الجير ورتالىق ازيا، ونىڭ ىشىندە قازاقستانمەن بايلانىستى ارتتىرۋعا مۇددەلى - ەلشىمەن سۇحبات
استانا. KAZINFORM - Kazinform اگەنتتىگى شەتەلدىك ديپلوماتتارمەن سۇحباتتار سەرياسىن جالعاستىرادى.
بۇگىنگى قوناق - قازاقستانداعى الجير رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلشىسى كامال فەنيش 28 جىل بۇرىن ورناتىلعان ديپلوماتيالىق قارىم- قاتىناستىڭ قالاي دامىعانىن، الجيردەگى پرەزيدەنت سايلاۋى قازاقستانمەن قاتىناسقا قالاي اسەر ەتەتىنىن ايتىپ بەردى.
− كامال مىرزا، قازاقستان مەن الجير ەكى قۇرلىقتا جاتقان ەل بولسا دا، ورتاق تۇسىمىز وتە كوپ. جەر اۋماعىنان باستاپ، قازبا بايلىقتارى، ءتىپتى كەزىندە يادرولىق سىناقتاردىڭ جۇرگىزىلۋىندە دە ۇقساستىق بار. قازاقستان مەن الجير قانداي سالالاردا ىنتىماقتاسىپ، تاجىريبە الماسىپ كەلەدى؟
− ەڭ الدىمەن، قوناق ەتىپ شاقىرعانىڭىزعا العىسىمدى بىلدىرەمىن! الجير ەلى قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاندا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قۇتتىقتاپ، قۋانىپ، ءوز لەبىزىن جەتكىزگەن ەدى.
قازاقستاندا ەلشىلىگىمىز اشىلعانىنا قۋانىشتى ەكەنىمىزدى ايتا كەتكىم كەلەدى.
ەكى ەل اراسىندا 2006 -جىلى وتە ماڭىزدى قۇجاتتارعا قول قويىلدى جانە ولار جالعاسىن تاپتى. قازىرگى تاڭدا ەكى ەل اراسىنداعى ۇكىمەتارالىق كوميسسيا قۇرۋ تۋرالى، بارلىق سالالار بويىنشا ىنتىماقتاسۋ تۋرالى قۇجاتتى قازاقستان تاراپىنا ماقۇلداۋعا جولدادىق. قۇجاتتار ماقۇلداناتىن بولسا، بۇل ەكى ەلگە دە تيىمدىلىگى وتە زور، حالىقتىڭ يگىلىگىنە ارنالعان باستاما بولماق.
كەڭىرەك توقتالاتىن بولسام، وسىدان ءبىراز بۇرىن عانا ق ر سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى جانە الجير تاراپىنان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ باس حاتشىسى كەزدەسىپ، قۇجاتتارعا قول قويىپ، ەكى ەلدىڭ ىنتىماقتاستىعىن بارلىق سالا بويىنشا تىعىز بايلانىستىراتىن كەلىسىمشارتتىق جوبالار تالقىلاندى.
− ءوز ەلىڭىزدە كونستيتۋتسيالىق سوت ينستيتۋتىن باسقارعان ەكەنسىز. ءبىزدىڭ ەل دە جاقىندا كونستيتۋتسيالىق كەڭەستى كونستيتۋتسيالىق سوتقا اينالدىردى. قازاقستاننىڭ بۇل ىستەگى اياق الىسىن قالاي باعالار ەدىڭىز؟ الجير تۇرعىندارىنا كونستيتۋتسيالىق سوت نە بەردى؟
− بىرىنشىدەن، وسىنداي ماڭىزدى سۇراعىڭىز ءۇشىن تاعى دا راقمەت! وسى سۇراق توڭىرەگىندە ءسوزىمدى باستاماس بۇرىن قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم- جومارت توقايەۆ مىرزاعا ءوز العىسىمدى بىلدىرەمىن. سەبەبى، بۇل - پرەزيدەنتىڭىز جۇرگىزىپ وتىرعان، ەلىڭىزدىڭ دامۋىنا، حالىقتىڭ يگىلىگىنە، پايداسىنا باعىتتالعان رەفورمالاردىڭ ءبىرى.
راسىمەن، مەن ءوز ەلىمدە كونستيتۋتسيالىق سوتتى باسقاردىم. كونستيتۋتسيالىق كەڭەستى كونستيتۋتسيالىق سوتقا اينالدىرۋ وتە ماڭىزدى. سەبەبى، كونستيتۋتسيالىق كەڭەستەن كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ قۇزىرى الدەقايدا جوعارى، ونىڭ ساياسي شەشىمدەرگە ارالاسۋعا قۇقىعى ءارى ەلدىڭ ءۇش تارماعىنىڭ جۇمىسىن قاداعالاۋعا مۇمكىندىگى بار. ءتىپتى، ءار ازاماتتىڭ قۇقىعىنا تيەتىن ماسەلەلەر بولسا، كونستيتۋتسيالىق سوت ونىڭ زاڭدىلىعىن نەمەسە زاڭسىزدىعىن قاراستىرادى. كونستيتۋتسيالىق سوت شەشىمى سوڭعى جانە ەش وزگەرىستى قاجەت ەتتىرمەيدى.
جاقىندا عانا ق ر پرەزيدەنتى قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ حالىققا ارنالعان جولداۋىن تىڭدادىم. ماعان وتە قاتتى ۇنادى. ق. توقايەۆ قازاقستاننىڭ بارلىق ازاماتىنا بارلىق سالا بويىنشا ماڭىزدىلىعى وتە جوعارى، ازاماتتاردىڭ ەركىندىگى، بوستاندىعى، ەلدىڭ دامۋى، رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتالعان ماسەلەلەردى كوتەردى.
ال اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ ماسەلەسىندە رەفەرەندۋم جۇرگىزۋ، حالىقتىڭ پىكىرىن ءبىلۋ كەرەك دەگەن شەشىمنىڭ ءوزى ەلدىڭ دەموكراتيالىق باعىتىن كورسەتەدى. ەل ءۇشىن ماڭىزدى ماسەلەلەردە حالىقتىڭ پىكىرىن ءبىلىپ، سوعان قاراي قادام جاساۋ - كەرەمەت شەشىم، قازىر مۇنى وزگە مەملەكەتتەردەن كورە المايمىز.
− قازىر الجير مەن قازاقستان اراسىنداعى ساۋدا اينالىمى ايتارلىقتاي قوماقتى دەي المايمىز. ساۋدا-ساتتىق مولشەرىنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن 100 ميلليون دوللارعا جەتپەي وتىرۋىنا نە سەبەپ؟ الەۋەتىمىزدى تولىق پايدالانباي وتىرمىز با؟
− ايتىپ وتىرعانىڭىز راس، ەكى ەلدىڭ ساۋدا اينالىمى وتە ءالسىز. مۇنى ءوزىم وسى مەملەكەتكە ەلشى بولىپ تاعايىندالعان ۋاقىتتا بايقادىم. مۇنىڭ سەبەبىن ەكى ماسەلەمەن بايلانىستىرامىن. ءبىرىنشىسى - ەكى ەل اراسىندا بارلىق سالا بويىنشا ىنتىماقتاستىقتا جۇمىس ىستەيتىن ۇكىمەتارالىق كوميسسيانىڭ بولماۋى، ەكىنشىسى - الجيردە دە، قازاقستاندا دا ەلشىلىكتەرىمىز بولمادى. ساۋدا اينالىمدارىنىڭ السىزدىگىنە وسى نەگىزگى سەبەپتەردى ايتا الامىن.
جالپى ەكى ەل اراسىنداعى يمپورت- ەكسپورت كورسەتكىشتەرىن ارتتىرۋعا الەۋەتىمىز زور. بىرنەشە كۇن بۇرىن الماتى قالاسىنا ساپارلاپ، قۇرىلىس سالاسىندا ىستەيتىن كاسىپكەرلەرمەن جولىقتىم. ولار دا الجيرگە بارىپ جۇمىس ىستەگىسى كەلەتىنىن ايتتى. قازاقستاندا دا الجيرلىك وتانداستارىمىز وزدەرى ۇساق- تۇيەك ساۋدامەن اينالىسىپ، وسى جەردەن الجيرگە، الجيردەن وسىندا تاۋار تاسىمالداپ، وزدىگىنشە جۇمىس ىستەپ كەلەدى.
قازىرگى تاڭدا قازاقستاننان الجيرگە كوپتەگەن ءونىمدى تاسىمالداۋعا مۇمكىندىك بار. ەنەرگەتيكا، استىق، تەكستيل سالاسىندا الجيرگە قاجەتتى ونىمدەردى اپارۋعا بولادى. ال الجيردەن قازاقستانعا - قۇرما، ماندارين، كارتون ونىمدەرى سەكىلدى كوپتەگەن تاۋار اكەلۋگە بولادى.
ەڭ باستىسى، ەكى تاراپتىڭ دا قالاۋى بولسا، جاسالاتىن شارۋا وتە كوپ. بايلانىستىراتىن ورتاق نارسە دە كوپ. جاڭا ايتىپ وتكەنىمدەي، قازاقستاندا دا نيەت ءبىلدىرىپ جاتقان كاسىپكەرلەر بار، الجيردەن دە كەلىپ جۇمىس ىستەگىسى كەلەتىندەر كوپ.
− قازاقستاندىق كاسىپورىندار، ينۆەستورلار مەن كاسىپكەرلەر الجيردە قاي سالالاردا جۇمىس ىستەپ، تابىس تابا الادى؟
− ماسەلەن، الماتىدا كەزدەسكەن قۇرىلىس سالاسىنداعى كاسىپكەرلەردىڭ ءىسى ۇنادى. ولاردىڭ وتە وركەنيەتتى، زاماناۋي دەڭگەيدە جۇمىس ىستەيتىنىن كوردىم. بۇل - بىزگە وتە قاجەت سالا.
سونداي- اق قازاقستاننان ءجۇن، تەرى، استىق تاسىمالداۋدىڭ كەلەشەگى زور.
− ەكى ەلدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى ورتا ءدالىز جوباسىنىڭ كەلەشەگى تۋرالى كەلىسسوز جۇرگىزگەنى ايتىلعان ەدى. دەمەك، الجير ورتا ءدالىز جوباسىنا قاتىسۋعا نيەتتى دەگەن ءسوز بە؟ قانداي مارتەبەدە قاتىسقىسى كەلەدى؟
− بۇل جوباعا ءالجيردىڭ قىزىعۋشىلىعى بار. ءبىزدىڭ اۋماقتا دا وسى ىسپەتتەس جوبالار جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر. ماسەلەن، مىسىر ەلىمەن بىرلەسكەن «مىسىر- داكار» جوباسىن ايتۋعا بولادى. وسىنىڭ ءبارى بولاشاقتا ەكى جوبانىڭ تۇيىسەتىن نەمەسە وسى باعىتقا ارنالاتىنىن كورسەتىپ وتىر.
− وسى رەتتە Medgaz سۋاستى قۇبىرى، مىسىر- داكار، ترانسساحارا كولىك دالىزدەرى تۋرالى ايتىپ بەرىڭىزشى، ولار الجير ەكونوميكاسىنا قانشا تابىس اكەلىپ وتىر؟ بۇل جولدار ورتا ءدالىز جوباسىنا قاتىسا ما؟
− ارينە، ولاردىڭ ماڭىزدىلىعى زور. سەبەبى، جول، لوگيستيكا، سۋ - حالىق تىرشىلىگىنىڭ نەگىزگى كوزدەرى. ءسىز اتاعان جوبالار مەملەكەتتەردىڭ وقشاۋلانىپ قالماي، الىس- جاقىن ەلدەرمەن تىعىز بايلانىسۋىنا، ءبىر- بىرىمەن ساۋدا اينالىمىن ارتتىرۋعا كومەكتەسەدى. مۇنىڭ ەلىمىزگە اكەلىپ جاتقان پايداسى وتە زور.
ورتا ءدالىز جوباسىمەن بايلانىسۋىنا كەلسەك، ونىڭ ىقتيمالدىعى وتە جوعارى. سەبەبى، بۇل ءبىزدى وقشاۋلانۋدان قورعاپ، ىنتىماقتاستىعىمىزدى، بايلانىسىمىزدى كۇشەيتۋگە جول اشادى.
− ءسىزدىڭ ەلىڭىزدە كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋى ءوتىپ جاتىر. بۇل سايلاۋدىڭ قورىتىندىسى ەلىڭىزدىڭ دامۋىنا، قازاقستانمەن اراداعى قارىم- قاتىناسقا قالاي اسەر ەتەدى دەپ ويلايسىز؟
− بۇل دا وتە ماڭىزدى سۇراق، سىزگە زور العىسىمدى بىلدىرگىم كەلىپ وتىر. ءبىز وسى كەزەكتەن تىس ءوتىپ جاتقان پرەزيدەنت سايلاۋىنا قازاقستاندا داۋىس بەرۋ پروتسەسىن ۇيىمداستىردىق. وسى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، استانا قالاسىنىڭ اكىمدىگىنە، جالپى مەملەكەتكە العىس ايتقىم كەلەدى. سەبەبى، ولار بىزگە قولداۋ كورسەتتى، تەحنيكالىق داۋىس بەرۋ پروتسەسىن تابىستى جۇرگىزۋىمىزگە قولايلى جاعداي جاسادى. ەلشىلىك دەڭگەيىندە استانا جانە الماتى قالالارىندا الجير ازاماتتارىنىڭ داۋىس بەرۋىن ۇيىمداستىرا الدىق.
ارينە بۇل سايلاۋدىڭ ءالجيردىڭ دامۋىنا اسەرى زور بولادى دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى، ەكونوميكا جانە باسقا دا ماڭىزدى سالالار بويىنشا باستالعان رەفورمالار مەن جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان جۇمىستار بار. سايلاۋ ناتيجەسى وسى باستالعان ءىستىڭ جالعاسىن تابۋعا ىقپالىن تيگىزەدى. وعان قوسا، پرەزيدەنت باستامالارىن تولىقتىرۋعا، كوپتەگەن جوبانىڭ جۇزەگە اسۋىنا اسەر ەتەدى. مىسالى، پرەزيدەنتىمىز 2020 -جىلى ينۆەستيتسيانى قورعاۋ جونىندە جاڭا زاڭعا قول قويدى. بۇل زاڭعا سايكەس، ينۆەستورلاردىڭ قۇقىعى، ولارعا جەڭىلدىكتەر، 7-8 جىلعا دەيىن سالىقتان بوساتۋ، جەڭىلدەتىلگەن سالىق ءتۇرىن كورسەتۋ انىقتالعان. وسىلايشا، بارلىق سالادا الەۋمەتتىك ماڭىزى زور جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا، جالپى ايتقاندا ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا، بارشا ازاماتىنا ءتيىمدى اسەرى بولاتىنداي قادامدار جاسالىپ جاتىر. وسى ىستەرىمىزدىڭ جالعاسىن تابۋعا ەلىمىزدەگى پرەزيدەنتتىك سايلاۋدىڭ اسەرى وتە زور.
ال قازاقستانعا كەلسەك، ءبىزدىڭ پرەزيدەنتىمىز ساياسي قادامىمىزدىڭ ازياعا، ونىڭ ىشىندە ورتالىق ازياعا، قازاقستانعا باعىتتالۋى كەرەك ەكەنىن ايتىپ جۇرەدى. ءبىزدىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترىمىز دە وسى ماسەلەنى نەگىزگى العىشارت رەتىندە ۇستاپ وتىر.
− الجيردىڭ كورىكتى ورىندارى وتە كوپ، تەڭىزى دە عاجاپ. تۋريزم سالاسىن دامىتۋ ءۇشىن ءسىزدىڭ ەلىڭىز قانداي شارالاردى قولعا الدى؟
- ەلىمىز بۇل باعىتتا دا اۋقىمدى جوبالاردى قولعا الدى. جەرىمىزدىڭ تۋريستىك الەۋەتى زور، كورشىلەس ماروككو، تۋنيسپەن باسەكەلەسە الاتىنداي، الدەقايدا تاماشا ورىندارىمىز بار. مىسالى، بىزدە 1800 شاقىرىم تەڭىز جاعالاۋى بار، وندا دەمالىس ورىندارى مەن قوناق ۇيلەر سالىنىپ جاتىر.
ودان بولەك، ءالى يگەرىلمەگەن ورماندارىمىز بەن ءشول دالامىز بار. ەۋروپالىق تۋريستەر ساحارا شولىنە كەلىپ، كۇننىڭ باتۋىن تاماشالايدى، قۇمدا سنوۋبوردپەن سىرعانايدى. جەرورتا تەڭىزىنىڭ مولدىرلىگىنەن تەڭىز مارجاندارى كورىنىپ جاتادى، بالىقتىڭ ءتۇرى وتە كوپ.
قازىر قازاقستان مەن الجير اراسىندا ۆيزالىق رەجيم بار. الجيردە جۇمىس ىستەگىسى كەلەتىن قازاقستاندىقتارعا، جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرگە، كاسىپكەرلەرگە ۆيزا بەرىلىپ كەلەدى.
اۆتور
ايجان سەرىكجان قىزى
