التىن تاپقان اۋىل بالالارى
عىلىمعا «جالاۋلى كومبەسى» دەگەن اتپەن ەنگەن كونە اشەكەيلەر قازىناسى كوزى قاراقتى وقىرمانعا جاقسى تانىس. بۇگىندە الماتىداعى مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيدىڭ التىن زالىنان ورىن العان باعالى بۇيىمداردى 1988 -جىلى ساباقتان كەلە جاتقان اۋىل بالالارى كەزدەيسوق تاۋىپ العان.
كەمەل اقىشەۆ باستاعان سول كەزدەگى جەتىسۋ ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسى التىن تابىلعان اۋماقتى زەرتتەي كەلە، جادىگەرلەر ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى VII- VIII عاسىرلارعا تيەسىلى ەكەنىن انىقتادى. تابىلعان مۇرانىڭ تاريحىنا تەرەڭىرەك توقتالماس بۇرىن، وسىدان 35 جىل بۇرىن الماتى وبلىسى، كەگەن اۋدانى، جالاۋلى اۋىلىندا بولعان تاڭعاجايىپ وقيعانى شولىپ وتەيىك.
جەر ەندى كوگەرە باستاعان كوكتەم ايىندا تاۋدان تۇسكەن قار سۋى اۋىل شەتىندەگى شاعىن ارىقتى تولتىرا اعادى. الگى سۋعا قاعازدان جاسالعان قايىقتارىن جارىستىرۋ - ويىن بالالارىنا تاپتىرماس ەرمەك. سول ادەتىمەن كۇندەگىدەي ساباقتان كەلە جاتقان ەرمەك مۇحاممەدجانوۆ، تىنىشبەك مۇقاجانوۆ، ايقىن امەك ۇلى، قانات ءاجىعۇلوۆ ەسىمدى سىنىپتاستار ءۇشىن ءساۋىردىڭ 12 سى ەرەكشە وقيعامەن ەستە قالدى. قار سۋىمەن جۋىلىپ جەر بەتىنە شىعىپ قالعان جىلتىراق زاتتاردى جەتكىنشەكتەر تالاسا-تارماسا قالتالارىنا سالىپ قامسىز كەتە بەرگەن. ول تۋرالى كەيىپكەرلەردىڭ ءوزى اڭگىمەلەپ بەرسىن.
«ەسىمدە قالعانى 12-ءساۋىر عارىشكەرلەر كۇنى بولاتىن. ارىق تۇسىنان جىلتىراعان دۇنيەلەردى كوردىك تە ءوزارا ءبولىسىپ ۇيلەرىمىزگە تاراپ كەتتىك. شىنى كەرەك، التىن دەپ ويلاعان جوقپىز. ءبىراق ەرتوقىم، جۇگەن ساندەگەنگە تاپتىرمايتىن-اق دۇنيە ەكەن دەپ ويلادىم. ۇيگە كەلىپ كيىمدەرىمدى شەشىپ، قايتادان مال سۋارۋعا بارا جاتىپ ۇلكەندەرگە كورسەتتىم. ۇشكىر مايدا بۇيىمدار قالتاما باتقاسىن، تاۋ ەتەگىنە لاقتىرىپ جىبەردىم. سول ارالىقتا ءبىز التىن تاپقان جەرگە اۋىل ادامدارى ءۇيىلىپ الىپتى. مەكتەپ ديرەكتورى، اۋىل باسشىسى، ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى دە وسىندا ءجۇر. بۇل تەگىن ەمەس-اۋ دەپ ءىشىم قىلپ ەتە قالدى.
قىسقاسى، ەرتەسى كۇنى ءبارىمىزدى كلۋبقا جيناپ تاپقان زاتتارىمىزدى قايتارۋدى تالاپ ەتتى. الماتىدان التىن تەكسەرەتىن اپاراتى بار ارحەولوگتەر كەلە جاتقانىن، سوندىقتان جاسىرىپ قالعاندار جازاعا تارتىلاتىنىن جەتكىزدى. مەن ۇساقتارىنان بولەك ۇلكەن 4 بۇيىمدى العانمىن. بىرەۋىن اتاما سىيلادىم. جينالىس كەزىندە جوق دەپ مويىندامادىم. بالالىق قوي. اكەم پارتيا ادامى بولاتىن. تاپقانىمدى تاپسىرۋدى بۇيىردى. ۇيدەن بىرەۋىن الىپ كەلىپ ەدىم: «قالعانى قايدا؟» دەدى. سودان تاعى بىرەۋىن الىپ كەلىپ ەم، ءالى دە سەنبەدى. اقىرى تورتەۋىن دە اكەلىپ وتكىزدىم. قاسىمداعى سەرىكتەرىم دە تاپقاندارىن تۇگەل اكەلىپ بەردى»، دەيدى ەرمەك مۇحاممەدجانوۆ.
سول كەزدەگى 12-13 جاسار ويىن بالالارى بۇگىندە ەلۋگە اياق باسقان. ال ارالارىنداعى قانات ءاجىعۇلوۆ ومىردەن وزىپتى. اراعا 35 جىل سالىپ مۋزەي ماماندارى ۇيىمداستىرعان اسەرلى كەزدەسۋگە ءۇش كەيىپكەر مەن قاناتتىڭ اناسى قاتىستى. مۋزەي باسشىسى راشيدا حاريپوۆا تاريحىمىزدى تۇگەندەۋگە سەپ بولعان ازاماتتارعا العىسىن ءبىلدىرىپ، مۇراجايعا ءومىر بويى تەگىن كىرۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن سەرتيفيكات تابىس ەتتى.
التىن تاپقان ازاماتتار سول تاريحي كۇندى اۋىل ادامدارى بۇگىندە اڭىزداي ايتاتىنىن، وزدەرى ءۇشىن دە بۇل وقيعانىڭ ەستەن كەتپەيتىن اسەرلى ءسات ەكەنىن تەبىرەنە جەتكىزدى. ولارعا سول تۇستا، تاپقان جادىگەرلەرىنىڭ 25 پايىزى، ياعني 17 مىڭ سوم تەڭدەي بولىنگەن. كەيىننەن 4 بىردەي «رومانتيك» ماگنيتوفونى سىيعا تارتىلىپتى.
زامانىندا كەزدەيسوق ولجانىڭ الماتىعا اكەلىنىپ، تاريحي تۇرعىدان زەرتتەلۋىنە ۇلت قايراتكەرى وزبەكالى جانىبەكوۆ تىكەلەي مۇرىندىق بولعان. جالاۋلى اۋىلىندا كەمەل اقىشيەۆ باستاعان ارحەولوگتەر توبى كومبە ورنىن بارلاپ، ءبىرشاما قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزدى. كيىمدەردىڭ، بەلدىكتەر مەن ات ابزەلدەرىنىڭ اشەكەيلەرى جانە باسقا دا زەرگەرلىك التىن بۇيىمداردىڭ جالپى سانى التى جۇزدەن اسادى. ولاردىڭ ىشىندەگى اسا باعالىسى - جارتى اي ءتارىزدى ءيىلىپ كەلگەن التىن پەكتورال. ونىڭ جوعارعى جاعى اسىل تاستار قوندىرىلعان ارقار مۇسىندەرىمەن بەزەندىرىلگەن. قۇس قوندىرعان قوس مارال بەينەسى بار اشەكەي دە اسەمدىگىمەن عانا ەمەس، ايتار وي، ماعىناسىمەن دە توسىن دۇنيە. التىن تابىلعان قاپشىق قىرقىنشى جىلدارعا ءتان دەپ تانىلعان. سوندىقتان عالىمدار، بۇل الدەكىمنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، وزەن اڭعارىنا جاسىرىنعان قويما بولۋى ابدەن مۇمكىن دەگەن پايىمعا كەلگەن. سونىمەن بىرگە زەرتتەۋشىلەر مۇنداي جادىگەرلەر تەك پاتشا قورعاندارىنان تابىلاتىنىن ايتادى.
- جالاۋلىدان تابىلعان تاماقشا (پەكتورال) ەجەلگى ۋرارتۋدان تابىلعان ەكەن. ياعني ەل باسقاراتىن ابىزداردىڭ جەرلەۋ ورىندارىندا كەزدەسكەن. ال بادام ءتارىزدى بەلدىك اشەكەيلەرى يران اۋماعىنداعى ساق قىز قورعانىنان تابىلعان. يران جەرىنەن تابىلعان بۇيىمدار ب. ز. د VII- عاسىرعا جاتقىزىلسا، جالاۋلى كومبەسىندەگى جادىگەرلەر ك. اقىشيەۆتىڭ زەرتتەۋىمەن ب. ز. د VII- VIII عاسىرمەن مەرزىمدەلەدى. سول سەبەپتى دە تاريحي ورىن ءالى دە تولىققاندى زەرتتەلۋى كەرەك، - دەيدى مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيدىڭ ارحەولوگيا ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى نابيرا تورەجانوۆا.
قازاق دالاسىنان تابىلعان قانشاما تاريحي جادىگەردىڭ عىلىمي اينالىمعا ەنۋىنە قاراپايىم ازاماتتار سەبەپ بولعان. جالاۋلى كومبەسىنىڭ تابىلۋى دا ءبۇتىن ءبىر فيلمگە سۇرانىپ- اق تۇرعان قىزىقتى وقيعا. نازىك ويۋلارمەن بەدەرلەنگەن التىن بۇيىمدار قازاق توپىراعى وركەنيەتتەر وزەگى توعىسقان عاجايىپ مەكەن ەكەنىن تاعى ءبىر دالەلدەيدى. جالاۋلىدان تابىلعان التىن بۇيىمداردى الماتىلىقتار مەن قالا قوناقتارى مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيدىڭ التىن زالىنان تاماشالاي الادى.
ارمان وكتيابر
egemen.kz
