باؤرجان مومئش ذلئ - ةل جذرةگئنةن ماثگئلئك قونئس تاپقان باتئر

None
None
sp; ئ. قازاقپارات. قازاق تاريحئنئث ءار عاسئرئندا حالقئمئزدئث باتئرلئعئنئث ذلگئسئنة اينالعان تذلعالار بولعان. سونداي اسئلداردئ تئلگة تيةك ةتةر بولساق، XX عاسئردا باؤكةثنئث - باؤئرجان مومئش ذلئنئث شوقتئعئ ءاردايئم وقشاؤلانئپ تذرادئ.

باؤكةث - اثئزعا اينالعان تذلعا. باؤكةث - ةل جذرةگئنةن ماثگئلئك قونئس تاپقان باتئر. قئتاي قازاقتارئ بةيكذنا بالاعا باتا-تئلةك جاساردا باؤئرجانداي باتئر بول، بايشةگئردةي اقئن بول، دةيدئ ةكةن.
قئزئل يمپةريا كذشةيئپ تذرعان ساتتة باؤكةثنئث اسقان باتئرلئعئ دا، قايراتكةرلئگئ دة، جازؤشئ، ويشئلدئعئ دا دذرئس باعالانعان جوق. 45 جئل بويئ باتئر اتاعئنا ةكئ رةت ذسئنئلسا دا بةرئلمةي قويدئ. ماسكةؤدةگئ جوعارئ اسكةري اكادةميادا 5 جئل «جوعارئ تاكتيكادان» اعا وقئتؤشئ بولئپ قئزمةت اتقارئپ، ذستازدئقتئث ةث بيئك شئثئنا جةتتئ. 13 جئل گةنةرالدئق قئزمةت اتقاردئ. ءبئراق، گةنةرال شةنئ بةرئلگةن جوق. وزگة ذلتتئث، جوعارئ اسكةري بيلئككة ارالاستئرئلمايتئن ذلتتئث وكئلئ ةكةندئگئ ةسةپكة الئندئ. وعان «بةتئث بار، ءجذزئث بار» دةمةي بةتكة ايتاتئن ءبئربةتكةي باتئر مئنةزئ قوسئلدئ. م.اؤةزوأ: «باؤئرجان مومئش ذلئن تئكةسئنةن تئك قويئپ، قئلئشپةن شاپساث، ةكئ جارئلئپ تذسةدئ، ءبئراق ءسئز بةن بئزگة ذقساپ كةلئسئمپازدئققا بارمايدئ» دةگةن ةكةن.

فرونت قولباسشئسئ ي.ح.باگراميان ديأيزيا قولباسشئسئ ب.مومئش ذلئنئث ءومئر بايانئمةن تانئسئپ وتئرئپ: «فاميلياثئز قيئنداؤ ةكةن، نةگة ورئسشا ةمةس؟» - دةپتئ. سوندا باتئر: «ءسئز نةگة باگراموأ ةمةسسئز!» - دةپ قويئپ قالعان (كوزئ قاراقتئ، كوثئلئ وياؤ، ازات جاندئ قازاق بالاسئنا وي سالار - ة.ك.). كةلئسئمپاز جان عانا ءمانساپ باسپالداعئنا تةز ورلةيتئنئ بةلگئلئ. باتئردئث تؤا بئتكةن تابيعاتئنا بذل جول جات ةدئ. الايدا، جوعارئ جاق كوتةرمةلةمةدئ دةپ باؤكةثنئث ةل اراسئنداعئ قادئر-قذرمةتئ، داثقئ ةسةلةپ ارتپاسا ةش كةمئگةن ةمةس. سوثعئ دةموكراتيا مةن ةركئندئك لةبئ ةسكةن كةزةثدة عانا پرةزيدةنتئمئزدئث ارالاسؤئمةن باؤئرجان مومئش ذلئنا باتئر اتاعئ بةرئلدئ.

ب.مومئش ذلئ 200 دةن استام ذرئسقا اسكةردئ ءوزئ باستاپ كئرگةن. بةس رةت قورشاؤدا قالئپ، بذزئپ-جارئپ شئققان. جةتئ رةت جاراقاتتانعان، ءذش رةت كونتؤزيا العان. سذراپئل سوعئس ءتورت جئلعا سوزئلدئ. ءبئراق، باؤكةث جةتئ جئلداي اجالدئث وتئندة ءجذردئ...

ماسكةؤ تذبئندةگئ ناعئز قئسئلتاياث شاقتا: «كريؤكوأادان شئعئسقا قاراي جةر جوق!» - دةپ قارتانئث جارتئسئن قئلئشپةن شاؤئپ تاستاعان جذرةك جذتقان قاس باتئردئث داثقتئ جاؤئنگةرلئك جولئنئث بذل ايشئقتئ كةزةثدةرئ عانا.

باؤكةث ةثبةككة ارالاسؤئن ذستازدئقتان باستاعان ةكةن. ذستازدئقتا ذلكةن تابئسقا جةتكةنئن جوعارئدا ايتئپ وتكةنبئز.

جيئرما كئتاپ جازعان ةثبةكقور قالامگةر باؤكةثنئث ءار كئتابئن وقئرمان جذرت قذنئعا وقئپ، تاعاتسئزدانا كذتئپ وتئرعان. ونئث كئتاپتارئنئث جالپئ تارالئمئ 2 ميلليوننان اسئپ كةتكةن ةدئ. باؤكةثنئث كئتاپتارئ كؤبادا جانة يزرايلدة 20 رةت، پولشادا - 15، چةحوسلوأاكيادا 13 رةت باسئلئپ شئققان.

باؤكةث عذمئر بويئ قازاق حالقئنئث سالت-داستذرئن بارئنشا قادئرلةپ، انا ءتئلئن ايالاپ، اسپةتتةپ وتكةن. كةزئندة جازؤشئ د.سنةگين بئلاي دةگةن ةكةن: «باؤئرجان ءجذز جئلدا ءبئر تؤادئ. ول مةن ءذشئن ماثگئ ذلگئ. ول قازاق بولؤدان قالعان قازاقتاردئ، ياكي، ءتئلئن، ءدئنئن، اتا سالتئن بئلمةيتئن قازاقتاردئ جةك كورةتئن».

1965 جئلئ كؤباعا بارعان ساپارئندا 30 گرادؤس ئستئقتا سؤسار بوركئن تاستاماي قازاق ةكةنئن، قازاق دةيتئن ةل بارئن ماقتانئشپةن كورسةتئپ جذرگةن ةرةن قيمئلدارئ دا باؤكةث بئتئمئندةگئ ءبئرتؤار قاسيةت ةكةندئگئنة دالةل بولارلئقتاي. جاسقانشاق ةلدئث وتان سذيگئشتئگئنئث قذنئ كوك تيئن دةپ ذعاتئن باتئر ايبئندئ، قذرئش قالقاندئ، باتئل ذرپاق تاربيةلةؤدئ ارماندادئ. باؤكةث انادان ةشكئم باتئر بولئپ تؤمايتئنئن، ايبئندئلئق اسپاننان تذسپةيتئنئن، تةك قانا تاباندئلئق - تاتئمدئ تاربيةدةن باستاؤ الادئ دةپ ةسةپتةگةن.

بذگئندة باؤئرجان مومئش ذلئ تؤرالئ جذرت اؤزئنان ايتئلماعان جاقسئ ءسوز، اشئلماعان سئر قالعان جوق. وسئ جولعئ ءوزئمنئث از-كةم ويئمدئ قازاقتئث قايتالانباس ءبئرتؤار تذلعاسئنئث تاربيةنئ تئرةك ةتكةن ذستازدئق جولئنئث، اسئل مذرا بولئپ ساقتالاتئن ءئنجؤ-مةرؤةرت سوزدةرئنئث ذرئمتال تذستارئمةن ذشتاستئرؤدئ قولايلئ كوردئم.

باؤكةث جايئندا سئر ذشئعئنا تذرتكئ بولعان تاعئ ءبئر جاي بار.

باؤئرجان مومئش ذلئ 1943 جئلدئث اياعئندا جاراقاتتانئپ، گوسپيتالدا ةمدةلئپ شئققاننان كةيئن الماتئعا كةلگةن ةكةن. اكادةميك قانئش ساتباةأ پةن مذحتار اؤةزوأ قازاقستان جاؤئنگةرلةرئنئث ةرلئگئ، موسكأا تذبئندةگئ شايقاس، مايدان ءومئرئ جايلئ باؤئرجان مومئش ذلئنا عئلئمي-شئعارماشئلئق ينتةلليگةنسيا الدئندا ءدارئس وقؤعا ءوتئنئش جاسايدئ. اثگئمة-ءدارئس ءبئر اپتاعا سوزئلادئ. وسئ تاريحي قذندئ ادةبي مذرا شيرةك عاسئر بويئ جازؤشئ ارحيأئندة ساقتالئپ كةلئپتئ. تذپ نذسقادان ءبئراز ئقشامدالئپ مذحتار قازئبةكوأتئث اؤدارؤئمةن 1990 جئلئ "جذلدئز" جؤرنالئنئث 5-سانئندا تذثعئش رةت جارئق كوردئ.

تابيعاتئنان سذثعئلا باؤكةثنئث اسكةري اكادةميالاردا وقئلؤعا ءتيئستئ اثگئمة-دارئستةرئ كةيئندةرئ ئرگةلئ ئزدةنئستةرگة جول اشقانئ بةلگئلئ. باؤكةث كوپ جذرتتاردئث كونة، جاثا جورئق جولدارئن، سودان تؤعان كوركةم مذرانئ دايةكتئلئكپةن زةرتتةگةن كئسئ. اسئرةسة، اسكةري ورئس شةجئرةسئنة، ونئث سول سالاداعئ تئرلئگئ مةن تئلئنة جةتئك بولعان.

ةندئ بئرةؤگة وي سالئپ، بئرةؤگة ونةگة بولئپ، كوپشئلئكتئث كادةسئنة جارارلئق اثگئمة-دارئستةگئ وي ورئمدةرگة جذگئنةيئك:

«...دانالئق وتكةننئث تاجئريبةسئن قورئتاتئن، قازئرگئ جاعدايدئ زةردةلئ تالدايتئن جانة بولاشاقتئ كورة بئلةتئن تأورچةستأولئق ويدئث قايماعئنان تذرادئ. بذيرئق - العئر باسشئنئث وي-ارمانئ. اسكةرسئز - قولباسشئ قاؤقارسئز، باسشئسئز اسكةر - ءالسئز.

قاناتتئ ءسوزدئث قاراپايئم سوزدةن ايئرماسئن سةرگةك قذلاق، العئر وي اجئراتادئ.

كومانديردئث پارئزئ - سولداتتاردئث قانداي دا ءبئر بولماسئن ءئس-ارةكةتتةرئن نازارعا سالئپ، ةسكةرؤسئز قالدئرماؤ. ةگةر سولدات جاقسئ ئسئمةن كوزگة تذسسة - ول ماداقتالؤعا ءتيئس.

ذرئستا - سوعئستا - ادامعا ءتان بارلئق: جوعارئ جانة تومةنگئ قاسيةتتةردئث ءوزئ بارئنشا اشئلئپ كورئنةدئ. جوعارئ سةزئمدةر: پارئز، ادامگةرشئلئك، ةرجذرةكتئلئك، ةرلئك، باتئرلئق، قاهارماندئق جانة ت.ب. تومةنگئ سةزئمدةر: وپاسئزدئق، ذجدانسئزدئق، ذرةي، قورقئنئش جانة ت.ب.

ةرلئك دةگةنئمئز نة؟ بذل ادامعا تؤا بئتكةن قاسيةت ةمةس، دذرئس جذرگئزئلگةن اسكةري تاربيةنئث جةمئسئ. ةرجذرةكتئلئك پةن باتئرلئقتئ نايزالاسقان قولما-قول ذرئستان كورگئسئ كةلةتئن ادام قاتةلةسةدئ.

...«سولدات» دةگةن سوزدئ سوعئسقا قاتئستئ ماعئنادا عانا ذعئنباؤ قاجةت. بارلئق جةردة ادامعا جاس كةزئنةن باستاپ سولدات، ناعئز كذرةسكةر دةپ قاراؤ قاجةت. سولدات دةپ ءار ءتذرلئ سالالار مةن قئزمةتتةردة جذمئس ئستةپ جذرگةندةردئث ءبارئن ايتئپ وتئرمئن. سولدات دةگةندئ مةن كةث ماعئنادا تذسئنةمئن. ادام وت باسئ-وشاق قاسئنان باستاپ ذرئس كةزئندة شابؤئلعا شئعؤعا دةيئن، بارلئق جةردة جاؤئنگةرلئك قاسيةت، قايرات، تاباندئلئق كورسةتة ءبئلؤئ كةرةك.

پارئز - بذل ورئندالؤعا ءتيئس مئندةت پةن ارةكةت. مئندةت ادامعا جاؤاپكةرشئلئك جذكتةيدئ» («جذلدئز» جؤرنالئ. №5، 1990).

ءيا، ومئردةگئ ءور مئنةزئنة ولشةم بوپ قالئپتاسقان جالئندئ جذرةكتةن شئعاتئن سوزدةر!

ذلئ باتئردان ءبئزدئث الار ذلاعاتئمئز كوپ. ءبئز عانا ةمةس، شةتةلدةردة دة باؤكةث ذلاعاتئن قاسيةت تذتقاندار از بولدئ ما؟! كؤبانئث اسكةري اكادةمياسئندا باؤكةثنئث كئتابئ («أولوكولامسك تاس جولئ») ارنايئ كؤرس سةمينارئ رةتئندة وقئلدئ. سول ةلدةگئ ازاتتئق ءذشئن كذرةس جئلدارئندا باتئردئث شئعارماسئ يسپان تئلئنة جةدةل اؤدارئلئپ، سولداتتارعا تاراتئلعان. جازؤشئ كئتابئنئث قاسيةتئ اسكةري ونةرئندة، جةثئس عئلئمئنئث سئر-سيپاتئن اشئپ بةرؤئندة عانا ةمةس، سونداي-اق ةرلئك، ازاماتتئق، تاباندئلئق، وتانشئلدئق رؤحتئ تاربيةلةؤئندة دة ةدئ.

ةثسةسئ بيئك ةلدئگئمئزدئث ةرتةثئ - قازئرگئ ذرپاق باؤكةث بئتئمئندةگئ اسقار جذرتئنئث شئث باسئنداي تاكاپپار رؤحئنان قاناتتانئپ، باتئرلئق، وتان سذيگئشتئك قاسيةتتةردئ بويلارئنا ءسئثئرئپ وسسة، نذر ذستئنة نذر بولار ةدئ!

ادالدئقتان اسقان قذدئرةتتئلئكتئث، ادئلةتتئلئكتةن اسقان اؤليةلئكتئث بولؤئ مذمكئن بة؟! ةندةشة، باؤئرجان اتاعا قانشا تاعزئم ةتسةث دة ارتئق بولماس دةپ ويلايمئز. ويتكةنئ، اتاسئزدئق - وتانسئزدئق، وتانسئزدئق - وپاسئزدئق، وپاسئزدئق - ءيمانسئزدئق.

ةشتةثةنئث قادئرئنة بويلاي بئلمةگةن ةشكئمدئ دة جارئلقاي المايدئ. ءتاثئرئم تةك سوندايدئث بةتئن اؤلاق قئلعاي!

P.S.. جذرةگئ "حالقئم" دةپ سوققان، ارقانئث ارداقتئسئ، وتاندئق جؤرناليستيكا سالاسئنئث مايتالمانئ، ذستازئمئز مارقذم اقسةلةؤ سةيدئمبةك: «كوشپةلئلةردئث، ونئث ئشئندة قازاقتئث اسكةري ونةرئ تؤرالئ دذنيةلةر شامالئ. ورئس اسكةرئنئث سوعئس ونةرئن ورئستان ارتئق مةثگةرگةن ءبئزدئث باؤئرجان مومئش ذلئنئث تاجئريبةسئن زةردةلةؤ قاجةت» دةپ ةدئ، جارئقتئق. وسئ تئرناقالدئ ماتةريالدئ تالئمگةر تاپسئرماسئنئث باسئ دةپ قابئلداثئزدار، قادئرلئ وقئرمان.

اأتورئ: ةرنار كذلماعامبةت، اسكةري جؤرناليست.

(«ةگةمةن قازاقستان» گازةتئ. قاثتاردئث 11 ئ. 2010 جئل).

سوڭعى جاڭالىقتار
telegram