2024 -جىلدىڭ ۇزدىك كىتاپتارى
استانا. قازاقپارات - بيىل قازاق ادەبيەتى ولجالى بولدى. اسىرەسە، جاس ادەبيەتشىلەردىڭ، ونىڭ ىشىندە جازۋشىلاردىڭ پروزالىق شىعارمالارى، روماندارى جارىق كوردى.
قازاقستان جازۋشىلار وداعى ۇيىمداستىرعان «جاس قالام - جاڭا رومان» جوباسى اياسىندا جارىق كورگەن ءۇش رومان، اقىن، جازۋشى ۇلاربەك دالەي ۇلىنىڭ «جوشى حان» تاريحي رومانى جانە جاس جازۋشى ءاليحان جاقسىلىقتىڭ «نوتر-دامدا قۇلشىلىق جاساۋ كەرەك پە؟ رومانى كوپ تالقىلاندى. بۇل بەس روماندى ءبىز 2024 -جىلدىڭ ادەبي مايدانىندا كوپ ايتىلعان، وقىرمان تاراپىنان قىزۋ پىكىرتالاسقا تۇسكەن كىتاپتار دەپ تۇيدىك. بۇدان سىرت، «ادەبي پانوراما» اياسىندا دا جاس قالامگەرلەردىڭ كىتاپتارى جارىق كورىپ جاتىر. ءالى وقىرمان قولىنا تيمەگەن تۋىندىلاردىڭ ىشىندە سۇبەلى شىعارمالار بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىز. ءبىز بەس رومان تۋرالى از-كەم تانىستىرۋ جاساعاندى قۇپ كورىپ وتىرمىز.
«جوشى حان»
جازۋشى ۇلاربەك دالەي ۇلىنىڭ «جوشى حان» تاريحي رومانى «فوليانت» باسپاسىنان جارىق كوردى. رومان جازۋشىنىڭ اتىن كوپكە جايىپ، ساتىلىمى الدىڭعى قاتارداعى كىتاپتاردىڭ قاتارىنا ەندى. قازىر كەز كەلگەن كىتاپ كورمەلەرىندە «جوشى حانعا» سۇرانىس جوعارى ەكەنىن بىلەمىز.
شىڭعىس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى جوشىنىڭ ءومىرىن، التىن وردا حاندىعىنىڭ ءتۇپ نەگىزى قالانار ۋاقىتتى ارقاۋ ەتكەن شىعارما ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازىلعانى بىردەن بايقالادى. اۆتور تاريحي زەرتتەۋلەردى، جوشى مەن شىڭعىس حان ءومىرىنىڭ حرونولوگيالىق تىزبەكتەرىن كەڭىنەن پايدالانعانى كورىنىپ تۇر.
جازۋ مانەرى ەجەلگى ءداۋىر روماندارىنا، شىعىس ادەبيەتىنىڭ ءتامسىل ارالاس تاسىلدەرىنە كەلەدى.
اۆتور ەجەلگى سوزدەردى، حاندىقتاعى لاۋازىم اتاۋلارىن، جەر-سۋ اتتارىن، تاريحي وقيعالاردى نانىمدى سۋرەتتەيدى. شىڭعىس حاننىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزى مەن جوشىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى، قوسىن باستاپ، ورتالىق ازيا قالالارىن جاۋلاۋى، اقىر سوڭىندا جۇمباق جاعدايدا قازا بولۋى كوپتەگەن مالىمەتتەر ارقىلى باياندالادى. بۇل شىعارما تاريحي بەستسەللەر بولۋعا دا سۇرانىپ تۇرعانداي. ويتكەنى، مۇنداي روماندار كەز كەلگەن ۇلت ادەبيەتىندە بار، بولۋى دا زاڭدىلىق. انىعى، تاريحي شىعارما جازۋ وڭاي ەمەس. مۇنداي تاريحي دەرەك-دايەكتەر شىعارمانىڭ كوركەمدىگىنە قاشاندا سەلكەۋ تۇسىرمەي تۇرمايدى. اۆتور كوركەم ءماتىن تۋدىرۋدان بۇرىن، سيۋجەتى شىمىر، وقىلىمدى شىعارما جازۋدى كوزدەگەندەي كورىنەدى.
«ابىل مەن قابىل»
جازۋشى ماقسات مالىكتىڭ «ابىل مەن قابىل» رومانى مۇلدە بولەك تاقىرىپتى ارقاۋ ەتكەن. مۇندا قوعامداعى وقيعالار كەيىپكەردىڭ تاعدىرىمەن ەمەس، ويىمەن ورىلگەن. سويلەمنىڭ ناقتىلىعى، وقيعانىڭ دالدىگى، ارتىق پافوس، ورىنسىز سۋرەتتەۋدىڭ جوقتىعى - وقىرمانىن بىردەن شىعارما كەڭىستىگىنە تارتادى.
ابىل مەن قابىل، بەكتورى، قارعا جانە ءدارۋىش اتتى شاعىن عانا كەيىپكەر قۇرامىنان تۇراتىن، نەگىزىنەن سيام ەگىزدەرىنىڭ تاعدىرىن ارقاۋ ەتكەن، سويتە تۇرا شاعىن كەڭىستىكتەگى وقيعاعا تۇتاس قوعامنىڭ بەت- بەينەسىن قاشاعان شىعارما زەردەلى وقىرماندى ەلەڭ ەتكىزبەي تۇرمايدى.
بەيمالىم جاعدايدا جۇكتى بولعان ستۋدەنت قىز بەكتورى ومىرگە سيام ەگىزدەرىن اكەلەدى. بۇل جايتتان تەك پاتەر يەسى مەن دارىگەرلەر عانا حاباردار. سودان كەيىن بەكتورىنىڭ تاعدىرى اۋىزعا الىنبايدى، سىرلى كۇيىندە قالادى. ابىل مەن قابىل دەگەن ەسىمدى ولارعا دارىگەرلەر بەرەدى. ولار بالالار ۇيىندە ەرجەتەدى. كەيىن اكىمشىلىك باقىلاۋىندا، جاتاقحانادا تۇرادى. سيام ەگىزدەرى تۋماي جاتىپ تاعدىردىڭ تارعالاڭ سوقپاعىنا تۇسەدى. بالالار ۇيىندەگى قورلىق، جاتاقحاناداعى قاتاڭ باقىلاۋ، مەملەكەتتىڭ قامقورلىعىندا بولا تۇرا، سول مەملەكەتتىڭ اقپاراتتىق پروپاگانداسىنىڭ كوزىرى بولىپ ءومىر ءسۇرۋ، بىردەنەدەگى ەكى ءتۇرلى بولمىستىڭ تارتىسى شەبەر قيۋلاسقان. اسىرەسە، سيام ەگىزدەرىن مادەنيەت مينيسترلىگى ءتۇرلى شوۋلارعا قاتىستىرىپ، ەلدەگى ءتۇرلى ساياسي ناۋقانداردىڭ ۇگىتتەۋشىسىنە اينالدىرۋى، اقىر سوڭىندا بارىنە كەرەكسىز بولعان سيام ەگىزدەرىنىڭ اجال قۇشۋى - بۇل روماننىڭ نەگىزگى سيۋجەتتىك سورابى.
ءبىراق رومان تەك وسى وقيعالاردان تۇرادى دەسەڭىز، قاتەلەسەسىز. ميستيكا مەن ابسۋرد ەلەمەنتتەرىن، پسيحولوگيالىق يىرىمدەردى دە ەركىن پايدالانعان.
رومان تۋرالى جازۋشى جۇسىپبەك قورعاسبەك: «تۇندە ءوشىرىپ قويعان راديونى قاقساتىپ، تاڭ ازاننان قوسىپ قوياتىن كىم بولدى سوندا؟» دەگەن سۇراق قويدىق. ويتكەنى، روماندا ءبىرىنسىز ءبىرى قوزعالا المايتىن ابىل مەن قابىل ەسىمدى سيام ەگىزدەرى وسى ءۇشىن ازاپ شەگەدى. «تاڭەرتەڭ ۇيقىمىز بۇزىلماسىن» دەپ ءوشىرىپ تاستاعان راديو، كۇن شىقپاي وزىنەن ءوزى ساڭقىلداپ قايتا قوسىلىپ كەتەدى. ابىل بارىپ ءوشىرىپ تاستايىن دەسە، ءتاتتى ۇيقى قۇشاعىنداعى قابىل قوزعالا قويمايدى. بىلاي قاراساڭ، وسى قاراپايىم نارسەدەن-اق كونفليكتى باستالىپ تۇر»، - دەيدى. روماندا مۇنداي وقىرمانىن ايران-اسىر ەتەتىن شتريحتار وتە كوپ.
بەكتورىنىڭ جەلتوقسان وقيعاسىندا زورلانىپ، سودان جۇكتى بولۋىن يشارالايتىن تۇسى دا كوپ ويدىڭ ۇشىعىن شىعارىپ تۇر.
قالاي دەسەك تە، ماقسات مالىكتىڭ جاڭا رومانى ونىڭ شىعارماشىلىق الەۋەتىنىڭ زور ەكەندىگىن ايعاقتايدى.
«اعىراپتاعى اتى جوق ادام»
جازۋشى قانات ءابىلقايىردىڭ «اعىراپتاعى اتى جوق ادام» رومانى «القا» باسپاسىنان جارىق كوردى. رومان كىتاپ بولىپ باسىلماستان بۇرىن وقىرماندارعا ساتىلا باستادى. اۆتوردىڭ پاراقشاسىنا زەر سالساق، ءبىرىنشى باسىلىمى 500 دانامەن تەز ساتىلىپ كەتكەندىكتەن، ەكىنشى رەت قايىرا 2000 دانامەن شىعاردى. قازىر بۇل باسىلىم دا بىتۋگە تاقاۋ بولۋ كەرەك.
شىعارما بۇگىنگى ءومىردى، ءدال وسى ءبىز عۇمىر كەشىپ جاتقان ۋاقىت پەن كەڭىستىكتى ءسوز ەتەدى. تەز ءارى جىلدام وقىلاتىن شىعارماعا سىنشىلار دا، الەۋمەتتىك جەلىدەگى وقىرماندار دا جوعارى باعا بەردى. ويتكەنى، رومان 2006 -جىلى الماتىدا بولعان شاڭىراق وقيعاسىن ارقاۋ ەتكەن ەدى. تۋىندىدان ناقتى سول وقيعانىڭ ورنىن كەزىكتىرمەيسىز. قالا اتى، كوشە، ادام اتتارى تۇگەلدەي وزگەرگەن. ءبىراق وسى وقيعانى جازىپ وتىرعانىن قوعامدىق جاعدايدان حابارى بار كەز كەلگەن وقىرمان بىردەن تۇسىنەدى. قازىرگى جاس بۋىن، ەندى مەكتەپ بىتىرگەن وقىرمان بولسا، «ەلىمىزدە وسىنداي دا وقيعا بولىپ پا ەدى؟» دەپ تاڭدانۋى دا مۇمكىن. سەبەبى، وقيعالار كومەسكىلەنەدى، ءبىراق سول ءساتتىڭ كۋاگەرلەرىنىڭ، سول تاۋقىمەتكە تۇسكەن وتباسىلاردىڭ جان جاراسى ۇمىتىلمايدى.
الدەبىر قيىرداعى تۇرمەدەن شىققان اتى جوق ادام اعىراپقا، ءوزى ەسەيگەن قالاعا پويىزبەن جولعا شىعادى. پويىزداعى ءاربىر ساتتەر ونىڭ كوكەيىنە وتكەندەگى وقيعالار تىزبەگىن جاڭعىرتادى. كەيىپكەرمەن بىرگە ىلەسىپ، بىردە وتكەن شاققا، بىردە وسى شاققا ساپارلايسىز. اتى جوق اداممەن بىرگە قامىرىقتى كۇيگە ءتۇسىپ، ونىڭ، اۋلەتىنىڭ، تۋىستارى مەن ماحابباتىنىڭ اۋىر ميحناتىن ءسىز دە باستان كەشەسىز. اكەسىنىڭ دىنگە بەت بۇرىپ، جات اعىمعا ىلەسۋى، ءىنىسىنىڭ جىندىحاناعا ءتۇسۋى، دارمەنسىز عاشىعىنىڭ اكەسىن قۇتقارۋ ءۇشىن وزگە جولدى تاڭداۋى، شەشەسىنىڭ باسقا بىرەۋدىڭ ەتەگىنەن ۇستاۋعا ءماجبۇر بولۋى - ءبارى دە اۋىر تاعدىردىڭ مەنشىكتى تۇتقىندارى. قوعامداعى بارلىق قاسىرەت-قايعى اتى جوق ادامنىڭ وتباسىنان اينالىپ وتپەگەن.
ونىڭ وسىنشالىقتى سەرگەلدەڭگە ءتۇسۋىنىڭ سەبەبى - وتباسىن، شاڭىراعىن قورعاۋى ەدى. 14 جىل تۇرمەگە كەسىلىپ، جەر اۋدارىپ، ۇلانعايىر دالاداعى تۇرمەلەردى اداقتاپ ءجۇرىپ ءبىر جىلت ەتكەن ۇمىتكە جولىعار دەيسىز. جوق. وتكەنىنىڭ ءبارىن ويرانداعان. بۇگىنگىسىنىڭ ءبارى بۇلىڭعىر.
اۆتور وقىرمانىن شيرىقتىرىپ، ءبىر وقيعادان ەكىنشى وقيعاعا جەڭىل وتەدى. سيۋجەتتىك قۇرىلىمى تارقاتىلماستاي بەرىك. اۆتوردىڭ جوسپارلى تۇردە جۇمىس ىستەگەنى، كوپ ىزدەنگەنى كورىنىپ تۇر. ارينە، قارا بوياۋ، مۇڭدى، قاسىرەتتى سارىن تىم كوپ قۇساپ تا كورىنەدى. ءبىراق، الەۋمەتكە دە، ادەبي ورتاعا دا ءوتىمدى شىعارما جازعان جازۋشىنىڭ قارىمى قۋانتارلىق.
«مۇتىلعان»
جازۋشى، دراماتۋرگ الىبەك بايبولدىڭ «مۇتىلعان» اتتى مەتارومانى «جاس قالامگەر - جاڭا رومان» جوباسىنداعى ءۇشىنشى رومان. بۇل الدىڭعى ەكى رومان سەكىلدى اشىق تەكستكە قۇرىلماعان، قۇرىلىمى دا، جازىلۋ مانەرى دە وزگەشە تۋىندىنىڭ ءبىرى. رومان تەكست ىشىندەگى تەكستى پايدالانعانداي كورىنەدى. ءبىراق وقىرمانىن ەلىكتىرىپ اكەتپەگەنىن الەۋمەتتىك جەلىدەگى پىكىرلەردەن دە اڭدادىق. كاسىبي ادەبيەتتانۋشىلار وسى روماننىڭ ءباسىن بيىك قويعان ماقالالار دا ازداپ كەزىكتى.
بۇل روماندا تاريحي وقيعالار، بۇرىنعى شىعارمالارى سىلتەمەلەر، ءتىپتى تۇتاس كوشىرىلگەن تەكستتەر كوپ كەزىگەدى. ءار تاراۋ سايىن شاعىن سيۋجەتتەر جانە وعان قوسىلعان مۇتىلعان پايىمدارى جانە بۇرىنعى تەكستەرگە نۇسقاۋلىقتار بەرىلگەن. بارىنشا كۇردەلى قۇرىلىم جاساۋدى تاڭداعان اۆتوردىڭ ءوزى دىتتەگەن ماقساتىن تولىق يگەرە الماعانىن دا بايقاۋ قيىن ەمەس سەكىلدى.
قالاي دەسەك تە، بۇل شىعارما وقىرمانمەن پىكىرتالاسقا تۇسەتىن تۋىندى. ويتكەنى، روماندى بارلىق قاۋىم ءتۇسىنۋى، ءبارى بىردەي قابىلداۋى قاجەت ەمەس.
«نوتر-دامدا قۇلشىلىق جاساۋ كەرەك پە؟»
جاس جازۋشى ءاليحان جاقسىلىقتىڭ رومانى بيىل كوپ ساتىلعان، ءۇش مارتە باسىلعان رومان بولدى. انگليادان اعىلشىن تىلىندە باسىلىپ شىقتى. كارل ەسىمدى جىگىتتىڭ ءومىرىن سۋرەتتەگەن تۋىندىنى وقىپ، پىكىر جازعاندار قاراسى مول. قوعامداعى ءتۇرلى كەلەڭسىزدىكتەرگە جانى توزبەگەن كارلدىڭ اقىرىندا اڭدۋعا ءتۇسۋى، جىندىحاناعا قامالىپ، قۇرساۋلى جۇيەنىڭ وي ويلاۋ مۇمكىندىگىنەن دە باس تارتقىزۋعا تىرىسۋى - شىعارمانىڭ وزەكتى ويى.
جەڭىل ءارى تەز وقىلاتىن رومان قوعامداعى ءتۇرلى وقيعالاردىڭ دەرت-دەربەزىن كارلدىڭ باسىنان وتكەرگەن وقيعالار مەن ويلار ارقىلى بەرەدى. قوعام ازسا، بارلىق قۇندىلىقتار كۇيرەپ، جابايى ينستينكتەر العا شىعادى. ادامدار اراسىندا ساتقىندىق، بەزبۇيرەكتىك سالتانات قۇرىپ، ونى جەتىستىك دەپ دارىپتەۋ قالىپتى جاعدايعا اينالادى. مىنە، وسىنىڭ ءبارى كارلدىڭ باسىنان وتەدى. تۇتاس قوعام ءبىر اداممەن، وزگەشە ويلايتىن ءبىر پەندەمەن كۇرەسەدى.
وقىرمانىن ويلاندىرعان، سۇراق قويۋ مۇمكىندىگىن قالدىرعان شىعارمانىڭ ايتار ويى از بولماسا كەرەك.
توقتارالى تاڭجارىق
