مارقاكولدە 5 جىلدا 5 مەكتەپ جابىلدى
سوڭعى بەس جىل كولەمىندە بۇگىندە كۇرشىم اۋدانىنا قارايتىن مارقاكول ءوڭىرىنىڭ بۇعى ءمۇيىز، بالىقتىبۇلاق، التاي، تەرىسكەي بوكەنباي، كۇنگەي بوكەنباي اۋىلدارىنداعى 5 مەكتەپ جابىلىپتى.
ال بيىل جالپى كۇرشىم اۋدانىندا 13 مەكتەپكە قىسقارۋ قاۋپى ءتونىپ، سونىڭ ۇشەۋى ازەر دەگەندە ءوز مارتەبەلەرىن ساقتاپ قالىپتى. «جاز بويى جۇمىس ىستەدىك. اتا-انالارمەن، اۋىل تۇرعىندارىمەن كەزدەستىك. تۇسىندىردىك. قاينارلى، اقشي، قىستاۋكۇرشىم اۋىلدارىنداعى ءۇش مەكتەپ بالا سانىن تولتىردى. قالاعا كەتكەن، باسقا مەكتەپتەرگە بەرگەن بالالارىن قايتا اكەلدى. ال قالعان 10 مەكتەپ بيىل مارتەبەسىن وزگەرتۋى مۇمكىن. ەگەر تەز ارادا بالا سانىن تولتىرماسا، 7 مەكتەپ ورتا مەكتەپتەن نەگىزگىگە، ءۇش مەكتەپ نەگىزگى ورتا مەكتەپتەن باستاۋىش مەكتەپكە كوشۋگە جاقىن تۇر»، دەيدى كۇرشىم اۋداندىق ءبىلىم ءبولىمىنىڭ باسشىسى باۋىرجان ەلەۋبايەۆ.
جوعارىدا اتالعان 11 جىلدىقتان 9 جىلدىققا اۋىسۋى مۇمكىن 7 ءبىلىم ورداسىنىڭ 5 ۋى كۇرشىم اۋدانىنا (اقسۋات، ءۇشبۇلاق، قايىڭدى، قويتاس، مونەكەي) قاراستى بولسا، قالعان ەكەۋى مارقاكول (اقبۇلاق پەن قاروي) وڭىرىنەن. ال نەگىزگى ورتا مەكتەپتەن باستاۋىش مەكتەپكە كوشكەلى تۇرعان ءۇش مەكتەپتىڭ ەكەۋى مارقاكول وڭىرىنەن (شاناعاتى مەن جيدەلى)، ءۇشىنشىسى كۇرشىم اۋدانىنان (توپتەرەك). سوندا قاراڭىزدار، بيىل قىسقاراتىن 10 مەكتەپتىڭ 4 ۋى - مارقاكولدە.
بۇعان جوعارىداعى جابىلعان 5 مەكتەپتى قوسىڭىز. وكىنىشتىسى سول، شالعايداعى، ەلدىڭ شەتىندەگى، جەلدىڭ وتىندەگى، شەكارا شەبىندەگى مارقاكول ءوڭىرىنىڭ تۇرعىندارى جىل سايىن ەل قاتارلى 1 -قىركۇيەك جاقىنداعاندا ەستەرى شىعىپ، باۋىر ەتى بالالارىن مەكتەپكە دايىنداۋمەن عانا شۇعىلدانبايدى، كەرىسىنشە باستارىن تاسقا دا، تاۋعا دا سوعىپ، مەكتەپكە بالا ىزدەۋمەن، بالا تولتىرۋمەن الەككە تۇسەدى.
جىلداعى ۋايىم وسى. مارقاكول ءوڭىرىنىڭ قاروي جانە شاناعاتى اۋىلدارىنىڭ تۇرعىندارى اۋىل حالقىن جۇمىسپەن قامتىپ، ەلدى مەكەننىڭ جويىلىپ كەتپەي ساقتالۋىنا بىردەن- ءبىر سەبەپشى بولىپ وتىرعان مەكتەپتەرىنىڭ جابىلۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعانىنا قاتتى الاڭداۋلى. جايناعان جازى كەلتە، قىتىمىر قىسى التى ايعا سوزىلاتىن شالعايداعى اۋىل تۇرعىندارىنىڭ جانىنا ايازداي باتىپ وتىرعانى - اۋدان ورتالىعى كۇرشىمنىڭ ءبىلىم بولىمىنەن كەلگەن ارنايى كوميسسيانىڭ جەتكىزگەن جايسىز حابارى.
«تەزىرەك بالا سانىن تولتىرماساڭىزدار، قارويداعى 11 جىلدىق مەكتەپتى 9، ال شاناعاتىداعى 9 جىلدىق مەكتەپتى باستاۋىش مەكتەپكە اينالدىرامىز. ۇكىمەتتىڭ №1256 -قاۋلىسى بار. ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىنا قارسى شىعا المايمىز» دەپتى كوميسسيا مۇشەلەرى.
مەكتەپتەر مارتەبەسىن قايتا قاراسا...
اۋىل حالقىن ۇرەيلەندىرگەن قاۋلىعا كوز جۇگىرتتىك. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 2007 -جىلعى 21 -جەلتوقسانىنداعى «ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارى جەلىسىنىڭ كەپىلدەندىرگەن مەملەكەتتىك نورماتيۆى تۋرالى» №1256 قاۋلىسىنىڭ 2-تارماعىنىڭ 2 جانە 3-تارماقشالارىندا: «تومەنگى جانە ورتا مەكتەپ جاسىنداعى وقۋشىلاردىڭ سانى 41 جانە ودان كوپ بولعاندا، جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەملەكەتتىك وقۋ ورنىنىڭ باستاۋىش جانە نەگىزگى ساتىلارىنىڭ، ال تومەنگى، ورتا جانە جوعارى مەكتەپ جاسىنداعى وقۋشىلاردىڭ سانى 81 جانە ودان كوپ بولعاندا، جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەملەكەتتىك ورتا وقۋ ورنىنىڭ جۇمىس ىستەۋىنە كەپىلدىك بەرىلەدى» دەپ جازىلىپتى قاۋلىدا.
دەمەك، نەگىزگى ورتا مەكتەپ (9 جىلدىق) بولۋ ءۇشىن كەم دەگەندە 41، جالپى ءبىلىم بەرەتىن ورتا مەكتەپ (11 جىلدىق) بولۋ ءۇشىن 81 وقۋشى بولۋ قاجەت ەكەن. مەملەكەت بەكىتكەن جالپىعا ورتاق نورماتيۆ وسىلاي. ال وقۋشىلار سانى بۇل كورسەتكىشكە جەتپەسە شە؟ بۇل سۇراق ءالى باسى اشىق كۇيىندە تۇرعان سەكىلدى. ۇكىمەتتىڭ بۇل قاۋلىسى تۋرالى نەگە تاپتىشتەپ ايتىپ وتىرمىز؟
سەبەبى، قىتايمەن شەكاراداعى حالقىنىڭ سانى جىلدان جىلعا ازايىپ بارا جاتقان مارقاكول ءوڭىرى تۇرعىندارىنىڭ (بۇل ماسەلە مارقاكول عانا ەمەس، ەلىمىزدىڭ بارلىق شەكارالىق ايماقتارىنا تىكەلەي قاتىستى دەۋگە بولادى) ەندىگى تاعدىرى وسى ءبىر جالعىز قۇجاتقا تىرەلىپ تۇر. ەگەر جاقىن ارادا قاۋلىعا ءتيىستى وزگەرىستەر ەنگىزىلمەسە، شەكاراداعى مەكتەپتەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى جابىلىپ، شۇرايلى ولكە، شىرايلى ءوڭىر يەسىز، ەلسىز قالاتىنى انىق.
«ءبىزدىڭ قارويداعى مەكتەپتە قازىر 50-گە جەتەر-جەتپەس وقۋشى بار. قانشا جەردەن ىشقىنساق تا جۋىق ارادا وقۋشى سانىن 80-گە جەتكىزە المايتىنىمىز بەلگىلى. اۋدانداعىلار بىردەڭە ايتساق، «ۇكىمەت قاۋلىسى، ءبىز ەشتەڭە ىستەي المايمىز» دەپ الاقاندارىن جايادى. قۇداي-اۋ، ۇكىمەتتە دە ەل جاعدايىن تۇسىنەتىن، ءبىز سەكىلدى ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان ادامدار وتىرعان جوق پا؟ مارقاكولدى وسكەمەن مەن سەمەي نەمەسە قالاعا جاقىن جارما، ۇلان اۋداندارىمەن سالىستىرۋعا بولا ما؟ ءتاڭىر بەرگەن عاجاپ تابيعاتى بولعانىمەن قىسى ۇزاق ءارى قيىن، جەرى شالعاي، جولى ناشار، ءومىر سۇرۋگە قولايسىزداۋ ءوڭىر ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. سوندىقتان ۇكىمەت قاۋلىعا وزگەرىس ەنگىزىپ، مارقاكول سەكىلدى شەكارالىق ايماقتاردىڭ مەكتەپتەرىنە ارنايى مارتەبە بەرىپ، 11 جىلدىق مەكتەپتەردەگى وقۋشىلار سانى كەم دەگەندە 81 ەمەس، 60، ال 9 جىلدىق مەكتەپتەردەگى وقۋشىلار سانى 41 ەمەس، 25-30 وقۋشى بولسا دا بولادى دەپ رۇقسات بەرسە ءجون بولار ەدى. ايتپەسە بىرەر جىلدا شەكارانىڭ بويى جالاڭاشتانىپ، بوس قالا ما دەپ ۋايىمدايمىز»، دەيدى قاروي اۋىلىنىڭ تۇرعىنى، 73 جاستاعى جۇبانقان قىرىقبايەۆ اقساقال.
بۇرىنعى اۋدان ورتالىعى - مارقاكول مەن كۇرشىم اۋىلىنىڭ ورتاسىندا ورىن تەپكەن قاروي اۋىلىندا كەزىندە 400-دەن استام ءۇي بولىپتى. قازىر مۇنداعى ءتۇتىن سانى - 40-45 مولشەرىندە. اۋىلداعى جار دەگەندەگى جالعىز مەكتەپ بۇعان دەيىن 11 جىلدىق بولسا، بيىلدان باستاپ وقۋشى سانىنىڭ ازدىعىنا بايلانىستى ءبىلىم ورداسى 9 جىلدىققا اۋىسادى دەلىنىپ وتىر. ال قاروي مەكتەبى ديرەكتورىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ايدىن ءىلياسوۆتىڭ ايتۋىنشا، قازىر اۋىلداعى مەكتەپتە سىرتتان كەلۋدى جوسپارلاپ وتىرعان ونعا جۋىق وقۋشىنى قوسپاعاندا 43 وقۋشى بار. ءبىلىم ورداسىندا بۇگىندە 17 مۇعالىم جۇمىس ىستەيدى. شاعىن ورتالىق پەن تەحنيكالىق قىزمەتكەرلەردى قوسقاندا مەكتەپ ۇزىن سانى 39 ادامدى جۇمىسپەن قامتىپ وتىر.
«شاعىن ورتالىقتاعى بالانىڭ سانى 20 نىڭ ۇستىنە شىقتى. ەرتەڭ ولار دا مەكتەپكە بارماي ما؟ بيىل اۋىلىمىزعا ءتورت بالاسى بار ەكى وتباسى كوشىپ كەلدى. مەكتەپتىڭ 11 جىلدىق مارتەبەسى ساقتالسا، بالا اسىراپ الامىز دەپ وتىرعان وتباسىلار دا بار. قازىردىڭ وزىندە 12-13 ءوتىنىش تۇر» ، دەيدى ول.
التايدىڭ ارعى جاعى، بەرگى جاعى...
مارقاكول ءوز الدىنا اۋدان بوپ تۇرعان شاقتا 6 ءىرى كەڭشار بولىپتى. سونىڭ ءبىرى - بۇگىندە اقبۇلاق دەپ اتالاتىن (بۇرىنعى اتى - گورنىي) اۋىل. قالعۇتى مەن قارويدىڭ ورتاسىندا ورىن تەپكەن، بۇرىن ءتورت بىردەي بولىمشەسى جۇمىس ىستەگەن بۇل اۋىلدا كەزىندە 800 ءۇي ءتۇتىن تۇتەتكەن ەكەن. قازىر مۇندا بار بولعانى 40-تان استام شاڭىراق قالعان. اقبۇلاق پەن قالعۇتىنىڭ اراسىندا التاي دەگەن (جەرگىلىكتى جۇرت باقاي دەپ تە اتايدى) اۋىل بار.
كەڭشار كەزىندە مۇندا 50-60 ءتۇتىن بولىپتى.
ءبىر قىزىعى، كەڭەس زامانىندا اياق استىنان وسى اۋىلداعى مەكتەپتى قىسقارتۋ جونىندە شەشىم شىققان. ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسى شىققاننان كەيىن اۋىل تاراپ، ەلدىڭ ءبارى جان- جاققا كوشىپ، قازىر مۇندا 50 ۇيدەن بەس ءۇي قالىپتى. سوڭىنان ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسى بۇل اۋىلعا ەمەس، باسقا اۋدانداعى اۋىلدىڭ بىرىنە شىعۋ كەرەكتىگى بەلگىلى بولىپتى.
جەرگىلىكتى جۇرت وسىلاي دەيدى. قولدان قۇرتىلعان التاي اۋىلىنان وتىز-اق شاقىرىم، ال قارويدان نەبارى 12 شاقىرىم جەردە قاينارلى دەگەن ەرەكشە اۋىل بار. ەرەكشە بولاتىنى، مۇندا كەڭەس زامانىندا 60 ءۇي بولسا، ءالى دە سول قالپىندا ساقتالىپ وتىر. ەرەكشە جايت دەۋگە بولادى. مۇنداعى 9 جىلدىق مەكتەپكە بيىل قىسقارۋ قاۋپى تونگەنىمەن، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ بەرەكە- بىرلىگىنىڭ ارقاسىندا ءبىلىم ورداسىنىڭ مارتەبەسى ساقتالىپ قالىپتى.
مارقاكولدىكتەر ەگەر قارويداعى 11 جىلدىق مەكتەپ 9 جىلدىققا اينالسا، ونىڭ ىرگەسىندەگى قاينارلى اۋىلىندا دا وقۋشىلار سانى ازايىپ، جۇرت كوشىپ كەتە مە دەپ الاڭدايدى. مارقاكول وڭىرىندەگى قىسقارۋ، قىسقارۋ ەمەس، جابىلۋ قاۋپى ءتونىپ تۇرعان مەكتەپتىڭ ءبىرى - ءدال قىتايمەن شەكاراداعى شاناعاتى مەكتەبى.
بۇعان دەيىن 9 جىلدىق بولىپ كەلگەن ءبىلىم ورداسى بيىل بالا سانىنىڭ ازدىعىنا بايلانىستى 4 -سىنىپتىق مەكتەپكە اينالۋى ابدەن مۇمكىن.
«اۋىلدا تىركەۋدە تۇرعان 18 بالا بار، ەگەر مەكتەپتى قالدىرسا، تاعى 9 بالا كەلىپ وقيمىز دەپ وتىر. ءبىراق ۇكىمەت قاۋلىسىندا كورسەتىلگەندەي 41 وقۋشىعا جەتكىزە المايمىز. وسىعان مەملەكەت تاراپىنان كومەك بولسا دەيمىز. جەڭىلدىك قاراستىرسا دەيمىز. ەگەر مەكتەپ 4 جىلدىققا اينالسا، اۋىلدا ادام قالماي، شەكارا بوس قالا ما دەپ قورقامىز. حالىق تىعىز ورنالاسقان وڭتۇستىك وڭىرلەردىڭ تۇرعىندارىن مەملەكەتتىك باعدارلامامەن وزگە وبلىستارعا كوشىرىپ، جۇمىسپەن قامتىپ جاتىر عوي. سول باعدارلامامەن ءبىز سەكىلدى حالىق سانى ازايىپ بارا جاتقان شەكارالىق ايماقتارعا تۇرعىنداردى كوشىرىپ اكەلسە جاقسى بولار ەدى»، دەيدى مەكتەپ ديرەكتورى نازارحان شاكەنوۆ.
4 -سىنىپتىق دەمەسەڭىز، باستاۋىش مەكتەپتىڭ دە شەكارا ايماعىنداعى قالت- قۇلت ەتكەن حالىق ءۇشىن ماڭىزى ەرەكشە. مارقاكول وڭىرىندەگى بالىقتىبۇلاق اۋىلىنىڭ تۇرعىنى، اتاقتى جىلقىشى سوۆەت ساپارعاليەۆ اقساقال وسىنداعى 9 جىلدىق مەكتەپ 4 جىلدىققا اينالىپ، كەيىن جابىلعاندا ەلدى مەكەندەگى 30 وتباسىنىڭ 10 ى ءبىر ايدىڭ ىشىندە كوشىپ كەتكەنىن ايتادى. سوندىقتان «اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ ىشەدى» دەگەندەي، مەكتەبىمىز قىسقارماسا ەكەن دەپ جانتالاسىپ جۇرگەن شاناعاتى تۇرعىندارىنىڭ جانايقايىن تۇسىنۋگە بولاتىن سەكىلدى.
شاناعاتى اۋىلىنىڭ ىرگەسىندە 2015 -جىلعا دەيىن شەكارا زاستاۆاسى جۇمىس ىستەگەنى بەلگىلى. بۇل زاستاۆانىڭ جابىلىپ، شاعىن بەكەتكە اينالعانى دا وقۋشىلار سانىنىڭ ازايۋىنا ىقپال ەتتى. شاناعاتى تۇرعىندارى جابىلعان زاستاۆانىڭ قايتا اشىلعانىن قالايدى. بۇعان سەبەپ تە جوق ەمەس. بىرىنشىدەن، مەكتەپتە وقۋشىلار سانى كوبەيەدى.
ەكىنشىدەن، اسكەردىڭ اتى اسكەر. اسكەر جۇرسە، ەلدىڭ ىرگەسى دە ءبۇتىن، حالىقتىڭ كوڭىلى دە الاڭ بولماسى بەلگىلى.
«شەكارانىڭ ارعى بەتىندە ايگىلى قاناس كولى بار. ءوزى شاپ- شاعىن كول. مارقاكول كولىنەن بىرنەشە ەسە كىشى. جەر رەلەفى، تابيعاتى - تۋرا ءبىزدىڭ تابيعات. كەزىندەگى قازاقتىڭ جەرى عوي. ەكەۋىنىڭ اراسىن 40-50 شاقىرىم ءبولىپ تۇر. تۇمسا تابيعاتى، ساف اۋاسى بار قاناسقا جىلىنا 4-5 ميلليون تۋريست كەلەدى. شانحاي، بەيجىڭدەگى تۇتىنگە تۇنشىعىپ جۇرگەن قىتايلار وسىندا تىنىعىپ، تىنىسىن اشىپ كەتەدى»، دەيدى بەلگىلى جۋرناليست، مارقاكول ءوڭىرىنىڭ تۋماسى سايلاۋ تولەۋوۆ.
مۇنى ايتىپ وتىرعانىمىز، مارقاكولدىڭ تۋريزم مۇمكىندىگى ەرەسەن. ەكىنشى ماسەلە، شەكارا بويىنداعى حالقى جاپپاي كوشىپ جاتقان تەك وسى ءوڭىر. تاياۋدا ەلباسىنىڭ پارمەنىمەن شەكارا بويىنداعى نارىنقول اۋدان مارتەبەسىن الدى. بۇرىنعى ماقانشى اۋدانىندا حالىق تىعىز وتىر. ودان بەرگى اقسۋات - اۋدان ورتالىعى. قازىر كۇننەن كۇنگە كوركەيىپ كەلەدى. سوندا شەكاراداعى جالعىز وسال تۇسىمىز - مارقاكول ءوڭىرى بولىپ تۇرعان ىسپەتتى.
ءتۇيىن شاناعاتىنىڭ ءدال ىرگەسىندەگى قاناس كولىندە قايناعان تىرشىلىك، قالىڭ حالىق. ىشكەرىدەن قۇمىرسقاشا قاپتاپ كەلىپ جاتقان تۋريست. ال بەرگى بەتتە ەلدى، جەردى قورعايتىن زاستاۆالار جابىلىپ، مەكتەپتەر قىسقارىپ، حالىق كوشىپ جاتىر... جەرگىلىكتى كونەكوز قاريالار كەڭەس زامانىندا شەكارانىڭ ەڭ وسال تۇسى وسى شاناعاتى بولعانىن، 1974 -جىلى قىتايدا حاس جۇرەكتىلىگىمەن تانىمال بولعان قيزات باتىر شەكارادان بەرى قاراي ابدەن زەرتتەپ، زەردەلەپ بارىپ، قۇس ۇشپاي تۇرعان شەكارانىڭ شاناعاتى تۇسىنان ءوتىپ كەتكەنىن ايتادى. قازىر مارقاكول وڭىرىندەگى جۇرتتىڭ جاسىنىڭ دا، جاسامىسىنىڭ دا ءبىر عانا تىلەگى، ءبىر عانا ۋايىمى بار. مەكتەپتەر قىسقارماسا، اۋىلدار جابىلماسا دەيدى. مەكتەپ قىسقارسا، اۋىلدار جابىلسا نە بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى...
ازامات قاسىم، «ەگەمەن قازاقستان» شىعىس قازاقستان وبلىسى
