قوجا احمةت ياساؤي

لقئنئث بايئرعئ مادةنيةتئنئث تاريحئندا ايرئقشا ورنئ بار ذلئ اقئن، سوپئلئق پوةزييانئث نةگئزئن سالؤشئ، كذللئ كذنشئعئس مذسئلماندارئنئث رؤحاني ذستازئ بولعان ذلئ ويشئل، ءدئني قايراتكةر.
None
None

ءوز اتئ احمةت، ةسئمئنئث الدئنداعئ «قوجا» مذسئلمان ءدئنئن تاراتئپ، ؤاعئزداؤشئلئق قئزمةتئنة وراي بةرئلگةن اتاؤ، ال سوثئنداعئ «ياساؤي» اقئننئث قاي جةردةن شئققاندئعئن كورسةتةدئ. ءبئراق ناقتئلئق ءذشئن ايتساق، ياسئ قالاسئ ونئث تؤعان جةرئ ةمةس، جاستايئنان جةتئم قالئپ، اعايئن تؤئستارئنئث قولئنا كةلئپ، بالا كةزئنةن وسكةن جةرئ. اقئننئث تؤعان جةرئ قازئرگئ وثتذستئك قازاقستان وبلئسئنئث سايرام اؤدانئ. اكةسئ ءئيبراحيم مذسئلمانشا ساؤاتئ بار، ءسوز قادئرئن بئلةتئن بئلئكتئ ادام بولعان. بالا احمةتتئث باستئ ذستازئ، تاربيةشئسئ اتالاس تؤئسئ بولئپ كةلةتئن ارئستانباب بولدئ. ول ومئردةن قايتقاننان كةيئن احمةت 17 جاسئندا ياسئ قالاسئنا كةلةدئ. ءدال وسئ كةزدةن باستاپ اراب، شاعاتاي، پارسئ، تذركئ تئلدةرئندة ولةثدةر جازا باستايدئ. شئعئس پوةزيياسئ مةن ادةبيةتئنة دةن قويدئ. كةيئن بذحارا قالاسئندا ءجذسئپ حامادانيدئث ءدئني مةدرةسةسئندة وقئدئ. ونئ تامامداعان سوث سوپئلئق جولدئث ءبئراز اششئ-تذششئسئن تاتئپ، كوپتةگةن قالالاردئ ارالاپ، تؤعان شاهارئ تذركئستانعا قايتئپ ورالادئ دا، ارئستانباب قالاپ كةتكةن ءداستذردئ جالعاستئردئ. وسئندا ول ءئيسلام دذنيةسئ كةث تانئعان كةمةثگةرگة اينالدئ. ال 63 جاسئنان باستاپ قالعان ءومئرئن جةر استئندا، ياعني قئلؤةتتة وتكئزدئ. بذنئ احمةت «پايعامبار جاسئنا جةتتئم. ماعان ودان ارتئقتئث قاجةتئ جوق»، - دةپ تذسئندئرةدئ. قانشا جئل عذمئر كةشكةنئ جونئندة ءار تذرلئ دةرةكتةر بار. ءبئر دةرةكتة 73 جئل، كةلةسئلةرئندة 85 جاس دةپ بةرئلگةن. ج.ايماؤئتوأ اقئننئث 149-شئ حيكمةتئنة سذيةنئپ، ياساؤيدئ 125 جاس جاساعان دةيدئ.

ونئث بذگئنگئ ذرپاققا جةتكةن كولةمدئ شئعارماسئ - «ديؤاني حيكمةت» (دانالئق كئتابئ) قئپشاق ديالةكتئلةرئمةن كونة تذركئ تئلئندة جازئلعان. وكئنئشكة وراي تؤئندئنئث تذپنذسقاسئ ءبئزدئث زامانئمئزعا جةتپةگةن. بئزگة جةتكةنئ XV-XVI  عاسئرلارداعئ كوشئرمةسئ عانا. ونداي نذسقالارئ وتة كوپ. ولاردئث كوبئ ئستامبذل، قوقان، تاشكةنت، ماسكةؤ، الماتئدا ساقتالعان. بذل شئعارما العاش رةت 1878 جئلئ جةكة كئتاپ بولئپ باسئلئپ شئقتئ. سودان كةيئن ول ئستامبذل، قازان، تاشكةنت قالالارئندا بئرنةشة قايئرا باسئلدئ. سونئث ءبئرئ 1901 جئلئ قازاندا تئنئشتئق ذلئنئث قازاقتارعا ارناپ شئعارعان نذسقاسئ بولاتئن. ءتورت تارماقتئ ولةثمةن جازئلعان بذل شئعارمادا اقئن ءوزئنئث بالا كذنئنةن پايعامبار جاسئنا كةلگةنگة دةيئنگئ ءومئر جولئن باياندايدئ، تئرشئلئكتة تارتقان ازابئن، كورگةن قايعئسئن ايتادئ، بذحارا حالئققا ذستةمدئك جذرگئزؤشئ حانداردئث، بةكتةردئث، قازئلاردئث جئبةرگةن كةمشئلئكتةرئن، جاساعان قيياناتتارئن سئنايدئ، بذل فانيدئث جالعاندئعئن بئلدئرةدئ.

قوجا احمةت ياساؤي تذركئ تئلئندة جاتئق ءارئ بةينةلئ جئر جازؤدئث ذلگئسئن جاساپ، تذركئ تئلدةرئنئث كوركةم شئعارمالار تؤدئرؤ مذمكئندئگئنئث مول ةكةندئگئن دالةلدةدئ. ونئث جازبا ادةبيةت ذلگئسئندةگئ شئعارمالارئ تذركئ توپئراعئندا ةرتةدةن قالئپتاسقان سؤئرئپسالمالئق داستذردةگئ ادةبيةتكة جاثا سةرپئن، تئث مازمذن الئپ كةلؤمةن قاتار، ونئ ءتذر جاعئنان كوركةيتئپ، كةمةلدةندئرة تذستئ. فولكلور مةن جازبا ادةبيةتتئث ءوزارا جاقئنداسؤئنئث، تولئسئپ، كوركةيؤئنئث دانةكةرئ بولا وتئرئپ، شئعئس ادةبيةتئندة ةرتةدةن قالئپتاسقان، قذران كارئمدة باياندالاتئن تاريحي اثئزدار مةن پايعامبارلار، اؤلية-انبيةلةر جونئندةگئ ءاپسانالاردئ حيكمةتتةرئندة ذتئمدئ پايدالاندئ.

ونئث جولئن ذستانعان شاكئرتتةرئ مةن سوپئلئقتئ ؤاعئزداؤشئلار تذركئستاندئق عذلامانئ كذللئ الةمگة تانئتتئ. قوجا احمةت ياسساؤي تذركئ حالئقتارنئث جاثا ءئيسلامدئق وركةنيةتتةگئ حالئقتئق اعئمئنئث ارناسئن انئقتاپ بةردئ. ول جاثا ءدئني ءئيدةولوگييانئ تاثئرلئك شاماندئقپةن، زوراستريزممةن بئرئكتئرة وتئرئپ، قوعامدئق-الةؤمةتتئك ساناعا سئثئرؤدة كوپ ةثبةك ةتتئ.

«ديؤاني حيكمةتتةن» قازاق حالقئنئث ةرتةدةگئ مادةنيةتئنة، ادةبيةتئنة، تاريحئنا، ةتنوگرافيياسئنا، ةكونوميكاسئنا قاتئستئ باعالئ دةرةكتةر تابؤعا بولادئ. تذركئستان قالاسئندا جةرلةنگةن قوجا احمةت ياسساؤي ءازئرةتئ سذلتان اتالئپ، باسئنا XIV عاسئردئث اياعئندا اتاقتئ اقساق تةمئر كذمبةز ورناتتئردئ. بذل جايئندا جةرگئلئكتئ حالئقتا مئناداي اثئز بار: «قوجا احمةت ياساؤي مازارئن تذرعئزا باستاعاندا قارا داؤئل قابئرعالارئن ذشئرئپ اكةتةدئ. وسئدان كةيئن اقساق تةمئردئث تذسئنة قئزئر ةنئپ، ةث الدئمةن احمةتتئث ذستازئ ارئستانبابقا مازار تذرعئزؤ جونئندة ايان بةرئپتئ. تةمئر قئزئردئث ايتقانئن ةكئ ةتپةي ورئنداپ، سودان كةيئن بارئپ قانا ءوزئ ويلاعان جذمئسئنا كئرئسكةن ةكةن».

قوجا احمةت ياساؤيگة تاؤ ةتؤشئلةر الدئمةن ارئستانبابتئث باسئنا بارئپ تذنةيدئ. 1978 جئلئ قئركذيةكتة قوجا احمةت ياسساؤي رةسپؤبليكالئق مذراجايئ اشئلدئ. 1989 جئلئ تامئزدئث 28-ئندة قازاقستان رةسپؤبليكاسئ ذكئمةتئنئث شةشئمئمةن «ازئرةت سذلتان قورئق-مذراجايئ» ذيئمداستئرئلدئ. تذركييا ةلئمةن اراداعئ كةلئسئم بويئنشا جذرگئزئلگةن عيماراتتئ قالپئنا كةلتئرؤ جذمئستارئ 2000 جئلئ اياقتالدئ. 2003 جئلئ ماؤسئمدا پاريجدة وتكةن يؤنةسكو-نئث 27-شئ سةسسيياسئندا قوجا احمةت ياسساؤي كةسةنةسئ دذنيةجذزئلئك مادةني مذرالار تئزئمئنة ةنگئزئلدئ. مازاردا وتئزعا جؤئق مةشئت، كئتاپحانا، زالدار بار.

دةرةك كوزئ:

ا.سةيدئمبةكوأ، «ةلتذتقا» كئتابئ

«تاريحي تذلعالار» كئتابئ

قازاقستان ذلتتئق ةنسيكلوپةديياسئ، 6 توم

 

سوڭعى جاڭالىقتار