ۋاقىتتى جەڭگەن جادىگەر - ۇلى قورعان
استانا. KAZINFORM - ماۋ زىدۋڭنىڭ: «ۇلى قىتاي قورعانىنا بارماساڭ، ناعىز قىتاي ەمەسسىڭ» دەگەن ايگىلى ءسوزىن ءسال-ءپال بۇرمالاپ، «قورعاندى كورمەگەنىڭ - قىتايدى كورمەگەنىڭ» دەۋگە بولاتىن شىعار.
سول سەبەپتى دە تاياۋدا قىتايعا جاساعان جۋرناليستىك ساپار اياسىندا ادەيىلەپ وسى مەكەنگە ات باسىن بۇردىق. تاۋلى قىراتتاردى بويلاي سالىنعان الىپ ايداھار پىشىنىندەگى تاس قامالدى ءوز كوزىڭمەن كورگەندە، ونىڭ ۇلىلىعىن تاعى ءبىر مارتە مويىنداي تۇسەدى ەكەنسىڭ.
مۇردەدەن تۇرعىزىلعان ىرگەتاس
ۇلى قىتاي قورعانى دەسە دەگەندەي-اق: ءتۇپنۇسقاداعى Wànlǐ Chlngchéng اتاۋىنىڭ قىتاي تىلىنەن سوزبە-ءسوز اۋدارعانداعى ماعىناسى - «ۇزىندىعى 10000 لي قابىرعا». «لي» - قىتايلاردىڭ ەجەلگى ۇزىندىق ولشەمى. بۇگىندە قابىرعا شىعىستان باتىسقا قاراي 9000 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر، ال بارلىق تارماعىن قوسقانداعى ۇزىندىعى 21000 شاقىرىمنان اسادى - بۇل ەكۆاتوردىڭ جارتىسى.
قورعان سارى تەڭىز جاعالاۋىنداعى شانحايگۋان ۋەزىنەن باستالادى ەكەن. قامالدىڭ بۇل تۇسى «ايداھاردىڭ باسى» دەپ اتالىپ، تۇپ-تۋرا سۋدان كوتەرىلەدى. جاۋ اسكەرى قورعاندى اينالىپ نە ءجۇزىپ وتە الماس ءۇشىن ادەيى سولاي ويلاستىرىلسا كەرەك. ودان سوڭ قامال قىتايدىڭ سولتۇستىگى ارقىلى بىردە تاۋ سىلەمدەرىن بويلاي جوعارى شىعىپ، بىردە تۇڭعيىق شىڭىراۋعا قۇلاپ، گوبي شولىنە بارىپ تىرەلەدى.
قىتاي قورعانىنىڭ قۇرىلىسى سوناۋ ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى Ⅲ عاسىردا باستالعان ەكەن. ول كەز قىتايدىڭ ءبىرتۇتاس مەملەكەت بولماعان كەزى - سولتۇستىكتەگى مەملەكەتتەر كوشپەندى تايپالاردىڭ شابۋىلىنان قورعانۋ ءۇشىن قامالدىڭ العاشقى بولىكتەرىن تۇرعىزا باستاعان.
جالپى، ونىڭ قۇرىلىسى جايىندا جەرگىلىكتى حالىق اۋزىندا اڭىز-ءاپسانا كوپ. ەلدىڭ ايتۋىنشا، يمپەراتور قامال قۇرىلىسىنا جان-جاقتاعى جۇرتتى تۇگەل جينايدى، قۇرىلىسشىلاردىڭ كوبى جۇمىس بارىسىندا قازا تاپقان. ءتىپتى، ادام مايىتتەرىن قورعاننىڭ ىرگەتاسىنا كومىپ جىبەرگەن دەگەن دە اڭىز بار. تاريحشى لەۆ گۋميلەۆ ءوزىنىڭ «حۋننۋ حالقىنىڭ تاريحى» اتتى كىتابىندا وسى الىپ قامالدىڭ قالاي سوعىلعانى جايىندا مىناداي دەرەك قالدىرىپتى: «كول-كوسىر بايلىق يەسى شي- حۋاندي ءوزىنىڭ سولتۇستىكتەگى شەكاراسىن نىقتاپ الماق بولىپ، قىتايدى ەۋرازيا دالالارىنان ءبولىپ تۇراتىن ۇلى قامال سالۋدى ويلايدى. قامال قۇرىلىسى كۇنى-ءتۇنى توقتاۋسىز جۇرگەن؛ ادام جەتپەيتىنى انىقتالعاندا، تۇتقىنعا تۇسكەن جاۋىنگەرلەر مەن تۇرمەدەگى قىلمىسكەرلەردى دە قۇرىلىسقا اتتاندىرىپ وتىرعان. جۇمىسشىلاردىڭ جاعدايى وتە اۋىر بولعان، كوپ ادامنىڭ مۇردەسى قابىرعانىڭ توپىراق ءۇيىندىسى استىندا قالعان».
قامالدىڭ بويىنا، ءبىر-بىرىنەن 200 مەتر ارالىقتا بولاتىنداي مۇنارالار تۇرعىزىلىپتى - جەبەلەر سونداي قاشىقتىققا دەيىن جەتەتىن بولعان دەسەدى. ءار تۇسىندا كەلەسى بەتكە وتۋگە ارنالعان قاقپالار ورناتىلعان. كەيىنگى ديناستيالار قامالدى نىعايتىپ، كەي جەرلەرىن قايتا تۇرعىزىپ، ۇزارتا بەرگەن. بۇگىنگە دەيىن جەتكەن قورعان بولىكتەرى كوبىنە مين ديناستياسى كەزىندە XIV-XVII عاسىرلاردا سالىنعان. بۇل - قامال قۇرىلىسىنىڭ اياقتالار شاعى ەدى.
جاۋعا دا، قاشقىنعا دا كەدەرگى
ۇلى قىتاي قورعانىنىڭ كونە بولىكتەرىن بەيجىڭگە جاقىن جاتقان جيۋيۋنگۋان قاقپاسى ماڭىنان تابۋعا بولادى. ءبىزدىڭ دەلەگاتسيا دا قورعانعا ءدال وسى تۇستان اياق باستىق.
يۋان داۋىرىندە بوي كوتەرگەن بۇل قاقپادا سانسكريت، تيبەت، موڭعول، ۇيعىر جانە قىتاي تىلدەرىندە قاشالىپ جازىلعان قاناتتى سوزدەر مەن دۇعالار ءارتۇرلى مادەنيەتتىڭ بىرىگىپ بەيبىت ءومىر سۇرگەنىنەن حاباردار ەتەدى. قاقپانى ەجەلگى حالىق «اسپان قۇدايى» قورعاپ تۇرسىن دەگەن ۇمىتپەن سوعان ارناپ تۇرعىزعان ەكەن. نەگىزى، قورعاننىڭ ءدال وسى جيۋيۋنگۋان قاقپاسى ورناتىلعان تۇسى ستراتەگيالىق ماڭىزى ۇلكەن نىسان بولعان، سوندىقتان ونى تۇرعىزۋعا مەملەكەتتىڭ باستى رەسۋرستارى جۇمىلدىرىلعان.
گيدىمىز بۇل قورعاننىڭ تەرىستىكتەن تاپ كەلەر جاۋدان قورعانىس رەتىندە عانا ەمەس، ەلدەن قاشقالى جاتقان تۇرعىندارعا توسقاۋىل تۇرىندە دە قىزمەت ەتكەنىن ايتتى. ل. گۋميلەۆتىڭ كىتابىندا مىناداي مالىمەت كەزدەسەدى: «حوۋ يننىڭ جازباسىندا قىتاي شەنەۋنىكتەرىنەن قاعاجۋ كورگەن تايپالار، تۇتقىندار، قىلمىسكەرلەر جانە ساياسي ەميگرانتتاردىڭ وتباسى شەكارادان قاشۋدى عانا ارماندايتىنى ايتىلادى. قورعان ارقىلى، ءتىپتى ونىڭ كۇزەتشىسى بولماسا دا، جىلقىلاردى الىپ ءوتۋ مۇمكىن بولماعان ەدى. ال ازياعا جىلقىسىز كوشۋدىڭ ءمانى جوق بولاتىن».
ەپتىلىك ۇلتتىڭ قانىندا جاتىر
قورعانعا كەلەر الدىندا ۇيىمداستىرۋشىلار بىزگە تويىپ تاماقتانىپ الۋ كەرەگىن بەكەر ايتپاعان ەكەن. كوتەرىلەم دەگەنشە ءبىراز كۇش-قۋات كەرەك. قاقپا ماڭىنداعى كوفەشوپتان العان ءبىر ستاقان كاپۋچينوعا بار ءۇمىتىمدى ارتىپ، العا باستىم.
مەنى تاڭعالدىرعانى - قورعان قابىرعاسىنىڭ بيىكتىگىنەن بۇرىن ونىڭ ەنى ەدى: ءبىز ساپارىمىزدى باستاعان جەردە ەنى ەكى كولىك قاتار سىياتىنداي كەڭ بولسا، ەندى ءبىر تۇستارىنا كەلگەندە كولىك تۇرماق ەكى ادامنىڭ وزىنە تارلىق ەتەتىندەي جىڭىشكەرىپ كەتەدى. سويتسەك مۇنىڭ دا وزىندىك سەبەبى بار ەكەن. گيدتىڭ ايتۋىنشا، قامال قۇرىلىسشىلارى تابيعات-انانىڭ مەنشىگىن بارىنشا سول كۇيى ساقتاعىسى كەلگەن - اسپان كۇشتەرىنە دەگەن سىيلاستىق وسىندا كورىنىس تاپقان.
ولار جولدىڭ بىركەلكى بولۋى ءۇشىن ور قازىپ نە توبەلەردى تەگىستەمەگەن، بار بولعانى تاس تاقتالاردى جەرگە بارىنشا نىعىزداي توسەپ، قۇرىلىستى تاۋ ىڭعايىمەن سالا بەرىپتى. ونى انىق سەزىندىرەتىن تاعى ءبىر تۇس - قورعاننىڭ باسپالداقتارى ەكەن. انشەيىندە تەپكىشەككە زىرىلداپ ءمىنىپ، زىرىلداپ ءتۇسىپ جۇرەتىن ءبىزدىڭ بۇل جولى ءجۇرىسىمىز ءبىر ونبەدى: تابانىمىزدىڭ استىندا كەزەكتەسىپ توسەلگەن ءبىرىنىڭ بيىكتىگى 7 سانتيمەتر، ەندى بىرىنىكى 50 سانتيمەتر بولاتىن باسپالداقتاردى ەڭسەرۋ وڭايعا تۇسپەدى. سەكۋند سايىنعى مۇنشالىقتى ايىرماشىلىققا بەيىمدەلە الماعان اياق تەز شارشايدى. ال كەزىندە مۇندا تۇرعان قىتاي كۇزەتشىلەرى سالماعى كەمىندە 30 كەلى تارتاتىن ساۋىت-جاراعىمەن بىرگە ءبىر مۇنارادان ەكىنشىگە دەيىنگى قاشىقتىقتى جۇگىرىپ-اق وتكەن دەسەدى. ءال-دارمەنىم قۇرىپ، جۇرەگىم كەۋدەمنەن شىعىپ كەتەردەي اتقاقتاپ سوققان كۇيى ەكىنشى مۇناراعا ارەڭ جەتكەن مەن قىتاي كۇزەتشىلەرىنىڭ ەپتىلىگى مەن شىمىرلىعىنا تامساندىم.
جالپى، ەپتىلىك پەن قايسارلىق سول كۇزەتشىلەردە عانا ەمەس، بۇكىل قىتاي ۇلتىنا ءتان قاسيەت پە دەپ قالدىم. جوعارىعا ورلەگەن سايىن شەتەلدىك تۋريستەر ازايىپ، جەرگىلىكتى حالىق قاراسى عانا قالا بەردى. وندا دا جاستارمەن بىرگە الپىس-جەتپىستەن اسقان كىسىلەر دە بەرىلمەي، ءوز ارمانىنداعى بيىگىن باعىندىرۋعا كەتىپ بارادى. ۇشار توبەسىنە دە اقىرى سولار جەتتى. راسىندا دا، رۋحى سىنبايتىن ۇلت! قورعانعا كىرە بەرىستە ماۋدىڭ: «ۇلى قىتاي قورعانىنا بارماساڭ، ناعىز قىتاي ەمەسسىڭ» دەگەن ءسوزى بار تاقتانىڭ دا ءىلىنىپ تۇرعانى بەكەر ەمەس شىعار، ءسىرا.
بوتاگوز مارات قىزى
«ايقىن» اقپارات
