التىنعا پارا- پار پاراقتار: استانانىڭ ءبىلىم ورداسىنداعى 300 قازىنا - فوتو
قالام ارقىلى قاتتالعان ءاربىر پاراقتا شىنايى تاريحي وقيعالارمەن قاتار قالامگەردىڭ قيالىنان تۋعان عاجايىپ دۇنيەنىڭ دە وقىرمان ءۇشىن بەرەرى مول. وسى رەتتە قازاقپارات ءوز وقىرماندارىنا قازاقستان ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسىنىڭ كىتاپ مۋزەيىندە ساقتالعان قىزىقتى ەكسپوناتتارمەن تانىستىرۋ ءۇشىن بىرەگەي فوتورەپورتاجدى جاريا ەتۋدى ءجون كوردى.
ەڭ الدىمەن مۇنىڭ قانشالىقتى تاڭعاجايىپ دۇنيە ەكەندىگىن سەزىنۋ ءۇشىن، بىرەگەي تۋىندىلاردى ءوز كوزدەرىڭىزبەن كورۋ ءۇشىن مىنا كىتاپقا زەر سالا قاراڭىزشى. بۇل كىتاپتىڭ عالامشاردا نە ءبارى ءۇش عانا داناسى بار. ونىڭ ءبىرى امەريكاندىق بۋكينيستىڭ جەكە كوللەكتسياسىندا ساقتاۋلى بولسا، ەكىنشىسى الەمگە اتى تانىمال لۋۆر مۋزەيىندە تۇر. ال ءۇشىنشىسى، سۋرەتتەن كورىپ وتىرعان كىتابىڭىز ەلوردا تورىندەگى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانانىڭ قورىندا. ءبىر قىزىعى، ءدال وسى كىتاپتى ەۋروپالىقتار پاريج تورىندەگى مۋزەيدەن ءوز كوزدەرىمەن كورىپ، تاماشالاۋ ءۇشىن قالتاسىنان تالاي قارجىسىن قاعۋعا، ۇزىن- سونار كەزەككە تۇرۋعا ءماجبۇر. ال بىزدە كەرىسىنشە، جاھاندىق جاۋعارعا اينالعان بۇل دۇنيەنى كەزەكسىز ءارى تەگىن تاماشالاۋىڭا مۇمكىندىك بار. ءبىراق...
بۇل كىتاپتى قازاق تىلىنە اۋدارار بولساق «پارسى، ءۇندىستان، قىتاي جانە جاپونيانىڭ ءتۇپنۇسقا ەڭبەكتەرىنەن الىنعان قىتايلىق ناقىل سوزدەرى كىتابى. اسا قۇرمەتتى سۋرەتشى ديۋك مىرزا سالعان، ونىڭ قۇرمەتىنە ارنالادى» («كنيگا كيتايسكيح زامىسلوۆ، يزۆلەچەننايا يز وريگينالنىح ترۋدوۆ پەرسيي، ينديي، كيتايا ي ياپونيي. سوبراننايا ي ناريسوۆاننايا منوگوۋۆاجاەمىم حۋدوجنيكوم مسە ديۋكوم، پوسۆياشەننايا ەگو سۆەتلوستي» ) دەپ اتالادى. بۇل كىتاپتى فرانتسيا كورولى ليۋدوۆيك XV- كە وڭتۇستىك- شىعىس ازياعا ساپارلاپ كەلگەن فرانتسۋزدىق زەرتتەۋلەر سىيعا تارتقان ەكەن. ال قازاقپارات تىلشىسىنە ق ر ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسى اقپاراتتىق- مادەني سەكتورىنىڭ جەتەكشىسى باتىرحان جۇمابايەۆ بۇل بىرەگەي تۋىندىنى كىتاپحاناعا قاراپايىم وقىرمانداردىڭ ءبىرىنىڭ سىيعا تارتقانىن ايتتى.
«ونىڭ قانشا تۇراتىندىعىن ايتۋعا دا جۇرەگىم داۋالامايدى. بۇل ساۋالعا جاۋاپ بەرۋ مۇمكىن ەمەس سياقتى. شىندىعىن ايتار بولساق، ءتىپتى، كىتاپحانانىڭ وزىندە بۇل دانانى ساتىپ الۋعا قارجى جەتپەس ەدى. ءبىز مۇنداي سىيلىققا ايران- اسىر بولدىق»، - دەدى ول.
ايتا كەتەرلىگى، ءدال وسى كىتاپ كىتاپحانانىڭ سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتار قورىندا ساقتاۋلى تۇر. ءسوز اراسىندا ايتا كەتەرلىگى، ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانادا ساقتاۋلى تۇرعان 1,5 ميلليون ەڭبەكتىڭ شامامەن 20 مىڭى شىن مانىندە باعا جەتپەس قۇندى دۇنيە سانالادى. ال كىتاپ مۋزەيىندە سونىڭ 300 ى كەلۋشىلەر نازارىنا ۇسىنىلعان.
بۇل مۋزەي 2014 -جىلدىڭ 1 -جەلتوقسانىندا ق ر تۇڭعىش پرەزيدەنتى كۇنىندە اشىلدى. شارا ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانانىڭ 10 جىلدىعىنا ارنالعان ەدى. ايتا كەتەرلىگى، قازاقستاننىڭ ارعى- بەرگى تاريحىنان سىر شەرتىپ قانا قويماي، ونى كوز الدىڭدا زەردەلەۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن عيمارات ىشىندەگى جايت قارا تۇنەكتەگى (كىتاپ تىكەلەي كۇن ساۋلەسىن سۇيمەيدى، سوندىقتان بولمەدە ۇنەمى كۇڭگىرتتىك پەن تۇراقتى اۋا رايى ساقتالادى) ەرتەگى الەمىنە جەتەلەيتىندەي.
«ءبىز كىتاپتىڭ رۋحاني جانە مادەني قۇبىلىس رەتىندەگى ءمان- ماعىناسىن اشا وتىرىپ، ول جايىنداعى ماتەريالداردى جينايمىز، زەردەلەيمىز، ساقتايمىز جانە تاراتامىز. سونىمەن قاتار بۇل ۇلتتىق ەلەكتروندى كىتاپحانانى قازاقستاندىق مازمۇنداعى، ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە سيرەك كەزدەسەتىن كىتاپتارمەن تولىقتىرا تۇسۋگە سەپتىگىن تيگىزەدى»، - دەدى ب. جۇمابايەۆ.
مۋزەي التى بولىمنەن تۇرادى: «قازاق جازۋى مەن كىتابىنىڭ دامۋ تاريحى»، «قۇران، يسلام جايىنداعى كىتاپ»، «19- عاسىردىڭ سوڭى مەن ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارى»، «قازاقستاندا جانە شەتەلدە شىققان قازاقستان تۋرالى كىتاپتار (1945-2014 ج.)»، «زاكي احمەتوۆتىڭ مەموريالدىق كوللەكسياسى».
كەلۋشىلەر ءۇشىن قىزىقتى ەكسكۋرسيا كۇتىپ تۇر دەمەس تە بولادى. ونىڭ بارىسىندا مۋزەي قىزمەتشىلەرى كونە شىعىستىڭ عالمدار مەن ويشىلارىنىڭ كىتاپتارىمەن، قولجازبالارىمەن، ەڭبەكتەرىمەن ەگجەي- تەگجەيلى تانىستىرىپ، ولاردىڭ قازاق حالقىن اعارتۋ ىسىنە قوسقان زور ۇلەسى جايىندا مول ماعلۇمات بەرەدى. قازاقتىڭ اقىن- جازۋشىلارىنىڭ العاش رەت جارىق كورگەن ەڭبەكتەرىمەن تانىستىرادى. ال ءبىز وقىرمان نازارىنا سول ەڭبەكتەردىڭ، قازاق حالقىنا قاتىسى بار كەيبىر تۋىندىلاردىڭ كەيبىرىنىڭ سۋرەتىن ۇسىنباقپىز.
بۇل 1892 -جىلى جىلى جارىق كورگەن كونە موڭعوليانىڭ اتلاسى. اۆتورى: شىعىستانۋشى- تۇركولوگ، ارحەولوگ ءارى پەداگوگ، شىققان تەگى نەمىس بولعانىمەن تۇركى ءتىلى مەن حالىقتارىن سالىستىرمالى تۇردە تاريحي تۇرعىدا زەرتتەگەن العاشقى عالىم ۆاسيلي رادلوۆ. ۆ. رادلوۆ 1891 -جىلى موڭعولياعا ورحون ەكسپەدتسياسىن ۇيىمداستىرىپ، وعان باسشىلىق جاساعان ەدى. ونىڭ بارىسىندا ورحون- ەنيسەي رۋنيكالىق جازبا ەسكەرتكىشتەرى تابىلعان بولاتىن.
1912 -جىلى احمەت بايتۇرسىنوۆ اراب ءالىپبيى نەگىزىندە قازاق جازۋىنا رەفورما جاسادى. «جاڭا ەملە» نەمەسە «توتە جازۋ» دەگەن اتاۋعا يە بولعان قازاق ءالىپبيى ءالى كۇنگە دەيىن قىتاي، اۋعانستان جانە يران ەلدەرىندە تاريحي ءتۇرلى جايتتارعا بايلانىستى قونىس اۋدارعان قازاقتار اراسىندا كەڭىنەن قولدانىلادى. بۇل رەتتە ايتا كەتەرلىگى، «قازاقپارات» حالىقارالىق اقپارات اگەنتتىگى شەتەلدەگى قانداستارعا تاريحي وتاندارىندا ورىن الىپ جاتقان كەز كەلگەن اقپاراتتى جەدەل جەتكىزۋ ءۇشىن توتە جازۋ نۇسقاسىنداعى سايتىن اشقان بولاتىن.
ۇزاق ۋاقىتقا سوزىلعان پىكىرسايىستان كەيىن 1929 -جىلى قازاق ءالىپبيى لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرىلگەن بولاتىن. دەگەنمەن، ونىڭ عۇمىرى ۇزاققا سوزىلمادى. اراعا 10 -جىل سالىپ، ياعني 1939 -جىلى قازاق ءالىپبيى كيريليتساعا كوشىرىلدى. وسى ورايدا بولاشاقتا قازاقستان لاتىن ارىپىنە كوشەر بولسا، وندا ءبىزدىڭ جازۋىمىز مىناداي بولارى تۇسىنىكتى.
«جالپى، قازاق حالقى وقي الماعان، ساۋاتسىز بولعان، كەڭەس وكىمەتى كەلگەننەن كەيىن ءبىلىم الىپ ساۋاتىن اشقان دەگەن پىكىر جاڭساق» ، - دەيدى ب. جۇمابايەۆ. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، قازاقتاردىڭ ورىسپەن قاتار شەتەل ادەبيەتىنەن دە مول حابارى بولعان.
جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي، اراعا 10 جىل سالىپ قازاق ءالىپبيى كيريلليتساعا كوشىرىلدى. ورىس گرافيكاسى نەگىزىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەستەندىرىلگەن 42 ارىپتەن تۇراتىن جاڭا ءالىپبي جوباسى 1940 -جىلى ۇسىنىلدى. سول ۋاقىتتان بەرى قازاقتىڭ كىتاپ- جۋرنالدارى مەن گازەتتتەرى، مەكتەپتەگى وقۋ ءىسى جاڭا الىپبيگە كوشىرىلگەن ەدى.
مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىنىڭ العاشقى باسىلىمى «اباي» دەپ اتالدى. ول 1943 -جىلى وقىرمان قولىنا ءتيدى. ال مىنا سۋرەتتە سول كىتاپتىڭ العاشقى داناسىنىڭ اۆتور قولتاڭبا قالدىرعان نۇسقاسى.
قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا ۇلانعايىر ۇلەس قوسقان اعىرتۋشىلاردىڭ ءبىرى پەداگوگ ءارى قالامگەر ىبىراي التىنسارين. ول ونداعان مەكتەپ پەن ۋچيليشە، ءتىپتى قازاق قىزدارىنا ارنالعان قىزدار ۋچيليشەسىنىڭ دە نەگىزىن قالادى. ول تەك قازاق بالالارىنا مەكتەپ اشىپ قانا قويماي، ولاردىڭ ءبىلىم الۋى ءۇشىن ساپالى كىتاپتار جازۋعا دا ايرىقشا ىقىلاس قويدى. ى. التىنسارين «قىرعىز حرەستوماتياسى» ، «قىرعىزداردىڭ ورىس ءتىلىن وقۋىنا جەتەكشىلىك»
جالپى، بۇل مۋزەيدە اۆتوردىڭ قولتاڭباسى بار كىتاپتار وتە كوپ. ب. جۇمابايەۆتىڭ ايتۋىنشا، كىتاپحانادا ءتىپتى ورىس اقىنى الەكساندر بلوكتىڭ قولتاڭباسى قويىلعان كىتاپ تا بار.
ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ەڭبەكتەرى
مۋزىكانت- ەتنوگراف الەكساندر زاتايەۆيچتىڭ العاشقى ەڭبەكتەرى. ونىڭ 1925 -جىلى جارىق كورگەن كىتابى «قىرىز حالقىنىڭ 1000 ءانى» دەپ اتالعان ەدى. دەگەمەن، 1931 -جىلى جارىق كورگەن باسىلىمدا كىتاپ اتاۋى «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى» دەپ بەرىلدى.
ەتنوگراف ل. ف. سەمەنوۆتىڭ بۇل كىتابى دا قازاق حالقى ءۇشىن قىزىقتى دەرەكتەرگە تولى دەسەك ارتىق ەمەس. بۇل باسىلىمدى اقمولا وكرۋگتىڭ مۋزەيى جارىققا شىعارعان. اۆتور قازىرگى ەلوردامىز استانا بوي تۇزەگەن قالانىڭ تاريحي جىلناماسى جايىنداعى ءسوزدى سوناۋ 1830 -جىلدان باستاپ قوزعايدى. بۇل ەڭبەك «100 جىلدىق ماتەريالدار مەن جىلناماداعى اقمولا» دەپ اتالادى. تاريحي عالىمى مول ەڭبەكتە سلوبودا (قازىرگى كەنەسارى كوشەسىنىڭ باستاۋ الار تۇسى) ەلدى مەكەنىنىڭ، قوياندى جارمەڭەسىنىڭ، 1894 -جىلدى سۋ تاسىنىنىڭ جانە قالا ءۇشىن وزگە دە وزەكتى تاريحي دەرەكتەردەن سىر شەرتەدى.
مۋزەيدىڭ ماقتان تۇتار بىرەگەي جادىگەرلەرىنىڭ ءبىرى سيرەك كەزدەسەتىن يسلام ادەبيەتى توپتاماسى دەسەك ارتىق ەمەس. ءبىرقاتار جادىگەردىڭ وزىندىك قىزىقتى تاريحي بار. مىنا سۋرەتتە تاڭدالانعان قۇران كىتابى 19 عاسىردىڭ دۇنيەسى. ونىڭ مۋزەيگە وسى مەكەمە قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىرى سىيعا تارتىپتى. كىتاپ سامارقاند پەن قازاندا ءدىني ءبىلىم الىپ، مولدا بولعان اكەسىنە تيەسىلى ەكەن. 1969 -جىلى اكەسىن قازاقستاننان قاباردين- بالقارعا قونىس اۋدارىپتى. جىلدار- جىلجىپ ءوتىپ، جىلىمىق كەزەڭ تۋعان 90- جىلداردا ءامينا اپا اكەسىنىڭ سۇيەگىن تاريحي وتانىنا اكەلۋ ءۇشىن جات جەرگە ساپار شەگىپتى. الايدا، جەرگىلىكتى كاۆكازدىقتار مولدانىڭ سۇيەگىن قىزىنا بەرۋدەن باس تارتقان ەكەن. ويتكەنى، سول ءوڭىردىڭ اقساقالدارى بارعان جەرىندە دە زور قۇرمەتكە بولەنىپ، قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەڭەس زامانىنىڭ وزىندە، سوناۋ 1970 -جىلدارى 2 مەشىت تۇرعىزىپ بەرگەن مولدانى جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءالى كۇنگە دەيىن قاتتى قۇرمەتتەيتىندىگىن ايتىپتى. وسىلايشا، جەرگىلىكتى تۇرعىندار ءاميناعا اكەسىنىڭ بەيىتىنەن ءبىر ۋىس توپىراق پەن مىنا سۋرەتتەگى كىتاپتى ۇستاتىپ جىبەرىپتى.
سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا تاعى ءبىر سيرەك كەزدەسەتىن قۇندى جادىگەردى ۇسىنۋ مۇمكىندىگى تۋىپ وتىر. كىتاپ مۋزەيدىڭ جادىگەرى سانالادى ءارى كىتاپحانانىڭ سيرەك كىتاپتار قورىندا ساقتالادى. بۇل بريتاندىق عالىمدار اكادەميالىق عىلىمنىڭ جاڭالىعى دەپ اتاعان «قۇراننىڭ ءتاپسىرى» كىتابى دا بار.
«جازعا قاراي ءبىز مۋزەيدى كەڭەيتۋگە نيەتتەنىپ وتىرمىز. الماتىداعى كىتاپ مۋزەيى جابىلدى. ونىڭ قورى بىزگە بەرىلمەك. بىزدە ارنايى كەلىسىم دە بار. مۋزەيىمىز دەمالىسسىز، كۇنسايىن 10-00 دەن 18-00 گە دەيىن تەگىن جۇمىس ىستەيدى»، - دەدى ول.
كىتاپحانا العاش رەت اشىلعان ساتتە ونىڭ قورىندا 200 مىڭنان استام كىتاپ بار بولاتىن. بۇگىندە ونىڭ قورىندا 1 ميلليوننان استام بىرەگەي ەڭبەك ساقتاۋلى. الداعى ۋاقىتتا ونىڭ سانىن 200 ميلليونعا دەيىن جەتكىزۋ جوسپاردا.
اۆتور: مارلان جيەمباي
