اباق كەرەيدىڭ ءتورت بي سايلاۋى
ايگىلى التاي تاۋىنىڭ كۇنگەيىنە اباق رۋلارى سوڭعى رەت 1770 -جىلدارى كوشىپ كەلىپ ورنالاسا باستايدى. جان-جاعىنداعى موڭعول جانە باسقا ۇلىتتارمەن ءورىس-قونىس تۋرالى تالاس-تارتىس بارىسىندا «سەندەر اۋعان ەلسىڭدەر، بەلگىلى حاندارىڭ جوق، ءبىزدىڭ حاندارىمىز بار، حانمەن قارا تەڭدەسىپ سويلەسۋگە بولمايدى، دەگەن ۇلكەن كەمسىتۋگە ۇشىراپ، بەلگىلى حاننىڭ جوقتىعىنان ەسە-تەڭدىك الا الماپتى.
سول ءۇشىن اباق كەرەيدىڭ ەلباسى قازىبەكتىڭ ۇلى تاۋاسار بي باستاعان 17 ادامدى اباق ەلى ابىلمەنبەت حاننىڭ بالاسى ابىلپەيىز تورەنىڭ اۋىلىنا 1784 -جىلى كوپتەگەن تارتۋ-تارالعى مەن اتتاندىرىپ، اباق كەرەيگە حاندىققا بولاتىن ءبىر بالاسىن سۇرايدى.
ابىلپەيىز تورە بايبىشەسىنەن تۋعان ۇلدارىن قيماي، توقالىنان تۋعان كوگەدايدى بەرەدى. كوگەداي تۋىلار كەزدە ابىلپەيىز حان ءتۇس كورىپ، اسپانداعى اي قوينىنا ءتۇسىپتى، سوسىن كوكتەگى اي قوينىما ءتۇستى دەپ، اتىن كوگەداي قويعان ەكەن، ءارى وسى ۇلدىڭ بولاشاعىنان كوپ ءۇمىت كۇتىپتى. تاۋاسار بي باستاعان ادامدار كوگەدايدى شەشەسى تۇمار حانىممەن، باۋىرلارى سامەن جاباعى مەن قوسا كوشىرىپ اكەلىپ حان سايلايدى.
كوگەداي سول كەزدە 12 جاستا بولىپ، كەرەي ورتاسىنا كەلگەن سوڭ باس بولىپ، ءوزىن جەتىلدىرىپ، كەرەي ەلىن سىرتقى جاۋدان، ىشكى داۋدان ساقتاپ قالا الاتىن تەگەۋرىندى حان بولىپتى. كوگەداي ولگەن سوڭ فەودالدىق ءتۇزىم بويىنشا ۇلى اجى حان بولادى.
ءبىراق اجى اكەسىندەي بيلىكتى مەڭگەرىپ، بەرەكە-بىرلىكپەن باسقارا الماپتى، ۋاقىت وتە كەلە اباق ەلى ءوسىپ-ءونىپ قانات جايىپ ىرگەلى ەل بولىپ، اجى تورەنىڭ بيلىگى كەرەيدىڭ امالياتىنا ۇيلەسپەيدى دە، باسقارۋعا امالسىز قالادى.
اسىرەسە، جادىك-جانتەكەي سەكىلدى كوپ رۋلار اجىنىڭ ءجون سىلتەپ باسا بيلىك ايتقانىنا كونبەيدى، سوسىن ولار بىلاي دەپ تالاپ قويادى: «ءبىز ءوز ىشىمىزدەن بي سايلاپ، ءوز ءىسىمىزدى ءوزىمىز باسقارساق، سىرتىمىزدان تورە باسقارسا» - دەپ تالاپ قويادى. وسى تالاپقا ساي اجى تورە كەرەيدىڭ ءوز ىشىنەن بي سايلاپ، ءوز ءىسىن وزىنە باسقارتىپ، تورە ءوزىنىڭ حاندىق ورنىن عانا ساقتاپ وتىرۋدى لايىق كورەدى. 1836 -جىلى ءۇشتاس دەگەن جايلاۋدا اباق كەرەيدىڭ اتقا مىنەر اقساقالدارى باس قوسىپ، اقىلداسىپ كەڭەسەدى.
كەڭەسە كەلە ويى الىمدى، ءسوزى شالىمدى، تاريحتان جيعانى كوپ، جانتەكەيدىڭ بوتاقارا رۋىنان شىققان شاۋ جىراۋدىڭ مىناداي سوزىنە توقتايدى: اتاقتى ابىلاي حاننىڭ دا تولە، قازىبەك، ايتەكە، بۇحار جىراۋ سەكىلدى 4 مىقتى تايانىشى بولعان، جاراتقاننىڭ 4 پەرشتەسى بولىپ 18 مىڭ عالامدى وسىلار ارقىلى باسقارىپتى، جالپاق جەردىڭ ءوزىن ءتورت قىبىلاعا بولگەن، دۇنيەنىڭ 4 بۇرىشى بولعان. وسى تاريحقا نەگىزدەلگەندە، ەلدى باسقارعانداردىڭ ءبارى 4 تىك سان جۇيەگە سۇيەنىپ باسقارعان.
سوندىقتان ءبىزدىڭ سايلايتىن ءبيىمىزدىڭ دە سانى 4 بولسىن دەيدى. كەرەيدە مىناداي ءسوز بار - «جادىك- جانتەكەي تولقىسا 12 كەرەيگە سيمايدى، ال وزگە ون كەرەي تولقىسا جادىك- جانتەكەيگە سىيىپ كەتەدى» - دەگەن، بۇل شىندىقتان الىنعان بولىپ جادىك- جانتەكەيدىڭ كوپتىگىنە دالەل، سوندىقتان وسىلارعا بي سايلامى بەرىلەدى دەپ جانتەكەيدەن 2 بي، جادىكتەن 2 بي سايلاناتىن بولادى.
بۇكىل كەرەي اقىلداسا كەلە جانتەكەيدەن: كۇكەن مامىت ۇلى، توپان ساتاي ۇلى، جادىكتەن: بەيسەنبى دونەنباي ۇلى، قۇلبەك جانتەلى ۇلى بولىپ 4 بي سايلانادى. وسى 4 بي ەل باسقارىپ بيلىك جۇرگىزۋدە «جەتى جارعى» نەگىزەتىپ، ءارى ءوز تۇستارىنىڭ ءىس-جۇزىندىك جاعدايىنا قاراپ، «ءتورت بي تورە زاڭىن» جاساپ ەل باسقارىپ ءادىل بيلىك جۇرگىزەدى.
6alash
