بولعان قايعئ-قاسئرةتتةن كوز اشپاي كةلگةن حالقئمئز بذل باستامانئ زور ريزاشئلئق سةزئممةن قابئل الدئ. ءبئزدئث بذل شةشئمئمئز جةر شارئنئث بةيبئتشئلئكتئ سذيةتئن ميلليونداعان ادامدارئنا قؤانئش سئيلادئ. ولاردئث بويئندا يادرولئق قارؤدئ سئناؤدئ توقتاتؤعا بولاتئندئعئ تؤرالئ سةنئم پايدا بولدئ. سةمةي پوليگونئنداعئ جارئلئستار حالقئمئز ءذشئن ورنئ تولماس اؤئرتپاشئلئقتار اكةلدئ. ءبئزدئث بالالارئمئز بابالارئمئز باستان كةشكةن تاعدئر سوققئسئنا ةشقاشان دؤشار بولماق ةمةس. ذلئ دالامئزعا ازاپتئ قاسئرةت اكةلگةن وقيعا ةشؤاقئتتا قايتالانباؤئ ءتيئس»، دةپ اتاپ كورسةتكةن بولاتئن ن. نازاربايةأ 2009 جئلعئ ماؤسئمنئث 18 ئندة سةمةي يادرولئق پوليگونئنداعئ سئناقتئث توقتاتئلؤئنئث 20 جئلدئعئنا ارنالعان سالتاناتتئ جيئندا سويلةگةن سوزئندة.
وكئنئشكة قاراي، قازاقستاننئث پوليگوندئ جاؤئپ، جاپاي قئرئپ-جوياتئن يادرولئق قارؤدان باس تارتقان بذل قادامئنان ذلگئ العانداردئث قاتارئ ازئرگة از بولئپ تذر. كةرئسئنشة، قازئرگئ تاثدا دذنية جذزئندة يادرولئق قارؤدئ يةلةنگةن ةلدةردئث سانئ ازايؤدئث ورنئنا، بةيرةسمي تذردة جئل ساناپ كوبةيئپ كةلةدئ. سودان دا بولار الةم مازاسئز بولئپ بارادئ. بذگئندة دذنية جذزئندةگئ مةملةكةتتةردئ سولتذستئك كورةيا، يران، ءذندئستان، پاكئستان سئندئ ةلدةردة جذرگئزئلئپ جاتقان يادرولئق سئناقتار قاتتئ قوبالجئتئپ وتئر. بذل مةملةكةتتةردئث يادرولئق قارؤدئ تاراتپاؤ جونئندةگئ كةلئسئم-شارتتا قولدارئ جوق ةكةنئن ةسكةرسةك، ولاردئث جاثاعئداي ارةكةتتةرئ الةمدةگئ الپاؤئت ةلدةرمةن اراداعئ ساياسي قارئم-قاتئناستارئنا كةسئرئن تيگئزؤدة. قذداي ونئث بةتئن ارئ قئلسئن، ةگةر الدا-جالدا يادرولئق قارؤعا قاتئستئ سوعئس وتئ تذتاناتئن بولسا، بذدان سايئپ كةلگةندة ةش كئناسئ جوق قاراپايئم حالئق، تابيعات انا زارداپ شةگةدئ. بذعان يراقتاعئ قازئرگئ احؤال اينا-قاتةسئز دالةل. سةبةبئ، كئشئ دج. بؤشتئث كةزئندةگئ يراقتاعئ سوعئس باستاپقئدا «بذل ةلدة يادرولئق قارؤ بار ما، جوق پا؟» دةگةن ماسةلةدةن باستالعانئن الةم جذرتشئلئعئنئث ةسئندة. وسئ ورايدا ن. نازاربايةأ «يزأةستياداعئ» ماقالاسئندا يادرولئق دةرجاأالار كلؤبئنئث باقئلاؤسئز كةثةيؤ قاتةرئ - ХХI عاسئرداعئ اسا كوكةيكةستئ پروبلةمالاردئث ءبئرئ ةكةنئن ايتئپ، ةگةر حالئقارالئق قوعامداستئق يادرولئق قارؤعا ية مةملةكةتتةر اؤقئمئنئث كةثةيؤئنة قارسئ ساياسي كذش-جئگةر تانئتا المايتئن بولسا، ونئث سالدارلارئ ذلكةن اؤئرتپالئقتارعا الئپ كةلؤئ ابدةن مذمكئن ةكةنئن ةسكةرتةدئ. «ءبئز كةيبئر ايتارلئقتاي ئقپالدئ ةلدةردئث كذنئ بذگئنگة دةيئن يادرولئق سئناقتارعا جان-جاقتئ تئيئم سالؤعا قول قويؤدان جانة راتيفيكاسيالاؤدان قاشقاقتاپ وتئرعانئنا وكئنئشتئمئز. مذنداي جاعداي رةسمي يادرولئق مةملةكةتتةرگة يادرولئق قارؤدئ سئناقتانوتكئزؤدئ جالعاستئرؤعا، ال سونئث تابالدئرئعئندا تذرعان ةلدةرگة وزدةرئنئث زئمئراندئق-يادرولئق باعدارلامالارئ بويئنشا جذمئستاردئ ةشبئر جازاسئز جذرگئزؤگة مذمكئندئك بةرئپ وتئر»، دةيدئ ن. نازاربايةأ.
ةندئ بةيبئت ماقساتتاردئ كوزدةيتئن يادرولئق باعدارلاماعا قاتئستئ بئرةر ءسوز. ارينة، يادرولئق وتئندئ بةيبئت ماقساتتا پايدالانؤ ءاربئر تاؤةلسئز مةملةكةتتئث قذقئعئ. جوعارئدا ءبئز ايتئپ وتكةن سولتذستئك كورةيا نةمةسة يران يادرولئق باعدارلامانئ تةك بةيبئت ماقسات ءذشئن پايدالانئپ جاتقاندارئن ايتؤدا. ال رةسمي تذردة يادرولئق قارؤئ بار مةملةكةتتةر بولسا، ولاردئث بذنداي ؤاجدةرئمةن كةلئسپةيدئ. ءبئر سوزبةن ايتقاندا قازئرگئ تاثدا دذنية جذزئندةگئ مةملةكةتتةر اراسئندا يادرولئق ماتةريالداردئ پايدالانؤعا قاتئستئ ءوزارا سةنئمسئزدئك (مذمكئن باقتالاستئق) قالئپتاسئپ وتئر. «يزأةستيا» گازةتئندةگئ ماقالاسئندا قازاقستان باسشئسئ بةيبئت باعئتتاعئ يادرولئق باعدارلامالاردئ دامئتؤ - ةگةمةن مةملةكةتتةردئث اجئراماس قذقئعئ ةكةنئن ايتئپ، حالئقارالئق-قذقئقتئق كةثئستئكتة قالؤ جانة تةك قانا بةيبئت باعئتتاعئ يادرولئق باعدارلامالاردئ دامئتؤ مةملةكةتتةر ءذشئن ةكونوميكالئق تذرعئدا ءتيئمدئ بولؤئ تيئستئگئن اتاپ كورسةتةدئ. سوندئقتان دا يادرولئق تةرروريزممةن كذرةس سالاسئنداعئ جاهاندئق كذش-جئگةر مةن حالئقارالئق قذقئق تذرعئسئنان العانداعئ اشئق يادرولئق باعدارلامالار اراسئندا ويلاستئرئلعان تةپة-تةثدئك قاجةت. «تابيعي ؤراننئث ءئرئ قورلارئنا، تةحنولوگيالئق بازاعا، دامئعان ينفراقذرئلئمعا ية قازاقستان دا بةيبئت باعئتتاعئ يادرولئق باعدارلامانئ دامئتؤعا دةگةن ءوزئنئث زاثدئ قذقئعئن پايدالاناتئن بولادئ. ءبئز شةتةلدئك ارئپتةستةرگة شيكئزات جةتكئزؤشئ رولئمةن شةكتةلئپ قالماي، الةمدئك تةحنولوگيالئق تئزبةكتة نةعذرلئم لايئقتئ ورئن الؤعا ذمتئلاتئن بولامئز»، دةيدئ ن. نازاربايةأ. وسئ ورايدا پرةزيدةنت بئلاي مالئمدةدئ: «قازاقستاننئث بةيبئت باعئتتاعئ يادرولئق باعدارلامانئ اسكةري باعئتتاعئ باعدارلامادان بولئپ تذرعان شةكارانئ ةشقاشان اتتامايتئنئنا سةندئرة الامئن».
اق ذيگة ب. وباما جايعاسقالئ بةرئ سوثعئ جئلدارئ ا ق ش پةن رةسةي اراسئندا قالئپتاسقپان سالقئن قارئم-قاتئناسقا جان بئتة باستادئ. بئلتئر انگلياداعئ كةزدةسؤلةرئندة ب. وباما مةن د. مةدأةدةأ يادرولئق قارؤسئزدانؤعا جانة ستراتةگيالئق شابؤئلداؤشئ قارؤلاردئ قئسقارتؤعا كةلئسئپ، ستراتةگيالئق قارؤ-جاراقتار سالاسئندا جاثا كةلئسئم-شارت بةكئتؤ جونئندة ؤاعدالاستئ. بذنئث ءوزئ يادرولئق قارؤسئزدانؤدئ جاقتايتئن مةملةكةتتةر ءذشئن، سونئث ئشئندة قازاقستان ءذشئن جاقسئ جاثالئق بولدئ، الةمدئ تئنئشتاندئرؤعا جاسالعان ءبئر باتئل قادام رةتئندة باعالاندئ. قازاقستان باسشئسئنئث «يزأةستيا» گازةتئندةگئ ماقالاسئن قئسقاشا تذيئندةيتئن بولساق، تةك بذكئل الةمدئك قوعامداستئقتئث سئندارلئ جانة كةلئسئلگةن ءئس-قيمئلدارئ عانا يادرولئق قاؤئپسئزدئك پروبلةماسئن شةشؤدةگئ ءتيئمدئ قذرالدار بولا الادئ.
سةمةي يادرولئق پوليگونئنداعئ سئناقتئث توقتاتئلؤئنئث 20 جئلدئعئنا ارنالعان سالتاناتتئ جيئندا سويلةگةن سوزئندة ةلباسئ: «مةنئث ويئمشا، الداعئ ون جئلدئق بارلئق الةم ءذشئن سئندارلئ بولادئ. بذل جئلدار بئزدةر يادرولئق اجال قئلئشئنان تولئق قذتئلا الامئز با نةمةسة ول بذدان كةيئن دة ادامزاتقا ودان ءارئ قاؤئپ توندئرة بةرة مة، سونئ كورسةتةدئ. سوندئقتان يادرولئق قارؤدئ تاراتپاؤ تةتئكتةرئن قايتا قاراستئرؤعا بئردةن كئرئسؤ كةرةك»، - دةپ اتاپ كورسةتكةن ةدئ. ةلباسئنئث وسئ پئكئرئ كذن وتكةن سايئن وزةكتئ بولا تذسؤدة. الةمدئك قوعامداستئق تا بذنئ مويئنداپ وتئر. وسئ ورايدا الةمدئك قوعامداستئق جؤئردا ا ق ش-تا وتةتئن يادرولئق قاؤئپسئزدئك جونئندةگئ سامميتتئث قورئتئندئسئنان يادرولئق قارؤسئزدانؤعا قاتئستئ ئزگئ جاثالئقتار كذتؤدة. يادرولئق قارؤسئزدانؤ سالاسئنداعئ دذنية جذزئ ةلدةرئنئث كةلةشةكتةگئ قادامدارئ كوپ جاعدايدا وسئ ءساؤئر سامميتتئندة قارالاتئن ماسةلةلةرگة، وندا قابئلداناتئن شةشئمدةرگة بايلانئستئ بولماق.