قازاقستاندا 81 ءتۇرى وسەتىن جۋساننىڭ دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن تاعى ءبىر قاسيەتى
ايتەۋىر ەندى باستالىپ كەلە جاتقان شاعىندا دارىگەرگە كورىنگەننىڭ ءومىرىن ۇزارتا الاتىن شيپانى تاپتى عالىمدار. بۇعان دا شۇكىرشىلىك دەپ جۇرگەندە ويدا جوقتا ا ق ش عالىمدارى ايدى اسپانعا ءبىر- اق شىعاردى.
تاياۋدا الەمدىك ب ا ق- تار كاليفورنيا شتاتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارىنىڭ عىلىمي تىلدە Artemisia Annua دەپ اتالاتىن وسىمدىكتىڭ بار- جوعى 16 ساعاتتىڭ ىشىندە وكپە راگى جاسۋشالارىنىڭ 98 پايىزىن بىردەن جويىپ جىبەرۋگە قابىلەتتى ەكەنىن انىقتاعاندىعىن جارىسا جازدى. بۇل مەديتسينا سالاسىنداعى اسا زور جەتىستىك. اسا قۋانىشتى ءارى قىزىعارلىق تا، قىزعانارلىق تا جاعداي.
قىزعاناتىنىمىز، بۇل وسىمدىكتىڭ قازاق دالاسىنىڭ كەز كەلگەن جەرىندە كەزدەسەتىن، جۇپار ءيىسى بۇرقىراپ ءوسىپ تۇراتىن كادىمگى جۋسان ەكەندىگى. ياعني، جۋساندى كەشىپ جۇرگەن عالىمدارىمىزدىڭ، عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنداعى ماماندارىمىزدىڭ قولدا بار ءدارۋ ءشوپتىڭ وسىناۋ قاسيەتىن اڭعارا الماۋى. ەندى امەريكالىق عالىمداردىڭ ەڭبەگىنە تاعى ءبىر ۇڭىلەلىك. ءتىپتى ولار جۋساندى بۇل ماقساتقا پايدالانا ءبىلۋدىڭ دە ءوز ەرەكشەلىكتەرى بار ەكەنىن دە انىقتاعان. مىسالى، ونىڭ ءبىر جىلدىق وسكىنىن ەمگە قولدانعان جاعدايدا ول وكپەدەگى قاتەرلى ىسىكتىڭ تەك 28 پايىزىن جويىپ جىبەرەدى. ال ەگەر وعان تەمىر قوسپاسىن قوسىپ پايدالانسا، وسىمدىك وبىردى تولىق قۇرتىپ جىبەرەدى.
ال جۋسان سايىن دالامىزدى تۇتاستاي باسىپ جاتىر. قازاقستاننىڭ بارلىق جەرىندە - ءشول- شولەيتتى دالادا، تاۋلى جەرلەردە وسەتىن 81 ءتۇرى بار.
«جۋساننىڭ 17 ءتۇرى - سيرەك كەزدەسەتىن ەندەميك تۇرگە جاتادى. شىرعالجىن جۋساننىڭ جاپىراعى مەن ساباعىن جەۋگە بولادى، قۇم جۋسانى قۇم توقتاتۋ ءۇشىن پايدالانىلادى. اراسىندا ۋلى ءتۇرى (تاۆري جۋسانى) دە كەزدەسەدى، ونى مال جەمەيدى. جۋسان - قۇنارلى مال ازىعى، دارىلىك، بوياۋىش، تاعامدىق، ۆيتاميندى، ەفير مايلى وسىمدىك. جۋساندى قولدان (مىسالى، تامىرجۋسان) دا وسىرەدى. ال قازاقستاندا عانا وسەتىن ءبىر ءتۇرى - دارمەنەنىڭ دارىلىك ءشوپ رەتىندە ەرەكشە ءمانى بار، دەلىنگەن wikipedia.org-تا.
ادەتتە، دارىلىك تىم سيرەك كەزدەسەتىندىگى تابيعي زاڭدىلىق. ەندەشە مۇنىڭ دەرمەنە بولۋى ابدەن مۇمكىن. ال دەرمەنە تەك وڭتۇستىك قازاقستان وڭىرىندە، ارىس اۋدانى اۋماعىندا وسەدى. عالامتورعا ۇڭىلدىك. دەرمەنە جايلى بىرنەشە عىلىمي ەڭبەكتەر دە جارىق كورگەن ەكەن. «بۇل وسىمدىكتىڭ شيپالىق قاسيەتىن قازاق حالقى ەرتە كەزدەردەن باستاپ- اق ءبىلىپ، ونىڭ قايناتىلعان تۇنباسىن، قوسپاسىن ءتۇرلى اۋرۋلارعا (اسىرەسە، ىشەكتەگى قۇرتتاردى ءتۇسىرۋ ءۇشىن) پايدالانا بىلگەندىگى تاريحتان بەلگىلى. ەرتە كەزدەردە دارىلىك وسىمدىكتەردى ىزدەپ كەلگەن باسقا ۇلت وكىلدەرى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردان «قانداي دارىلىك وسىمدىكتەردى بىلەسىڭدەر؟ » دەپ سۇراعان كەزدە «ءدارى مىنە» دەپ دەرمەنە جۋسانىن كورسەتكەن ەكەن دەگەن اڭىز بويىنشا ونىڭ اتاۋى «ءدارى مىنە»، ءسوز تىركەستەرىنەن الىنىپ، «دەرمەنە» دەپ اتالىپ كەتكەن. سوندىقتان دا، دەرمەنە جۋسانىن «ءدارىنىڭ قازىناسى»، «ءدارىنىڭ قويماسى»، «دارىلەردىڭ پاتشاسى»، «دارىلەردىڭ ءدارىسى» دەپ بوسقا اتاماعان.
شيپالىق قاسيەتى تۋرالى دەرەكتەر ريم ويشىلى ۇلكەن پلينيدىڭ ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەدى. ال ورتا عاسىرلاردا كورنەكتى اراب دارىگەرى يبن- بايتار ەڭبەكتەرى ارقىلى مەديتسينا عىلىمىنا دەرمەنە جۋسانىنىڭ دارىلىك قاسيەتى كەڭىنەن تانىلدى. ەرتەدە ارابتار دەرمەنە جۋسانىن «كيەلى ءشوپ» دەپ اتاعان.
دارىلىك قاسيەتى عىلىمي تۇرعىدا 1830 - جىلى انىقتالدى. ونى كالەر مەن الەمس دەگەن عالىمدار ارنايى زەرتتەدى.
ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى داۋىرلەردە دەرمەنە جۋسانى جەرورتا، كاسپي جانە قارا تەڭىزدەرىنىڭ جاعالاۋلارىندا، ورتا ازيا مەن قازاقستان اۋماعىندا وسكەندىگى تۋرالى دا تاريحي دەرەكتەر ساقتالعان.
دەرمەنە جۋسانىنىڭ ەجەلگى وتانى - پالەستينا مەن مىسىر ايماعى دەپ ەسەپتەلىنەدى»، - دەپ جازادى قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيەتىنىڭ پروفەسسورى رىسباي ساتىمبەكوۆ. تانىمال قالامگەر دۋلات يسابەكوۆ «دەرمەنە» پوۆەسىندە وسى دارىلىك ءشوپ تۋرالى توقتالىپ وتەدى. «دەرمەنە - مەن تۇراتىن اۋىلدىڭ دا اتاۋى. وڭتۇستىك وڭىردە كوپ وسەتىن ەمدىك قاسيەتتى ءشوپ ارنايى كۇتىمگە الىنعانىن بىلەتىنمىن. اسىل ءشوپ جايلى ەل اۋزىندا اڭىز جەلىسى بار: «ەرتەدە ەلدى اعايىندى قوس جىگىت باسقارىپتى. مامىراجاي ءبىر كۇنى سىرتتان جاۋ تيەدى. حاندىقتى باسىپ الادى. بيلىكتەن ايىرىلعان ەكەۋدىڭ ءبىرى قاڭعىرىپ كەتەدى دە، ەكىنشىسى وسى جەردە كوپتىڭ ءبىرى بولىپ قالادى. ارادا جىلدار وتەدى. جاتجۇرتتىق حان قايتىس بولادى. تۇرعىلىقتى حالىق قايتادان بايىرعى قالپىنا ورالادى. اعايىندى جىگىتتىڭ ۇلكەنى باۋىرىن ىزدەۋگە كىرىسەدى. جان- جاققا حابارشى جىبەرەدى. اۋىل- اۋىلعا سۇراۋ سالادى. دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن شارلاپ جۇرگەندە، ءىنىسىنىڭ دەرەگى شىعادى. حابار جەتكەنىمەن، كەرى ورالۋعا نامىستانعان باۋىرى جاتجۇرتتىق بولىپ قالا بەرۋدى تاڭدايدى. مۇنى تۇسىنگەن اعاسى اق شۇبەرەككە ءبىر ءتۇپ دەرمەنەنى ءتۇيىپ، سالەمشىلەردەن بەرىپ جىبەرىپتى. ورامالدىڭ ءتۇيىنىن جازىپ، دەرمەنەنىڭ حوش ءيىسىن ەمىرەنە يىسكەگەن جىگىت اعىل- تەگىل جىلاسا كەرەك. شىركىن، تۋعان اۋىلدىڭ ءيىسى- اي!.. كوپ ۇزاماي اتامەكەنگە ورالىپتى». وسىلاي دەپ تولعانادى دۋلات يسابەكوۆ.
كىم جىل ساناپ ءجۇرىپتى. شاماسى وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى. كوكتەمگى مال تولدەتۋ ناۋقانى قىزىپ جاتقان كەز ەدى. قازاق راديوسىنىڭ «اۋىل ءومىرى» رەداكسياسىندا ءتىلشى بولىپ جۇرگەن شاق. ىسساپارمەن قىزىلقۇم، ارىس اۋداندارىنىڭ شارۋاشىلىقتارىن ارالاپ، ارىستاندى- قاراباستىڭ وكپەك جەلىمەن جاعالاسىپ ءجۇرىپ، شوپان قاۋىمىنىڭ اۋىر دا تىنىمسىز تىنىس- تىرشىلىگىن كوزبەن كوردىك. رەپورتەردى جاڭالىقتارعا تولتىرىپ ارىس ستانساسىنا كەلىپ، الماتىعا قايتۋعا بيلەت الدىم. قاس قارايىپ قالعان كەز، پويىزدىڭ جۇرۋىنە 6-7 ساعات ۋاقىت بار. ارىس ۇلكەن ستانسا. ءبىر جاعى ماسكەۋ، ءبىر جاعى وزبەكستان، ءبىر جاعى الماتى دەگەندەي، قىشقىرعان تەپلوۆوزدار رەلستى سولقىلداتىپ ارلى- بەرى اعىلىپ جاتىر.
سومكەمدى ارقالاپ ستانسانىڭ باسىندا تۇراتىن نەمەرە اعام - ءومىرزاقتىڭ ۇيىنە باردىم. كەشكى اسقا قام جاساپ جاتقان جەڭگەم دەرەۋ قازان كوتەردى. كوپ سويلەمەيتىن ومەكەڭ بولسا از- كەم جاڭالىق سۇراسقان سوڭ ورنىنان تۇرىپ شىعىپ كەتتى. سالدەن سوڭ ءۇش ليترلىك شىنى بانكى كوتەرگەن كۇيى قايتا كىرىپ كەلدى دە كەسەگە تولتىرا قۇيدى. «ءسىمىر، - تۇگەل تارت»، - دەدى. «دەرمەنەنىڭ قايناتپاسى. ەم بولادى. ەت پىسكەنشە، جوتەلىڭ دە ازايادى». جاپپارقۇلدا جان بار ما، قىشقىلتىم سارعىلت تارتقان سۋسىندى دەم الماستان سىلقىلداتا جۇتتىم. ارتىنشا ءشاي ىشتىك. ماڭدايىمنان ساۋىلداي تەر اقتى. مىنە عاجاپ، ەت پىسكەنشە تاماقتى بۋعان جوتەل دە باسىلدى. اعام پويىزعا شىعارىپ سالىپ تۇرىپ، ءبىر تۇيىنشەكتى بەردى. «دەرمەنەنىڭ ءدانى. تامىزدا ءوزىم جيناعانمىن. سالقىنداپ قالعان جاعدايدا ءبىر ءشاي قاسىقتاي مولشەردە شاينەككە دەمدەپ، ءىشىپ الساڭ بولعانى. ءبىزدىڭ ۇيدەگى بالا- شاعا تىماۋ- سىماۋدى ۇمىتقالى قاشان»، - دەپ جىلى جىميدى.
سان دەرتتىڭ داۋاسىنا اينالعان قايران اسىل ءشوپتىڭ تاريحىن قازبالادىق.
ⅩⅨ عاسىردىڭ باس كەزىندە وڭتۇستىك قازاقستان وڭىرىندە وسەتىن دەرمەنە جۋسانى الەمگە ايگىلى بولىپ، ونى وندىرىستىك نەگىزدە كەڭىنەن پايدالانۋ قولعا الىندى. 1830 - جىلى دەرمەنە جۋسانىنىڭ قۇرامىنان العاش رەت كريستالدى «سانتونين» دەپ اتالاتىن شيپالىق قاسيەتى وتە جوعارى پرەپارات الىندى. بۇل پرەپارات تەك قانا دەرمەنە جۋسانىنان عانا دايىندالادى. 1880 - جىلى ورىس كوپەسى ساۆينكوۆتىڭ قولعا الۋىمەن شىمكەنت قالاسىندا دەرمەنە جۋسانىنان سانتونين وندىرەتىن ارنايى زاۋىت سالىندى. ال 1885 - جىلى تۇركىستان ولكەسىندەگى دەرمەنە كاسىپورنى ءوزىنىڭ ەڭ العاشقى ءونىمى - 189 پۇت سانتونين شىعارادى. رەسەيدە بۇل ءونىمنىڭ 2-3 پۇتى عانا پايدالانىلىپ، قالعانى تۇگەلدەي شەتەلگە تاسىمالدانعان. بەرتىندە ك س ر و مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ 1949 - جىلعى 28 - تامىزداعى وكىمىمەن ەمدىك شوپتەردى ءوسىرۋ ءۇشىن «دەرمەنە» كەڭشارى ۇيىمداستىرىلعان. بۇل شارۋاشىلىق سول كەزەڭدەردە دارىلىك شوپتەردى دايىنداپ، ءدارىحانالار مەن باسقارمالارعا جانە زاۋىتتارعا شيكىزات تۇرىندە جىبەرىپ وتىردى.
تەك تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا قازاقستاندا وزىندىك فارماتسيەۆتيكالىق ءوندىرىستى يگەرىپ، يگىلىككە جاراتۋعا شىنايى بەتبۇرىس جاسالا باستادى. 1993 -جىلى «حيمفارم» ا ق قۇرىلدى. بۇگىندە زاۋىت ىستىق تۇسىرەتىن ءدارى- دارمەكتەر، انتاتسيدتەر، اسقازان جاراسىن ەمدەۋگە قاجەتتى، ءوت ايدايتىن پرەپاراتتار، ديارەياعا، ۆيرۋستارعا، جوتەلگە، سۋىقتاۋعا قارسى پرەپاراتتار، جۇيكەنى تىنىشتاندىراتىن، تەرىنى جانە جاراقاتتاردى دەزينفەكتسيالايتىن دۇنيەلەر شىعارادى. سونداي- اق، فارماتسيەۆتيكالىق تۇنبالار، پارافارماتسيەۆتيكالىق، تاماقتانۋعا قوسىمشا قوسپالار، ۋرولوگيا، دەرماتولوگيا، گينەكولوگيا جانە اكۋشەرلىك، ەندوكرينولوگيا، يممۋنولوگيا سالالارىنا قاجەتتى، تاعى باسقا دا تولىپ جاتقان ءدارى- دارمەكتەر ازىرلەيدى. جىلىنا 1 ميلليارد تابلەتكا، كاپسۋلا جانە تۇيىرشىكتەر، 350 ميلليون امپۋلا، 24 ميلليون قۇتى انتيبيوتيكتەر، 4 ميلليون پاكەت ينفۋزيالار وندىرەدى.
سان دەرتتىڭ داۋاسىنا اينالعان اسىل ءشوپتىڭ ميلليونداعان جاننىڭ دەرتىنە داۋا بولىپ وتىرعاندىعىنىڭ ايعاعى بۇل. ال عالىمداردىڭ وبانىڭ، عاسىر دەرتىنىڭ، جو- جوق، عاسىرلار دەرتىنىڭ ەمى ەكەندىگىن تاپقانى دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرەر وقيعا ەكەندىگى انىق. سان مىڭداعان سىرقاتتاردىڭ ءۇمىتىن وياتقان وكپە راگى جاسۋشالارىنىڭ 98 پايىزىن بىردەن جويىپ جىبەرۋگە قابىلەتتى ءدارى جاسالدى. تىڭنان تۇرەن سالىندى. الەم جۇرتشىلىعىنىڭ ادام اعزاسىنىڭ وزگە دە مۇشەلەرىن جەگىدەي جەگەن بۇل دەرتتىڭ قۇپياسى اشىلار كۇندى ەلەڭدەي كۇتىپ وتىرعان جاعدايى بار. ءبىز ءۇشىن اتتەگەن- ايى، مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعىلاردىڭ جۋسان كەشىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ الدىمىزدى وراپ كەتكەندىگى. ەندەشە، عالىمدارىمىزدىڭ وزىق ويلى امەريكالىق ارىپتەستەرىمەن تىزە قوسىپ، بۇل باعىتتاعى عىلىمي جۇمىستارىن جانداندىرا تۇسەتىن شاق تۋدى. مۇمكىن، ۇكىلى ۇمىتتەرگە سەنىم قۇيعان دەرمەنەنىڭ تاعى ءبىر عاجايىپ ەمدىك قاسيەتىن ا ق ش پەن قازاقستان عالىمدارى اشقان ءساتتىڭ كۋاسى دە بولىپ قالارمىز.
ەرلان قوجاكەلديەۆ
