ۇلى جەڭىسكە 70 جىل: بالتىق جاعاسىنداعى قازاق باتىرىنىڭ ەسكەرتكىشى
وندايلار كوپ ەمەس، ارينە، دەگەنمەن، سونداي باتىر جايىندا وي تولعاۋ، ونىڭ ادامگەرشىلىككە تولى قاسيەتتەرى مەن كەيىنگىگە ۇلگى بولار ىستەرى جايلى جازۋ ادامدىق تا، ازاماتتىق تا پارىزدىڭ ءبىرى بولار، ءسىرا. اتا-اناسىنىڭ قازاقشا قويعان اتى قوسان، ال قۇجاتتاردا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى حاسان مامىتوۆ 1922-جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ لەڭگىر اۋدانىندا دۇنيەگە كەلىپتى. 20 جاسىندا قاساپتى قان مايداننىڭ ناعىز ويراندى جەرى ستالينگراد شايقاسىنا تۇسكەن بولاشاق باتىر بەلارۋس، پولشا جەرلەرىن، كالينينگرادتى ازات ەتۋ مەن بەرليندى الۋعا قاتىسىپ، ونان سوڭ بەرليندە سوعىستان كەيىنگى ءتارتىپ ورناتۋعا قالىپ، ەلگە 1948 -جىلى ءبىر- اق قايتىپ كەلەدى.
قان ساسىعان، ءتۇتىن مەن وق-ءدارىنىڭ ءيىسى قولقانى اتاتىن مايدان دالاسىندا مۇز جاستانىپ، قار جامىلعان، قانشا مايدانداستارىنىڭ قىرشىنىنان قيىلعانىن كوزىمەن كورگەن باتىر ءوزىنىڭ ەرلىگى جايىندا اڭگىمە ايتۋعا مۇلدە جوق بولىپتى. قايتا ول جايلى قىرعىننان امان قالعان قارۋلاستارى ايتىپ، ءوزى قاتارىندا بولعان ءبىرىنشى بالتىق مايدانىنداعى 336-اتقىشتار پولكىنىڭ ەرلىك ىستەرىن تىركەگەن قۇجاتتارىندا، پودولسكىدەگى اسكەري مۇراعاتتا كوبىرەك دەرەكتەر كەلتىرىلەدى ەكەن. سونىمەن، ارحيۆ دەرەكتەرىمەن، سارعايعان گازەتتەردە جاريالانعان ماقالالاردا، كوزكورگەندەر مەن ىزدەۋشىلەر ايتقان اڭگىمەلەرگە كەزەك بەرەيىك، دەپ جازادى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى.
سەرىكقالي مۇقانوۆ: مەنىڭ باتىر جايلى ءبىلۋىم كەزدەيسوق بولدى. 2008-جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ كالينينگراد قالاسىندا ۇيىمداستىرىلعان اۋعان سوعىسى ارداگەرلەرى حالىقارالىق وداعىنىڭ كەزەكتى ۇيلەستىرۋ كەڭەسىنىڭ وتىرىسىنا شاقىرىلدىم. سول جولى بالتيسك قالاسىنداعى اسكەري بولىمدەردىڭ بىرىندە قوناقتا بولدىم. اسكەري ءبولىم قوس «قىزىل جۇلدىز» وردەندى بالتىق فلوتىنىڭ سۋۆوروۆ جانە الەكساندر نيەۆسكي وردەندى 336- جەكە بەلوستوك گۆارديالىق تەڭىز جاياۋ اسكەرى بريگاداسى دەپ اتالادى ەكەن.
ءبىزدى بريگادانىڭ كومانديرى، پولكوۆنيك ولەگ دارجاپوۆ قارسى الدى. مەن ودان: «سىزدەردە قازاق جىگىتتەرى بار ما؟» دەپ سۇرادىم. «بولعاندا قانداي! سىزگە ءبىزدىڭ بريگادانىڭ ماقتانىشىنا اينالعان قازاقتى كورسەتەيىن»، - دەپ بەس بىردەي باتىردىڭ ءمۇسىنى ورناتىلعان داڭق اللەياسىنا باستاپ اپاردى. قاز-قاتار تۇرعان تاس مۇسىندەردىڭ بىرىندەگى «كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى حاسان مامىتوۆ» دەگەن جازۋ كوزىمە وتتاي باسىلدى.
كوماندير ءبىزدى مۇراجايعا اپارىپ، قۇرامانىڭ داڭققا تولى تاريحىنان سىر شەرتەتىن جادىگەرلەردى كورسەتتى. وندا دا حاسان مامىتوۆتىڭ ءمۇسىنى بار ەكەن. قاسىنا باتىردىڭ ەرلىگىن باياندايتىن ەسكەرتكىش تاقتا ءىلىنىپتى. بايقاعانىم، وزگە مۇسىندەردىڭ اينالاسىنا تۋعان جەرلەرىنەن اكەلىنگەن ءتۇرلى كادەسىيلار قويىلىپتى. ولاردىڭ قاسىندا جەرلەسىمىزدىڭ ءمۇسىنى ءبىرتۇرلى وقشاۋلانىپ تۇرعانداي كورىندى.
«نەگە بۇلاي؟» دەپ پولكوۆنيكتەن سۇراعانىمدا، باتىردىڭ 1993-جىلى دۇنيەدەن وتكەنىن، تۋىستارىمەن بايلانىس ءۇزىلىپ قالعانىن العا تارتتى. شىنىمدى ايتسام، ءىشىم قان جىلاپ، جۇرەگىم سىزداپ قويا بەردى... ەلگە كەلگەن سوڭ تارتۋ-تارالعىلار الىپ، قازان ايىنىڭ ورتاسىندا بالتيسكىگە قايتا باردىم. ءبىزدى رەسەيلىكتەر قۇشاق جايا قارسى الدى. 3000 عا جۋىق سارباز سالتاناتتى ساپقا تۇرىپ، بريگادانىڭ جاۋىنگەرلىك تۋىن كوتەردى.
سول تۋدىڭ قاسىندا ەلىمىزدىڭ كوك بايراعى دا جەلبىرەدى. بۇل - قازاقستانعا جانە قازاقتىڭ قاھارمان ۇلىنا كورسەتىلگەن ايرىقشا قۇرمەت بولاتىن. بريگادادا قازاق جىگىتتەرى بار ەكەن. رەسەيلىك قانداستارىمىز عوي. بريگادا ساردارلارى ۇلتى قازاق ساربازدارعا ەرەكشە سەنىم ارتاتىندارىن ريزاشىلىقپەن جەتكىزدى.
تاعى ءبىر قىزىق ايتايىن. بريگادانىڭ جاۋىنگەرلەرى شەشەنستانداعى سوعىسقا قاتىسىپتى. تاڭعالارلىعى سول، حاسان مامىتوۆتىڭ مۇسىنىنە كۇتىم جاساپ، رۋحىنا تاعزىم ەتىپ جۇرگەن ساربازدار سول سوعىستا ەشبىر جاراقات الماي، ءدىن-امان ورالىپتى. مۇنى ويدان شىعارىپ ايتىپ وتىرعان جوقپىن. قاپ تاۋىندا تولارساقتان قان كەشىپ كەلگەن جىگىتتەردەن ەستىدىم» دەيدى ەلىمىزدەگى اسكەري بولىمدەردىڭ بىرىنە كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى حاسان مامىتوۆتىڭ ەسىمىن بەرۋ كەرەك، دەيدى باتىردىڭ ارتىنان تاعدىردىڭ جازۋىمەن كەزدەيسوق ىزدەۋشىسى بولعان قازاق ازاماتى.
روزا قوسان قىزى: كىم-كىمدە ءوز اكەسىنە جان ولشەمەيدى عوي، ءبىراق مەنىڭ اكەمدەي اكە جوق. مەن اكەمنىڭ باتىر ەكەنىن كەيىن مەكتەپتە وقىپ جۇرگەنىمدە، جەڭىس كۇنى قارساڭىندا كەزدەسۋلەرگە شاقىرىپ، ول تۋرالى ءبىرلى-جارىم گازەت بەتىندە ماقالالار شىققاندا عانا بارىپ ءبىلدىم.
مەنىڭ ۇعىمىمدا اكەم مەتاللۋرگ، ىپ-ىستىق سەحتا قورعاسىن قايناتاتىن ەڭبەك ادامى بولاتىن. جۇمىستان قالجىراپ، شارشاپ كەلەتىنى سونداي كىشكەنتاي ءىنىم قولىنا بالعاسىن الىپ، اكەمنىڭ دەنەسىن كىشكەنتاي شەگەمەن شەگەلەپ جاتقانىندا ويانباي ۇيىقتايتىنىن بىلەمىن. ونىڭ ەرلىگى جايىندا وسە كەلە مايدانداس جان دوسى - كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى ياكوۆ زايتسيەۆتان ەستىدىك.
ول كىسى بىردە سەندەردىڭ اكەلەرىڭ قانداي جاعدايدا قيىندىقتان توسىلمايتىن، قايتا جۇرتتىڭ ويىنا كەلمەيتىن شەشىمدەر قابىلداۋ ارقىلى قارۋلاستارىن قۇتقارعانىن بىلەمىن دەپ تومەندەگى قىزىق جاعدايدى ايتىپ بەرگەنى ەسىمدە. سوعىستىڭ قاي كۇنى دە سۇراپىل عوي، سونداي ءبىر كۇندە وق قارشا جاۋىپ، فاشيستەر باس كوتەرتپەي روتامىز بىرنەشە كۇن بويى ىستىق اس-سۋسىز قالدى.
دالالىق اسحانا جەتۋىنە ەش مۇمكىندىك جوق، قۇرساۋدا قالعانداي، سۋىق وكوپتا جاۋمەن جاعالاسىپ جاتقانىمىزدا سەندەردىڭ اكەلەرىڭ وق ءتيىپ، ولەيىن دەپ جاتقان جىلقىنى كورىپ، جاۋعان وقتان جاسقانباي جەر باۋىرلاپ بارىپ، الگى جىلقىنى باۋىزداپ، جانتالاسا ءىشىن جارىپ جىبەرىپ، ەتىن كەسىپ اكەلىپ، اس ءپىسىرىپ، بۇكىل روتانىڭ بويىنا قۋات بەرگەنى بار.
سوندا وعان سولاي جاسا دەپ بۇيرىق بەرگەن ەشكىم جوق، دەپ تاڭعالا وتىرىپ، سۇيسىنە اڭگىمەلەگەنى بار. ءوزىنىڭ ەرلىگى جايىندا ءتىس جارمايتىن اكەم بالا كەزىمىزدەن بىزگە جاتار ۋاقىتتا ەرتەڭگى، اڭىز اڭگىمەلەر دە ايتىپ بەرەتىن. ال اكەمنىڭ وسى قىرىنىڭ مەنىڭ بالالارىمنىڭ قالىپتاسۋىنا كوپ ىقپالى بولدى. اتاسىن جانىنداي جاقسى كورەتىن نەمەرەلەرى قانداي جۇمىستان دا تايسالمايتىن، ۇلتىن سۇيەتىن، حالقىن قادىرلەيتىن ازامات بولىپ ءوستى.
مەن اكەمە نەمەرەلەرىن سونداي ەتىپ تاربيەلەگەنى ءۇشىن دە قارىزدارمىن. ول كىسى ءوزىنىڭ اسكەري كوميسساريات الدىنداعى بەدەلىنە قاراماستان، ۇلدارىن اسكەر قاتارىنا جىبەردى. ءتىپتى، ءىنىم باتىرحان اكەسى قۇرامىندا سوعىسقان 336-جەكە بەلوستوك گۆارديالىق تەڭىز جاياۋ اسكەرى بريگاداسىندا اسكەري بورىشىن وتەگەنى بار.
قازىر مارقۇم بولىپ كەتكەن ءىنىم، العاشقى كۇنى بولىمگە كەلگەنىمىزدە قاتارعا تۇرعىزىپ قويىپ، بريگادانىڭ تاريحىن، ودان شىققان باتىرلاردى ماقتانىشپەن اتاپ جاتقاندا اكەم ەسىمى ايتىلعاندا تولقىپ كەتتىم، دەگەنى بار. اكەمنىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەيمىن دەپ جانتالاسا بورىشىن وتەگەن ۇلى كولىك اپاتىنان قايتىس بولىپ، اكەم ونىڭ ارتىندا قالدى. سول قازا اكەمە، انام قىمقاپقا وتە اۋىر ءتيدى.
ادامي كەلبەتى كەۋدەگە جىلىلىق ۇيالاتقان باتىردىڭ بەينەسى جانىما جاقىنداي تۇسكەندەي. باتىر اعاعا دەگەن ەرەكشە قۇرمەت بيلەپ، عالامتوردى اقتارىپ، قىزى روزا اكەلگەن گازەتتەر بەتىنەن سىر ساۋدىم. پولكوۆنيك د. پيسلياكوۆ بىلاي دەپ جازادى. «1943-جىلى دنەپردەن وتەردە حاساننىڭ (قوسان) كەۋدەسىندە ەكى بىردەي «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالى بار ەدى. ونىڭ ءبىرىن ستالينگراد مايدانىندا السا، ەكىنشىسىن پودپولكوۆنيك پيليۋگين سمولەنسك تۇبىندە تاققان بولاتىن. ءتۇن قويۋلانعان تۇستا اسكەرىمىز دنەپردىڭ ارعى جاعالاۋىنا ءوتۋى ءتيىس بولدى. قايىق جوق، جاۋىنگەرلەر مامىتوۆ پەن حولوۆ بورەنە اعاشتارعا قۇلاعان ءۇيدىڭ ەسىگىن بايلاپ، وعان پۋلەمەتتى ورنالاستىرىپ، دنەپر تولقىنىمەن ارپالىسىپ كەلەدى.
جىلجىپ كەلە جاتقان سالدى بايقاپ قالعان فاشيستەر وق جاۋدىردى. حولوۆقا يىعىنان، ال حاساننىڭ ارتىنداعى زات سالعان قابىنا وق ءتيدى. وقتىڭ جارقىلىنان قاي تۇستا جاۋ پۋلەمەتى تۇرعانىن شامالاعان حاسان وقتى توگىپ جىبەردى. نىساناعا ءدوپ ءتيىپ، پۋلەمەتتىڭ ءۇنى ءوشتى.
وسى ءسات سال جاعاعا توقتاعانداي، ۇستىنەن ىرعىپ ءتۇسىپ ەدى، جاعالاۋ ەمەس، مۇز ەكەن. وپىرىلىپ تۇسكەن مۇزدان سۇپ-سۋىق سۋعا تۇسكەن حاسان جان دارمەن جارالانعان جولداسى مەن پۋلەمەتتى جاعاعا الىپ شىققان. حولوۆتىڭ جاراسىن تاڭىپ بولا بەرگەندە جاپ-جاقىن جەردەن داۋىس ەستىلدى. قاراڭعىعا تەسىلە قاراپ ەدى جۇگىرىپ بارا جاتقان ەكى فاشيستى اڭدادى. جىلدام ترانشەياعا تۇسكەن ولار دوتقا كىرىپ، وزەندى اتقىلاي باستادى. جەر باۋىرلاي دوتقا جەتكەن حاسان قولىنداعى تانككە قارسى گراناتانى قۇلاشتاي لاقتىردى. ونىڭ دا ءۇنى ءوشتى.
ەندى ساقىلداعان پۋلەمەت ءۇنى تاعى دا جاپ-جاقىننان، وڭ جاقتان ەستىلگەن. پۋلەمەتىن سول جاققا بۇرعان حاسان ءبىر باسقىنشىنى وققا ۇشىردى. ەكىنشىسى حاسانعا تۇرا ۇمتىلعان. ناعىز جان الىپ، جان بەرىسەتىن شەشۋشى ءسات. حاسان باتىر بۇل جولى دا جەڭىپ شىقتى. تاڭ سىبىرلەپ اتقان مەزگىلدە پولك تەگىس وزەننەن ءوتىپ جىلجي باستاعان ءسات بولاتىن.
ءبىر ۋاقىتتا كۇتپەگەن جەردەن ءبىر ماشينا تيەپ العان سولداتى بار نەمىس كولىگى ورمان ىشىنەن شىعا كەلدى. ءبىرىنشى بولىپ بايقاعان حاسان پۋلەمەتىن سول جاققا بۇرعان. جاقىن جەردەن جاۋعان وقتان باۋداي تۇسكەن ءبىر روتاداي نەمىس سولداتتارىنا قوسا ءتورت اۆتوكولىك پەن ءبىر برونەترانسپورتەردى جاعىپ جىبەرگەن حاسان ەرلىگى سول جولى بۇكىل جاۋىنگەرلەرگە اڭىز بولىپ تاراپ ەدى. ءتىپتى، پۋلەمەتى قاتاردان شىعىپ قالعاندا قولىنا ىلىككەن جاۋ قارۋىن الىپ، روگاچيەۆ قالاسىنا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كىرگەن حاسان ەرلىگى وسىنداي ەدى»، دەپ جازىپتى.
سوعىستان كەيىن اۋىر جۇمىستان قاشپاي ىستىق سەحتا جۇمىس جاساعان قوسان اعا وزىنەن كەيىنگى جاستارعا قورعاسىن بالقىتۋدىڭ قىر-سىرىن ۇيرەتىپتى. باتىر اعا جايلى تولعانا اڭگىمەلەگەن اقىلبەك جەتىبايەۆ قوسان اعا اپاتتى جاعدايلاردا، ءبىر قيىن ۋاقىتتاردا پەشكە ءبىزدى جاقىنداتپاي، ءوزى باراتىن دەيدى. ەشقاشان مەنمەندىكتى بىلمەيتىن اعامىزدان ءوز باسىم ادامگەرشىلىكتىڭ قانداي بيىك بولاتىنىن كوردىم.
سونداي ادامنىڭ قاسىندا ءجۇرىپ، ۇيرەنگەن شاكىرتى بولعانىمدى كەيىنگىلەرگە ايتۋدىڭ ءوزى عانيبەت. بەيبىت كۇندە قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى مەتاللۋرگى اتاعىن العان، قان مايداننان كەۋدەسىنە التىن جۇلدىز تاققان باتىردىڭ ەرلىگى كەيىنگىگە ۇلگى. ولمەيتىن ەرلىك جاساعان قوسان باتىر تاعىلىمى كىسىلىككە شاقىرعانداي.
