ءابساتتار قاجى دەربىسالى: 40 جىل جۇرگىزگەن زەرتتەۋ بارىسىندا ءال-فارابي اتتى 33 عالىمنىڭ ءومىر سۇرگەنى انىقتالدى

الماتى. قازاقپارات - «عىلىم ورداسى» ر م ك كەشەنىندە ر. سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىس تانۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءدىنتانۋشى، ادەبيەتتانۋشى عالىم، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى ءابساتتار قاجى دەربىسالى جاس عالىمدارمەن كەزدەسىپ، قازاق حالقىنىڭ باي تاريحى، مادەنيەتى، كونە قالالارى، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى جانە قازاق دالاسىنان شىققان ۇلى عۇلامالار جايلى وتە قىزىقتى اڭگىمە ايتقان بولاتىن.

بۇگىن اتالمىش ءدارىستىڭ قازاق جەرىنەن شىققان عالىمدار جايلى تاريحي دەرەكتەرگە تولى ءبولىمىن ۇسىنامىز.

33 ءال-فارابي

مەنىڭ وسى سالادا زەرتتەۋ جۇرگىزگەنىمە 40 جىلداي ۋاقىت بولىپتى. جاڭا 11 ءال-فارابي بار دەدىم عوي. قازىر ءال-فارابيلەردىڭ سانى وتىزدان استى. اتتارىن اتاپ بەر دەسەڭىزدەر اتاپ بەرەيىن:

ابباس ءال جاۋحاري ءال-فارابي، ءابۋ ناسىر ءال-فارابي، ءابۋ يبراحيم يسحاك ءال-فارابي، يسمايل ءال جاۋحاري ءال-فارابي، ءالاماددين ءال جاۋحاري ءال-فارابي، ءابۋمۇحامماد ءال مۇقادداسي ءال-فارابي، ءابىلفادى سىدىق ءال-فارابي، ساادالمۇلك ءال ۋاسيدجي ءال-فارابي، ءابۋحابز ومار يبن ءال حاسان ءابديقان ءال-فارابي، ياحيا بين احماد ابۋ زاكاريا ءال-فارابي، احمەد ءال- فارابي، ءمۇحاماددىن حۇسەين ءناجيدادين ءال ۋسۋرشاني مۇحامماد بين حۇسەين ءال-فارابي، ارراحاسان ءال-فارابي، ءابىلفادى تاحير يبن مۇحامماد ءال-فارابي، ابدوللا بين مۇحامماد بين يۋسۋب ناسىر ءال-فارابي ءالازيي، ءابۋالي حاسان ءال-فارابي، ءابداسسامات ءال- فارابي، بۇرحاناددين احمەد ءال-فارابي، ءابىلقاسىم ءالفاريابي ءال-فارابي، ماحمۇد ءال-فارابي، قااۋماددين ءال-فارابي، ءامىرعالي يبن امىركافي ءال-فارابي، ۋنداداددين ءال-فارابي، قيوماددين ءال-فارابي، ءالاادين ءابىلحاريس ءال-وتراري، ءمادجيداددين ءال-وتراري، سايد دجالالاددين ءاليقادي ءال-وتراري، ماۋدو مۇحامماد ءال-فارابي، بادراددين ءال-فارابي، حوساماددين ءابۋ الي احمەد ءال-وتراري، ءابدۇللاتيپ ءال-فارابي، كاماللادين ءابۋناسىر ءيۋسۇف ءال-فارابي، مۇحامماد ابدوللا ءال-فارابي.

مۇحاممەد ابدوللا ءال-فارابي وسى سوڭعى جارتى جىلدىڭ توڭىرەگىندە تابىلدى. بۇنى تابۋعا ماعان ءبىر كىسى كومەكتەستى.

- اعا، ءسىز وسى ءال- فارابيلەردى ىزدەپ ءجۇرسىز عوي، بىلەم - دەدى.

- ءيا.

- مىنا مۇحامماد ابدوللا ءال-فارابي ءسىزدىڭ تىزىمىڭىزدە جوق. بۇل كىسىنىڭ كىتابى امەريكانىڭ پرينستون دەگەن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كىتاپحاناسىندا جاتىر، - دەدى.

 بۇل كىسى لوگيكا سالاسىنىڭ مامانى بولعان ەكەن. مىنەكي، سونىمەن ءال-فارابيلەردىڭ سانى قازىر 33 كە جەتتى. ەندى ءبىر قىزىعى، اناۋ ونىنشى عاسىرلاردان بەرى قاراي، 14- عاسىرعا دەيىن بارلىعى دا ءال-فارابي دەپ اتالعان. كەيىن، وتىراري دەپ جازىلا باستاپتى. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن. ال ەندى اراب دەرەكتەرىندە وتىرار دەگەن ءسوز سەگىزىنشى عاسىردان باستالادى. ول تۋرالى كوپ ايتا بەرۋگە بولادى.

كەردەرى

ارالدىڭ ماڭىندا وسى كۇندە كەردەرى دەيتىن رۋ بار. تالاي اقىندار شىققان. سولاردىڭ بابالارى كەردەرى دەگەن ادام بولعان دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار. بۇگىندە ون كەردەري تابىلدى! مىنا ارال تەڭىزى بۇرىن كەردەرى تەڭىزى دەپ اتالعان. وسى ارال ماڭىندا كەردەرى شاحارى دا بولعان. مىنەكي، بۇلاردىڭ بارلىعى ءىرى، ۇلكەن عالىمدار. سولاردىڭ ءبىرى ءابۋ حانيفا تۋرالى ۇلكەن ەكى تومدىق كىتاپ جازعان ەكەن. مەن ونى بەيرۋتتان ساتىپ الدىم. قازىر ۇيىمدە تۇر.

 دەيتۇرعانمەن، قازاق جەرىندە ەڭ كوپ عالىمدار شىققان ولكە - بۇل ەجەلگى تاراز قالاسى. بۇل قالادان 55 عالىم شىعىپتى. تاياۋدا مەن يسپانيادان تاعى ەكى تارازيدى تاۋىپ كەلدىم. سودان 57 بولدى! مىنەكي. بۇدان مەن بىرەۋىنە عانا توقتالايىن. تارازدان ءيت ۇرسە ەستىلەتىن جەردە جىكىل دەگەن قالا بولدى. ول جەردە كۇمىس كەنى شىققان ەكەن. بۇدان ءۇش عالىم شىعىپتى. جىكىليلەر. سوسىن، شەلجى دەگەن قالا بولعان. ول دا تارازدىڭ ماڭىندا. ودان 5 عالىم شىقتى. اتلاس دەگەن جەردەن تاعى ءبىر عالىم تابىلىپ وتىر. ال ەندى تارازدان بەرى شىققاندا قۇلان دەيتىن جەر بار. قۇلاننان دا ءبىر عالىم تابىلدى.

ودان بەرى قاراي مەركى جەرىنەن سەيىت مەركي دەگەن كىسى شىققان. ونى ماعان مۇرتازا بۇلىتاي دەگەن باۋىرىمىز ايتتى:

 - اعا، تۇركيانىڭ كونيا قالاسىنا بارعانىمدا ءبىر كىتاپ كورمەسىندە سايد مەركي دەگەن كىسىنىڭ كىتابىن كوردىم. ول قۇراندى كوشىرگەن ەكەن. سونى كوردىم»، - دەدى. وي جاقسى بولدى عوي، - دەپ داپتەرىمە جازىپ الدىم. ءبىراق ءوزىم كورگەن جوقپىن.

 ەندى بالاساعۇن. بۇل قالادان شىققان ءجۇسىپ بالاساعۇندى بارلىعىمىز بىلەمىز عوي. ال مەن تاعى ءبىر بالاساعۇندى تاپتىم. ونى قالاي تاپتىم؟ مۇحامەد حايدار دۋلاتيدىڭ «تاريح-ي راشيديىندە» جازىلعان! ونىڭ ەسىمى - ابۋ ابدوللا مۇحامەد يبن مۇسا ءال-بالاساعۇني. سارقاند دەگەن قالا بار. سونىڭ ارعى جاعىندا قويلىق دەگەن قالا بولعان. سول جەردەن ءبىر عالىم شىققان. ونىڭ ەسىمى - فاحيح ءال ءاددين سادري جاحان ابۋلفاز احمەد يبن ماحمۇد يبن مۇحامماد ءال- كايالەري. مىنە، وسىنداي عالىمدارىمىز بولعان.

 (جالعاسى بار)

اۆتور: جاپپاربەرگەن ايبوتا