ءبىر بايگەدە 7 اتى جۇلدە العان قانداسپەن سۇحبات: موڭعوليادا شەتەلدەن الدىرعان بۋدان جۇيرىكتەردى جەكە جارىستىرادى

ناقتىراعىندا ايماقتىق دەڭگەيدەگى جارىستان اتبەگىنىڭ 7 اتى جۇلدە العان ەكەن. ونى اتقۇمار قانداسىمىز قازاقپارات تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا ايتتى.
- ساپار مىرزا، اۋەلى جۇلدەلەرىڭىز قۇتتى بولسىن ايتايىق. ءبىر بايگەدە 4 بىردەي اتىڭىزدىڭ جۇلدەلى كەلگەنىن ەستىپ، قازاقستانداعى ەل دە تامسانىپ جاتىر. جالپى جۇرتقا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن كەڭىرەك ايتا كەتسەڭىز، بۇل رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى جارىس پا ەدى؟ سايگۇلىكتەرىڭىز نەشە اتتىڭ ىشىنەن، قانداي قاشىقتىقتاردا توپ جاردى؟ جالپى سول بايگەگە نەشە ات قوسقان ەدىڭىز؟ ايعىر جارىس، بەستى ات جارىسى دەگەن سياقتى اتاۋلارعا تۇسىنىك بەرە كەتسەڭىز. جالپى مونعولياداعى ءتارتىپ بويىنشا بايگە اتتارىنا قانداي قاشىقتىقتاردا جۇلدە ۇلەستىرەدى؟
- الدىمەن اتاجۇرتتاعى ەلگە ءوزىمدى ازداپ تانىستىرا كەتەيىن. رۋىم - كەرەي. كەرەيدىڭ ىشىندە شەرۋشى، شەرۋشىنىڭ ىشىندە ساڭىراۋ رىسقۇل دەگەن اتادان تاراعانبىز. ال موڭعولدىڭ ات بايگەسىنە كەلسەك، ناادام مەرەكەسى دەپ ايتامىز، جەتىنشى ايدىڭ 11-12- كۇندەرى بۇكىل موڭعول ەلىندە ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك العان مەرەكە جىلىنا ءبىر رەت تويلانادى. وسى تويعا ات باپكەرلەرى سايگۇلىكتەرىن جىل ون ەكى اي باپتاپ، قوسادى. مەنىڭ بۇل جولعى بىرنەشە جۇلدە العانىم سىزدەرشە بولعاندا وبلىستىق دەڭگەي عوي. ودان كەيىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ات جارىسى، بالۋان كۇرەسى جانە ساداق اتۋدان ەل استاناسىندا جارىس وتەدى. تۇسىنگەنىڭىزدەي، مەن وبلىستىق دەڭگەيدەگى جارىسقا قاتىستىم. نەگىزى 7 اتىم بايگەلى بولعان. جۋان ات پەن قۇنانىم ءبىرىنشى ورىن، ايعىرىم مەن دونەنىم ءتورتىنشى ورىن، تاعى ءبىر دونەنىم ەكىنشى ورىن، تاي مەن بەستى اتىم ءۇشىنشى ورىن الىپ، جالپى جيىنى جەتى اتىم بايگەدەن كەلدى.
بۇل دەڭگەيدەگى بايگەدەن جۇلدە العاندار «وڭىرلىك دەڭگەيدەگى ات باپكەرى» دەگەن اتاق الادى. سول سياقتى اۋداندىق دەڭگەيدە اتى كەلگەندەر اۋدان دەڭگەيىندەگى، رەسپۋبليكالىق بايگەدە اتى كەلگەندەر مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى باپكەر اتانادى. وبلىستىق دەڭگەيدەگى باپكەر اتانۋ ءۇشىن وبلىستىق بايگەدەن كەم دەگەندە ءۇش اتىڭ ءبىرىنشى كەلۋى كەرەك. ونىڭ ۇستىنە 8 اتىڭ 5 كە دەيىنگى ورىنعا كىرگەن بولۋ كەرەك. جۋان اتتار 24 شاقىرىمعا، بەستى اتتار 23 شاقىرىمعا، دونەن 16 شاقىرىمعا، قۇناندار 14 شاقىرىمعا، تاي 11 شاقىرىمعا، ايعىر 23 شاقىرىمعا جىبەرىلەدى. موڭعولدىڭ تازا قاندى اتىنىڭ بويى الاسا كەلەدى. كەزىندە شىڭعىس حان دۇنيە ءجۇزىن وسى الاسا اتپەن ارالاپ جۇرگەن. بويى الاسا بولعانىمەن وتە ءتوزىمدى جانۋار. بۇل جاقتاعى بايگە الاڭى ويلى- قىرلى، تاۋلى- سۋلى بولادى. سونىڭ ءبارىن ەسكەرىپ، وسىنداي شاقىرىمدارعا بولەدى، جىلقىنىڭ جاسىنا قاراي جىكتەپ قوسادى. بىزدەگى بايگەنىڭ وزگەشەلىگى وسىنداي.
- ءسىزدى ۇزىنقۇلاقتان بەلدى كاسىپكەر دەپ ەستىپ جاتىرمىز. ءبىر بايگەگە بىرنەشە ات قوسۋ كەز كەلگەن اتبەگىنىڭ قولىنان كەلمەيدى عوي. ات باپتاۋدان باسقا تابىس كوزى بار ما؟
- بيىل جىل ون ەكى اي قولىما 24 ات ۇستاپ، باپتاپ، جەمدەپ بايگەگە قوستىم. ات باپتاۋ دەگەن وڭاي شارۋا ەمەس. وسىنداي قالىڭ اتتىڭ بابىن كەلتىرۋ ءۇشىن كومەكشى، باپكەر ۇستايمىز. قىستاي جەمدەۋ كەرەك. قىسقاسى، بىرنەشە ادامدى جۇمىسپەن قامتيمىز. ات باپتاعاندا كۇنىنە بىرنەشە شاقىرىم جۇگىرتەمىز. ونىڭ بارىنە ءبىرشاما قاراجات كەتەدى. قىسقاسى ات باپتاۋدان عانا تابىس تاۋىپ، بايۋ مۇمكىن ەمەس شىعار. سوندىقتان ءوزىم نەگىزىنەن اتبەگىلىككە كوڭىل وسىرەتىن حوببي رەتىندە قارايمىن. بالا كەزىمنەن ات باپتاپ، اساۋ ۇيرەتكەنىم بار. باستاۋىش سىنىپتا جۇرگەندە شاباندوز بالا اتاندىق. 9-10- سىنىپقا كەلگەندە ات باپتاپ، ول اتىم اۋداندىق دەڭگەيدە ءبىرىنشى كەلگەن. كەيىن وسى ىسكە قايتا قول ءتيىپ، ءحوببيدى جالعاستىرىپ جاتقان جايىمىز بار.
ال كاسىپكە كەلسەك، اعا- باۋىرلارىممەن بىرگە كومپانيا ۇستايمىز. قازاقستان، رەسەي، ارمەنيا ەلدەرىنەن ءىشىپ- جەم يمپورتتاپ، سولاردى مونعوليا كولەمىندە ساتامىز. دەگەنمەن، سوڭعى جىلدارى مەن ءوزىم ات باپتاۋعا كوبىرەك كوڭىل ءبولىپ ءجۇرمىن. بيزنەسكە ىنىلەرىم جاۋاپتانىپ كەلەدى.
- ءبىز جاقتا الامانعا ۇكىلەپ قوساتىن تازا قازاقي جىلقى قالماي بارا جاتقانىن ەستىپ جۇرگەن شىعارسىز. شاماسى كەلگەننىڭ ءبارى جۇيرىك اتتى شەتەلدەن الدىرتىپ جاتادى. مۇنداي ءتاسىل مونعوليا قازاقتارىنىڭ اراسىنا كىرىپ ۇلگەردى مە؟ وزىڭىزگە جۇلدە الىپ بەرگەن جەتى ات تۇگەل جەرگىلىكتى تۇقىم با؟
- موڭعول جىلقىسىنىڭ بويىنىڭ ورتاشا ولشەمى بار. بايگەدە سول بويىنىڭ ولشەمىنەن اسپاۋ كەرەك دەگەن تالاپ قاتاڭ ساقتالادى. شەتەلدەن ءار ءتۇرلى ايعىر، بيە اكەپ بۋدانداستىرۋ بۇل جاقتا دا بار. ونى موڭعول باپكەرلەرى عىلىمي تۇردە جۇرگىزەدى. ءبىراق ونداعى ماقسات - موڭعول جىلقىسىنىڭ نەگىزىندە ساپالى تەك شىعارۋ. وسى باعىتتا جۇمىس ىستەيتىن ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما بار. ال ەندى بايگەگە كەلسەك، جارىسقا تۇسەتىن اتتاردىڭ ءبارىنىڭ بويىنىڭ ولشەمى قاتاڭ قاداعالانادى. تۇرقى موڭعول جىلقىسىنىڭ ولشەمدەرىنەن اسپاۋ كەرەك. ەگەر ودان ءبىر نەمەسە جارتى سانتيمەتر اسىپ كەتسە، بايگەدەن شەتتەتىلەدى.
جالپى موڭعوليادا ات بايلايتىن قازاقتار وتە كوپ. «مەملەكەتتىك دارەجەدەگى ات باپكەرى» اتاعىن العان ەكى قازاق ازاماتى بار. وبلىستىق، اۋداندىق دەڭگەيدەگى ازاماتتار بارشىلىق. شامامەن 200 دەن اساتىن اتبەگى قانداسىمىز بار شىعار. جالپى ات بايلايتىن قازاق كوپ.
- جەرگىلىكتى سايت ءسىزدىڭ قىس بويى 24 جىلقىنى قولعا ۇستاپ، ۇلكەن ءبىر كوماندامەن جىل ون ەكى اي ات باپتايتىنىڭىزدى جازدى. بۇل قانداي ءتاسىل؟ باياعىدا اتالارىمىز بايگە اتىنىڭ جىلىك مايى قانشالىقتى جەتىلگەنىن ءبىلىپ وتىرۋ ءۇشىن جانىنا بىرنەشە اتتى جۇپتاپ جاراتاتىن دەۋشى ەدى. سىزدىكى سونىڭ جۇرناعى ەمەس پە؟
- بۇرىن بولعاندا اتتى قىستاي تەبىنگە جىبەرىپ، جازعىتۇرىم ۇستاپ الىپ، 1-2 اپتا باپتاپ قانا قوساتىنبىز. قازىر باسەكە وتە جوعارى، اتتار ساپالى بولىپ كەتكەن. بايگەگە قوسۋ تاسىلدەرىن ۇيرەتۋ ءۇشىن شەتەلدىڭ باپكەرلەرى كەڭەس بەرىپ ءجۇر. موڭعولدىڭ بايىرعى اتبەگىلەرى دە عىلىمي تۇردە اينالىساتىندىقتان، ءبىز دە سولاردان قالىسپاۋعا تىرىسىپ كەلەمىز. جىل ون ەكى اي اتتى ارنايى جەمدەپ، باپتايتىنىمىز سوندىقتان. قىستاي ارام تەرىن الىپ، جىلىك مايىن جەتكىزىپ باعامىز. جالپى جۇمىسى كوپ. سونىڭ جالعىز ناتيجەسىن ناادام مەرەكەسىندە كورەمىز. ال جازعىتۇرىم نەمەسە كۇزدە ەل ىشىندەگى ءىرىلى- ۇساقتى تويلاردا باق سىنايمىز. ءوز ارامىزدا ماشينە، موتوتسيكل تىگىپ، بايگە وتكىزەمىز. ونىڭ بارىنەن ماڭىزدىسى ءوزىم ايتىپ وتىرعان ناادام مەرەكەسى. وعان ىشكەرى جاقتان نەشە ءتۇرلى سايگۇلىكتەر قاتىسادى. ولاردىڭ دەڭگەيى قاتتى ءوسىپ كەتكەن. سولارمەن بايلانىستى ۇزبەۋگە تىرىسامىز. اقىل- كەڭەسى كەرەك.
- ماقساتىڭىز قولىڭىزداعى تۇقىمداردىڭ قانىن اسىلداندىرا ءتۇسۋ ەكەنىن ايتىپسىز. ناقتى ءبىرى عىلىمي جوباڭىز بار ما؟ بۇل ءىستى قالاي ەڭسەرمەكشىسىز؟ قۇپيا بولماسا، كىلەڭ جۇلدە سالاتىن جۇيرىكتى قولعا قالاي ءتۇسىرىپ ءجۇرسىز؟ جەتى بىردەي اتىڭىزدىڭ ءبىر بايگەدە جۇلدەگە ءىلىنۋى نەنىڭ ارقاسى دەپ ويلايسىز؟
- ماقساتىمىز - كەلەشەكتە قازاق ەلىنەن احالتەكە تۇقىمىن اكەپ، وسىندا بۋدانداستىرۋ. ءبىراز ازاماتتار وسىلاي كەڭەسىپ ءجۇرمىز. بايان ولگەيدەگى قازاقتاردىڭ اراسىندا جۇيرىك قۇلىن تۋعىزاتىن جوبا جاساساق دەگەن وي ءبارىمىزدىڭ باسىمىزدى بىرىكتىردى. كەيبىر ازاماتتار قازىردىڭ وزىندە انگليادان اعىلشىن ايعىرىن اكەلىپ، جىلقىعا قوستى. ءبىز دە وسى باعىتتا ەڭبەكتەنىپ كورسەك دەپ وتىرمىز. ونىڭ ءبارى ۋاقىتتىڭ ەنشىسىندە.
ءوز قولىمداعى جۇيرىكتەردى ءار جەردەن اكەلدىم. موڭعوليادا 21 ايماق بار. سونىڭ ىشىندە ءسۇح باتىر ايماعى، دورنود ايماعى دەگەن جەرلەردە جۇيرىك كوپ. ونىڭ سىرتىندا ءتوۆ، ۋۆس، قوبدا ايماقتارىنداعى تانىمال دەگەن اتبەگىلەردەن 3-4 جىل بۇرىن ات تاڭداپ الدىم. وندا دا شىققان تەگىن سۇرايمىز. اعا- باۋىرلارى قانشالىقتى بايگە العانىن شەجىرەسىنەن قاراپ وتىرىپ، ساتىپ الامىز. قازىر بايگە العان 7 اتتىڭ ىشىندە وسى ايماقتاردان كەلگەن اتتار بار. ءوزىمىزدىڭ بايان ولگەيدىڭ تۇقىمى دەگەن 1-2 ات بار. ولار بيىل جاقسى شاپپاي قالدى.
سىزدەر 4 بىردەي ات دەپ جازىپ جاتسىزدار عوي، بىزدە الدىڭعى 5 ورىندى بايگەلى ورىن دەپ ۇستايدى. 4 ەمەس، 7 اتىم بايگەلى بولدى دەپ وتىرعانىم سودان. ونىڭ ءبارى ەڭبەكتىڭ ارقاسى. قىس بويى ەرىنبەي، جالىقپاي، جەمشوبىن دۇرىس بەرىپ، دالمە- ءدال مولشەرلەپ، جازعىتۇرىم كوك القاپتى جەرگە جايىلتۋ دەگەن سياقتى ءوزىنىڭ تاسىلدەرى بار. وسىعان ەرىنبەي- جالىقپاي ارتىنان ءتۇسىپ، باپتايمىز. باپتىڭ، ءبىزدىڭ كومانداداعى ازاماتتاردىڭ ارقاسى. ءبىر دۇنيەگە شىن نيەتپەن كىرىسسەڭىز، ناتيجە شىعادى عوي. سونى وسى جولى كورىپ وتىرمىز.
- قازاقستاندا حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ات جارىستارى بولىپ جاتادى. وسىنداي بايراقتى باسەكەلەردىڭ بىرىندە باق سىناپ كورۋ ويىڭىزدا جوق پا؟
- ارينە، قازاقستاننىڭ بايگەلەرىنە قاتىسقىمىز كەلەدى. ول جاقتىڭ جارىس قاشىقتىعى، اتتاردىڭ دەنە ءبىتىمى مۇڭعۇل جىلقىسىنان بولەك قوي. سوندىقتان ول جاقتا ات قوسۋ ءۇشىن سول جاقتان ات ساتىپ الۋىمىز كەرەك. ونى ءوز ورتاسىندا باپتاۋىمىز كەرەك. كەلەشەكتە ول دا ويىمىزدا بار. قازاقستاندا ات باپتاپ، ات قوسساق دەگەن ارمان بار. ويتكەنى ەكى ەلدىڭ ات باپكەرلەرىنىڭ تاجىريبەسىن بىرىكتىرە الساق، ۇلكەن ناتيجە شىعادى دەپ ويلايمىن.
- مونعولياداعى قازاق جاستارىنىڭ اتبەگىلىككە، شاباندوزدىققا قىزىعۋشىلىعى قانداي؟ بايگە اتىنا مىنەتىن تاقىمى تاستاي بالا تابۋ قيىن ەمەس پە؟
- مۇنداعى قازاق جاستارىنىڭ اتبەگىلىككە، شاباندوزدىققا قىزىعۋشىلىعى وتە جوعارى. بۇلار ەندى بالا كەزىنەن تاي ءمىنىپ، قوزى باعادى. جايلاۋدا كوكپار تارتىپ وسەدى. سوندىقتان تاقىمى تاستاي بالا كوپ. شاباندوز ىزدەپ شارشامايمىز. اعايىن- تۋىستىڭ بالالارى- اق شاباندوز بولىپ بەرەدى. ولار دا ءوزىنىڭ جالاقىسىن، اتاق- ابىرويىن الادى. «جىلدىڭ ۇزدىك شاباندوزى» دەگەن سياقتى اتاقتار بار. وسىنداي ىنتالاندىرۋ جاعى قاراستىرىلعان. جالپى اتقا مىنەتىن بالا تابۋ جاعىنان كوپ ماسەلە بولمايدى.
- جۋىقتا اباي وبلىسىندا 140 شاقىرىمعا المان بايگە جاريالانىپ، سوڭى داۋعا ۇلاسقانىن ەستىگەن شىعارسىز. سىزدەردە مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەر بولىپ تۇرا ما؟ جالپى اتتى 140 شاقىرىمعا جىبەرۋ قانشالىقتى قيسىندى؟ مونعوليادا ونداي بايگەگە توتەپ بەرە الاتىن سايگۇلىكتەر بار ما؟
- 140 شاقىرىمعا شاباتىن اتىڭىز تۇقىمىن ارنايى ساپالاندىرعان، تۇرقى ۇلكەن ات بولسا كەرەك. ءبىزدىڭ موڭعول حالقىندا ارابتان، اعىلشىننان، باسقا دا تانىمال ەلدەردەن جۇيرىك اتتار، ايعىرلار اكەلىپ جاتىر. بىلتىردان باستاپ ونداي بۋدانداردىڭ وزدەرىن جەكە جارىستىراتىن زاڭ شىعارعان. وعان دا اتاق- ابىروي، دارەجە بەرەدى. دەگەنمەن جارىستارى جەكە وتەدى. ازىرگە ءبىز ونداي اتتارعا قىزىعىپ وتىرعان جوقپىز. وزىمىزدەگى جەرگىلىكتى جىلقىنا باپتاپ، سونىڭ قىزىعىن كورىپ ءجۇرمىز.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
ەسىمجان ناقتىباي