ءاربئر 25 جئل سايئن قازاق حالقئنئث سانئ ةكئ ةسةگة ارتئپ وتئرؤئ ءتيئس

قازئرگئ ذكئمةتتئث رةسمي بولجامئ بويئنشا، 2050- جئلئ ةلدةگئ قازاق سانئ نةبارئ 26 ميلليون بولماق. دةمةك، وسئ كةزةثدة جةرئمئزدةگئ قازئنا بايلئقتئث زاثدئ يةلةرئ جانة مذراگةرئ قازاقتار ةلدة مذلدة ازشئلئققا اينالئپ، قازاقستان دةگةنئثئز ك س ر و كةزئندةگئدةي شةت جذرت الپاؤئتتارئنا قازئنا-بايلئعئمئزدئ توناؤ ءذشئن قولايلئ بولماق. ارينة، بذعان جول بةرمةس ءذشئن تذرعئن ذيگة، جةر ؤچاسكةسئنة، ازئق-تذلئككة زارؤلئكتئ جويئپ، حالقئمئزدئث سانئن ةسةلةپ ارتتئرئپ، 2020- جئلئ 20 ميلليوننان اسئرئپ، 2050- جئلئ 50 ميلليونعا، عاسئردئث سوثئندا 100 ميلليونعا جةتكئزؤ ءذشئن بارلئق مذمكئندئكتئ قاراستئرؤ قاجةت قوي. (انا ءتئلئ، №46، 2011 ج.، قؤانبةك بوقايةأ).
جالپئ، حالئقتئث قالئپتئ ءوسؤئ جاعدايئندا ءاربئر 25 جئل سايئن قازاق حالقئنئث سانئ ةكئ ةسةگة ارتئپ وتئرؤئ ءتيئس. قازاقتئث تاريحئنا قاراساق، وسئنداي ءوسئم ةشقاشان توقتاعان ةمةس. ءبئزدئث جةر بةتئنةن جويئلئپ كةتپةي وتئرؤئمئزدئث ءبئر سةبةبئ دة وسئ بولسا كةرةك. مئسالئ، 60-80- جئلدارئ قازاق حالقئنئث سانئ ةكئ ةسةدةن استامعا وسسة، سودان كةيئنگئ 25 جئلدا مذنداي ءوسئم بولعان جوق. نةگة؟ مئنة، وسئ سذراققا جاؤاپ ئزدةؤئمئز كةرةك...
انا مةن بالانئ الةؤمةتتئك قورعاؤ - دةموگرافيالئق جاعدايدئ جاقسارتؤدئث ءبئر جولئ عانا. بذل ماقساتتئ جذزةگة اسئرؤ ءذشئن الةؤمةتتئك جانة ارناؤلئ جاردةماقئ تولةمدةرئنئث مولشةرئن ارتتئرؤ كوپتةگةن ةلدةردئث تاجئريبةسئندة بار دذنية. ءبئراق ءبئزدئث ذكئمةت انا مةن بالانئ الاقانئنا سالؤدئث ورنئنا، جةتئم بالاداي جاؤتةثدةتئپ قويعانداي. مةملةكةت قازئناسئنان قاراستئرئلعان جاردةماقئ مولشةرئ ولاردئث جئرتئعئن جاماپ ءجذر دةگةنگة يلانؤ قيئن.
ويلانا قاراساق، بالا - مةملةكةتتئث باستئ بايلئعئ، قازئناسئ جانة بولاشاق تئرةگئ. دةمةك، بالانئ اسئراپ-ءوسئرؤ - تةك اتا-انانئث عانا ةمةس، مةملةكةتتئث دة باستئ مئندةتئ. بالالار دا قارتتار مةن مذگةدةكتةر سةكئلدئ قوعامنئث قورعانسئز مذشةسئ ةكةنئن ذعئنؤ قيئن ةمةس قوي. دةمةك، ةل ازاماتئ رةتئندة، قوعامنئث قورعانسئز مذشةسئ رةتئندة ءار بالانئ باعئپ وسئرؤگة، تاربيةلةؤگة ذكئمةت قاجةتئنشة جاردةم بةرئپ وتئرسا، انالار جاپپاي بالا تؤؤدان باس تارتپاس ةدئ جانة بالالارئنئث دا دةنساؤلئقتارئ اناعذرلئم جاقسارار ةدئ.
سونئمةن قاتار ولار بالالارئن باعئپ-قاعئپ، دذرئستاپ وسئرةر ةدئ. ال مذنئث ءوزئ دةنئ ساؤ، ءبئلئمدئ، بئلئكتئ ذرپاق ءوسئرؤدئ قامتاماسئز ةتةتئنئ داؤسئز. ال قازئر ستاتيستيكالئق مالئمةتتةر مةن زةرتتةؤلةرگة قاراعاندا، ةلئمئزدةگئ 5 ميلليون بالانئث باسئم كوپشئلئگئ تذرمئستارئ ورتاشا وتباسئلاردا ءوسئپ كةلةدئ. ءتذرلئ اؤرؤ-سئرقاؤ، مذگةدةك بالالاردئث دا وسئنداي قازاق وتباسئلارئنان شئعؤئ جيئلةي تذسؤدة...مةن ءوزئم 40 جئلدان استام بالا دارئگةرئ بولئپ جذمئس اتقارئپ، قازئر دة الماتئ مةملةكةتتئك دارئگةرلةر ءبئلئمئن جةتئلدئرؤ ينستيتؤتئندا 30 جئلدان استام بالالار حيرؤرگتارئن دايارلاؤعا ةثبةك ءسئثئرئپ كةلة جاتقاندئقتان، پةدياتريانئث وزةكتئ ماسةلةلةرئ جذرةگئمدئ اؤئرتادئ...
«ذلت بولامئن دةسةث - ذرپاعئثدئ ويلا!» دةيدئ دانا حالقئمئز. ةث وكئنئشتئسئ - ءالئ دة سورلاپ جاتقان سول ءوز حالقئمئز: ءذيسئز-كذيسئز، جذمئسسئز، بازار جاعالاپ، اربا ايداعاندار (قالتالارئندا تاباقتاي ديپلومدارئ بولا تذرا)، اؤئلداردا جذمئس جوق، ال قالادا تذراتئن ذيلةرئ جوق، سالئنئپ جاتقان ذيلةر تئم قئمبات، جةردئث بارلئعئ شةكپةندئلةرگة ساتئلئپ كةتكةن... تذرمئس جاعدايلارئ ناشار بولعاندئقتان، جارئق دذنيةگة كةلگةن بالالارئ دا اؤرؤ-سئرقاؤ... ونداي انالاردان قاي ءبئر دةنئ ساؤ نارةستة دذنيةگة كةلسئن؟! سةبةبئ دذنيةگة ذرپاق اكةلةتئن انانئث دةنساؤلئعئ جاقسئ بولؤئ كةرةك جانة ول قذرساعئنداعئ شاراناسئن دا قاجةتتئ قورةكتئك تاعامدارمةن قامتاماسئز ةتؤئ قاجةت. ول ءذشئن تاماعئ توق، ؤايئمئ جوق بولؤئ كةرةك.
قازاقتا: «ةمئزؤلئ ايةلگة - ةلؤ ءپاتئر نةمةنة؟» دةگةن ماقال بار. بذل ماقالدئث توركئنئ - ةرتةدة ءبئر بابامئز تاثةرتةثگئ شايئن ءئشئپ، كذركة تاؤئقتارئن باعئپ قئرعا شئعؤعا دايارلانئپ جاتادئ. ايةلئ قامئر يلةپ، ءپاتئر (مايلئ قاتتاما) پئسئرؤگة دايارلانئپ جاتادئ. «كوپ ءجذرئپ قالماي، ةرتةرةك كةل. ءپاتئر پئسئرئپ قويامئن» دةيدئ ذيدةن كةتئپ بارا جاتقان كذيةؤئنة. تذسكة تامان كذركةسئن جايئپ، تاماق ئشؤگة كةلسة، شاي قايناپ، دةمدةؤلئ تذر، ءبئراق پئسكةن ءپاتئر جوق دةيدئ. سويتسة ايةلئنئث ةمئزؤلئ بالاسئ بار ةكةن، پئسئرئپ وتئرئپ ةلؤ شاقتئ ءپاتئردئث بارلئعئن ءوزئ بايقاماي جةپ قويئپتئ.
بذرئنعئ شةشةلةرئمئز دة قانداي باقؤات بولعان دةسةثشئ! كذيةؤئنةن ذيالعاننان ايتقان ءسوزئ ةلگة ماقال رةتئندة تاراپ كةتئپتئ. شئن مانئندة، ةكئقابات ايةل دة، ةمئزؤلئ ايةل سياقتئ، دذرئس تاماقتانئپ، اسئرةسة، كوثئل كذيئ جاقسئ بولؤئ كةرةك. سوندا عانا دةنساؤلئعئ دذرئس بالا دذنيةگة كةلةدئ. ول - مةديسينادا دالةلدةنگةن اكسيوما.
حالئق سانئن ارتتئرؤداعئ ةث وثتايلئ ءتاسئلدئث ءبئرئ - حالئقتئ تذرعئن ذيمةن قامتاماسئز ةتؤ بولئپ تابئلادئ. ال بئزدة قالاي؟ تذرعئن ذيگة، جةر الئپ، ءذي سالئپ، مال، باؤ-باقشا وسئرؤگة ءزارؤ ةمةس قازاق جوق دةؤگة بولادئ. دةموگرافتار 1960- جئلداردئث بةدةرئندة قازاقتاردئث وسئمئندة زور ءدذمپؤ بولعانئ، ءدال وسئ كةزةثدة كوپ بالالئ وتباسئلار كذرت كوبةيگةنئ جونئندة دةرةكتةردئ كةلتئرئپ ءجذر عوي. الايدا مذنداي ءدذمپؤدئث ناقتئلئ قانداي سةبةپتةن بولعانئ جونئندة ساراپتاؤلار جاسالعان جوق. ال مذنداي دذمپؤدئث ةث باستئ سةبةبئ حالئقتئث جاپپاي تذرعئن ذيمةن قامتاماسئز ةتئلگةندئگئنةن جانة حال-احؤالدارئنئث جاقسارعانئنان بولدئ.
ةثبةك جانة حالئقتئ الةؤمةتتئك قورعاؤ ءمينيسترئ گذلشارا ءابدئحالئقوأانئث تاراتقان اقپاراتئنا قاراعاندا، 2010- جئلدئث قاثتار ايئنان باستاپ، ءار بالانئث تؤؤئنا بايلانئستئ ءبئرجولعئ مةملةكةتتئك جاردةماقئ وتئز توعئز مئث تةثگة، ءتورتئنشئ جانة ودان كةيئنگئ بالا تؤعاندا بةرئلةتئنئ 70650 تةثگةنئ قذرايدئ ةكةن. تيئن-تةبةنئن قالدئرماي ايتقاندا، بالا ءبئر جاسقا تولعانعا دةيئن بةرئلةتئن بالاكذتئمئ جونئندةگئ اي سايئنعئ جاردةم پذل: ءبئرئنشئ بالاعا - 7773، ةكئنشئسئنة - 9185، ذشئنشئسئنة - 10598، ال ءتورتئنشئ جانة ودان كةيئنگئ بالالارعا - 12011 تةثگة كوزدةلگةن ةكةن. سونئمةن قاتار ءار جاردةماقئنئ الؤعا جةكة-جةكة قذجات جيناؤ دةگةن بار.
قازئر «بيؤدجةتتئك قارجئ تاپشئ» دةگةن سئلتاؤمةن جاعدايئ ناشار وتباسئنداعئ ءار بالاعا ءبئر جاستان اسقان سوث، مةملةكةت تاراپئنان اي سايئن نةبارئ ءبئر جارئم مئث تةثگة جاردةماقئ تاعايئنداؤ - ولاردئ مازاق ةتؤ سياقتئ. 1500 تةثگةنئ ايدئث ءار كذنئنة شاقساق، نةبارئ 50 تةثگةدةن كةلةدئ ةكةن! ول وتباسئنئث قاي جئرتئعئن جاماؤعا جةتةدئ؟
باسقا وركةنيةتتئ ةلدةردئ بئلاي قويعاندا، ةث جاقئن كورشئمئز رةسةي دةموگرافيالئق ماسةلةنئ شةشؤگة سوثعئ جئلدارئ بئلةك سئبانئپ كئرئسئپ كةتتئ. سالئستئرئپ قاراساق، رةسةيدئث حالقئ قازاقستانعا قاراعاندا الدةقايدا كوپ. حالقئمةن ةسةپتةگةندة بايلئعئ دا از. سوندا دا قازئناسئ 23 ميلليونعا جؤئق بالاعا جاردةم پذل قاراستئرعان. جئلئكتةپ، بالانئث كذتئمئنة قانشا قاراجات كةرةك، ءبارئن ءجئتئ ةسةپتةگةن.
قالايشا؟ قاي جولمةن؟ سوعان كوشةيئك تة، ورئستئث رؤبلئمةن ةمةس، قازاقتئث تةثگةسئمةن سويلةيئك. سونئمةن، رةسةي قامقورلئقتئ انانئث جورگةگئندة بالا پايدا بولعاننان باستاپتئ. ياعني توعئز اي بويئ مةملةكةت كومةك بةرةدئ. ءار ايدا ءجذز جةتپئس مئثعا جؤئق تةثگة تولةنةدئ. بالا تؤئلئپ، جارئق دذنيةگة كةلگةندةگئ ءبئرجولعئ كومةك پذلدئث مولشةرئ ةلؤ ءذش مئث تةثگةدةن اسئپ جئعئلادئ. بذل ءبئرئنشئ بالاثئز ومئرگة كةلسة. ةگةر ةكئنشئ نارةستةثئزدئ قولئثئزعا الساثئز، بذل سوما ةكئ ةسةگة، ذشئنشئسئنة ءذش ةسة كوبةيةدئ. ةگئز ءسابي دذنيةگة كةلسة - 360 مئثنان استام، ذشةم تؤئلسا - 770 مئث تةثگةدةن استام قاراجات الاسئز. جانة ءذش جاسقا دةيئنگئ، ءذش جاستان ون التئ جاس ارالئعئنداعئ بالالارعا جةكة-جةكة جاردةماقئ بةرئلةدئ. ونئث ئشئندة جالعئز باستئ انالار ةكئ ةسة ارتئق كومةك الادئ ةكةن. سونئمةن قاتار ولاردا «انا كاپيتالئ» دةگةن بار. وندا ءاربئر انانئث ةسةپشوتئنا ءبئر ميلليون التئ ءجذز جةتپئس مئث تةثگةگة جؤئق قاراجات قذيئلادئ.
بذل بالا تؤؤ دةثگةيئن كوتةرؤگة ءتيئمدئ مة؟ ءتيئمدئ. بذنداي قارجئلئق كومةك رةسةي انالارئنا 2007- جئلدئث قاثتار ايئنان بةرئ تولةنئپ جاتئر. ءتئپتئ، وتباسئ وسئ اقشانئث كومةگئمةن جةرگئلئكتئ جةردةن باسپانا الئپ، تذرمئستئق جاعدايئن جاقسارتؤئنا مذمكئندئگئ مول.
رةسةي مذنئمةن قاتار «انا كاپيتالئن» دا جئلدان-جئلعا ءوسئرئپ كةلةدئ. 2013- جئلئ بذل كورسةتكئش 430 مئث رؤبلگة (ةكئ ميلليون تةثگةدةي) ارتادئ دةپ جوسپارلانؤدا. رةسةي پرةمةر-ءمينيسترئ أ.پؤتين: «ءبئز دةموگرافيالئق باعدارلامالاردئ جذزةگة اسئرؤدئ توقتاتپايمئز. انا كاپيتالئن دا جئلدان-جئلعا وسئرةمئز. وسئ ماقساتتا انا كاپيتالئنا الداعئ ءذش جئلعا قوسئمشا بيؤدجةتتةن 70 ميلليارد رؤبل قارجئ ءبولؤ تؤرالئ شةشئم قابئلدادئق. سونداي-اق بالا تؤؤ كةزئندة بةرئلةتئن جاردةماقئ 12 مئث 400 رؤبلگة دةيئن كوبةيةدئ» دةپ ءوز حالقئن ءبئر سةرپئلتئپ تاستادئ.
ال ءبئزدئث پرةمةر-ءمينيسترئمئز قايدا قاراپ وتئر؟ پارلامةنتتة دة قازاققا جانئ اشيتئن دةپؤتاتتار بولماعاندئقتان بذل جونئندة ماسةلة قوزعالار ءتذرئ جوق. انا مةن بالاعا قامقورلئق جاقسارئپ، تؤؤ كورسةتكئشتةرئ كذرت وسةتئن بولسا، وندا ةلدة قازاقتاردئث سانئ ذستةمةلةپ ارتا تذسةر ةدئ...
رةسمي زةرتتةؤلةر دةموگرافتاردئث بولجامدارئنا قاراعاندا، حالئق سانئ 2020- جئلئ 18،33 ميلليونعا ازةر جةتپةك. دةمةك، انالار مةن بالالارعا قامقورلئق جاساؤ، جاردةماقئ كونسةپسياسئ قايتا قارالماسا، ولاردئث بولاشاقتا ةلئمئزگة تئرةك بولؤئ نةعايبئل بولماق.
...
ءابدئسابئر ومةش ذلئ، الماتئ مةملةكةتتئك دارئگةرلةر ءبئلئمئن جةتئلدئرؤ ينستيتؤتئنئث بالالار حيرؤرگياسئ كؤرسئنئث مةثگةرؤشئسئ، پروفةسسور
دةرةككوز: «ايقئن» گازةتئ