جيئرما-شاقتئ کذندة 200 مئثنان استام ادام شةکارادان ءوتئپ ذلگةرئپ ةدئ - جازؤشئ قابدةش جذمادئل

کوکتةمگئ کوکوزةک شاقتا، نةبارئ جيئرما شاقتئ کذننئث ئشئندة (10- ساؤئردةن ءبئرئنشئ مايعا دةيئن) 200 مئثداي قازاق سوأةت يمپةرياسئ شةکاراسئن قاقئراتا بذزئپ، اتاجذرت قازاقستانعا وتة شئققانئ ءمالئم. بذل، شئن مانئندة، ذلتتئث ةثکةيئپ کةتکةن ةثسةسئن ءبئر کوتةرئپ تاستاعان، قازاقتئث سذيئلا باستاعان قانئن قويؤلاتئپ، ءدئلئ مةن ءتئلئن ةداؤئر بةکةمدةگةن وقيعا بولدئ.
امال نة، قازاقتئث کوشئ-قون تاريحئن ءالئ کذنگة دةيئن بئزدة ةشکئم زةرتتةگةن جوق. اسئرةسة، 1962- جئلعئ کوش ةش جةردة ايتئلماي، جازئلماي، جابؤلئ کذيئندة قالئپ کةلةدئ. ولاي بولاتئنئ، کةثةس داؤئرئندة بذل وقيعا ايتؤعا بولمايتئن مةملةکةتتئک قذپيا سانالادئ. ال تاؤةلسئزدئک جئلدارئندا ذلت تاعدئرئنا قاتئستئ ماسةلةگة زيالئلار تئم سةلقوس قارادئ. جوقتان وزگة ذساق-تذياق تاقئرئپتارعا کانديداتتئق، دوکتورلئق ديسسةرتاسيا قورعاعئش تاريحشئلار دا وسئ ءبئر ماثئزدئ تاقئرئپقا اتتاپ باسقان جوق.
ال بذل ئسکة مةنئث قانداي قاتئسئم بارئن بئلگئثئز کةلسة، مةن - سول وقيعانئث باسئ-قاسئندا بولعان جاي قاتارداعئ کؤاگةر ةمةس، 1962- جئلعئ کوشتئ دايئنداعان، ءارئ سونئث بذيداسئن ذستاپ کةلگةن اداممئن. ةگةر سول ةثبةگئمدئ باسقا بئرةؤلةر زةرتتةپ، ايتئپ جاتسا، ءوز باسئم ذندةمةي-اق قويار ةدئم. جئل وتکةن سايئن کوز کورگةن کؤالار دا ازايئپ بارادئ. سوندئقتان جذرت جادئنان ءوشئپ قالماؤ ءذشئن، ةل الدئندا اتقارعان قئزمةتئمدئ ءوزئم ايتؤعا تؤرا کةلئپ تذر.
تاريحتا ذلکةن وقيعالار کةيدة کئشکةنتاي يدةيادان باستاؤ الادئ. بذل جولئ دا سولاي بولدئ. وندا مةنئث قئتايداعئ ساياسي ناؤقاندارعا بايلانئستئ، الماتئداعئ وقؤئمنان (1956-1958) قول ءذزئپ، ءذش جئلداي ذرئمجئدة جذمئس ئستةپ، ءوزئمنئث تؤعان قالام شاؤةشةککة کةلگةن بةتئم بولاتئن. جوعارئعا دذرکئن-دذرکئن ءوتئنئش جازئپ ءجذرئپ وسئعان قولئم ارةث جةتکةن. ونداعئ ماقسات شةکاراعا جاقئن (نةبارئ ون سةگئز شاقئرئم) شاؤةشةککة جةتئپ، ودان ارئ قازاقستانعا ءوتؤ، ءذزئلئپ قالعان وقؤئمدئ قايتا جالعاستئرؤ بولاتئن. شةکارادان وتسةم، مةنئ کةرئ قايتارمايتئنئنا سةنئمئم کامئل. ويتکةنئ، قازاق ؤنيأةرسيتةتئنئث ستؤدةنتتئک بةلةتئ مةن ةکئ جئل بويئ باعا قويئلعان "سئناق کئتاپشاسئ" کوستيؤمنئث ئشکئ قالتاسئندا تئگؤلئ ءجذر ةدئ. سونئ کورسةتسةم، مةنئث شةکارا بذزعان جانسئز، نة "شپيون" ةمةستئگئمة سوأةت شةکاراشئلارئ سةنةدئ دةپ ويلايمئن. انئعئن ايتسام، مةنئث 1961- جئلئ کوکتةمدة شاؤةشةککة کةلؤدةگئ باستئ ماقساتئم وسئ بولاتئن. ال اتا جذرتقا کوش باستاپ ءوتؤ، سول کوشکة حالئقتئ دايئنداؤ يدةياسئ کةيئن پايدا بولدئ. مذنداي وزگةرئس ةنگئزگةن ءومئردئث ءوزئ.
مةن ذرئمجئدة اشارشئلئقتئث ءدامئن تاتئپ، کونةک اؤرؤمةن ءئسئپ-کةؤئپ جاتقانداردئ ءوز کوزئممةن کورئپ کةلگةنمئن. شاؤةشةککة کةلسةم، بذل ايماقتئ دا اشتئق جايلاپ العان ةکةن. 1958- جئلئ جاپپاي قذرئلعان "حالئق کوممؤناسئ" قالئث جذرتشئلئقتئ ورتاق قازانعا قاراتئپ، جةکة ءتذتئن شئعارؤعا تئيئم سالئپ، ئشةر اس، کيةر کيئمگة زار قئپ قويعان کةزئ. بذقارا حالئق بذعان نارازئ بولئپ، اشتئق اپاتئنان قذتئلؤدئث امالئن تاپپاي، باستارئ قاتئپ جذرگةن اسا قيئن کةزةث بولاتئن. وسئدان ءبئر جئل بذرئن التاي ايماعئ بذل تارتئپکة قارسئ کوتةرئلئپ، کذشپةن جانئشتالعان. جاؤئنگةر التاي کةرةيلةرئ اناداي حالگة ذشئراعاندا، شاؤةشةکتئث وتئرئقشئ، ءارئ "وقئمئستئ" جذرتئ ونداي قايرات کورسةتة الماسئ انئق. دةمةک، بذل ةلگة اشتئق اپاتئنان قذتئلؤدئث باسقا جولئن ئزدةؤ کةرةک.
مئنة، اتاجذرتقا ةل کوشئرؤ يدةياسئ مةنئث باسئمدا وسئلاي تؤدئ. جةکة ماقسات ةندئ ذلت ماقساتئنا اينالدئ. قولئمدا "شاؤةشةککة جئبةرئلدئ" دةگةن جولداؤ قاعازئم بولعانئمةن، "يدةيا قالتام" (قئزمةتکةردئث ءوز قولئنا بةرئلمةي قذپيا ذستالاتئن جةکة دةلوسئ) ذرئمجئدةن ؤاقئتئندا کةلمةي، مةن شاؤةشةکتة ءذش ايداي بوس ءجذردئم. کوثئلدةگئ ماقساتتئ جذزةگة اسئرؤدا مةن وسئ ايلاردئ پايدالانئپ قالؤعا کذش سالدئم. بذل - قالاداعئ مذعالئمدةر مةن ستؤدةنتتةردئث دة جازدئق کانيکؤلعا شئققان بوس کةزئ. مةن سياقتئ "تومةنگة ءتذسئپ"، ءالئ ورنئعا الماي جذرگةندةر قانشاما. العاشقئ اپتادا-اق شاؤةشةک جاستارئ مةنئث ماثايئما ذيئرئلة باستادئ.
ولاي بولاتئنئ، مةن ول کةزدة جذرتقا تانئمال، جاس اقئنمئن. ونئث ذستئنة الماتئدا ةکئ جئل وقئپ قايتقان، ماسکةؤدئ کورگةن (1957- جئلئ ماسکةؤدة وتکةن دذنيةجذزئلئک جاستار مةن ستؤدةنتتةردئث 6-فةستيأالئنة سوأةتتة وقيتئن قئتاي ستؤدةنتتةرئ اتئنان قاتئسقانمئن) اداممئن. قايتسةک اتاجذرت قازاقستانعا قالاي جةتةمئز دةپ، ذشارعا قانات تاپپاي جذرگةن جاستاردئث مةنةن سذرايتئن اقئل-کةثةستةرئ کوپ-اق. مةن دة مذنداي مذمکئندئکتئ زايا کةتئرمةي، الداعئ کوش تؤرالئ اثگئمةنئ اشئق ايتا باستادئم. کةشکة قاراي قالالئق ساياباققا بارامئز، ويئن-تويعا قاتئسامئز، مذندا دا تولاستامايتئن سول اثگئمة. جاستار الماتئنئ سذرايدئ، ماسکةؤدئ سذرايدئ. قازاقستان حالقئنئث تذرمئسئن، مادةنيةتئن بئلگئسئ کةلةدئ. وزدةرئ اتتارئن ةستئگةن اقئن-جازؤشئلاردئ سذرايدئ. مةن ءتئپتئ اسئرا ايتپاعاننئث وزئندة، تةحنيکاسئ مةن مادةنيةتئ شئعانداپ العا کةتکةن سوأةتتئک ءومئر سالتئ ولارعا عاجايئپ ةرتةگئ سياقتئ اسةر ةتةدئ. اسئرةسة، قازاقستانداعئ توقشئلئقتئ، جئل ارا ميلليارد پذت استئق الاتئنئن ةستئگةندة، اؤئزدارئنئث سؤئ قذريدئ.
سونئمةن، شاؤةشةک حالقئ کوشؤگة دايئن دةؤگة بولادئ. قالا تذرعئندارئ عانا ةمةس، قئرداعئ ةل دة سولاي. الاقاندارئنا تذکئرئپ، "قذدايئم الداعئ کوکتةمدئ قولعا بةرة مة، جوق پا" دةپ، اسئعا کذتئپ وتئر. ءبئراق بذل جةتکئلئکسئز. ةندئ الداعئ کوشکة سوأةت وداعئن دايئنداؤ کةرةک. ارتئنئپ-تارتئنئپ، شذبئرئپ جةتئپ بارعاندا، ول جاقتئث شةکاراشئلارئ حالئقتئ وتکئزبةسة، نة الدئثنان وق بوراتئپ، قئرئپ سالسا نة بولماق. ةندةشة، ولاردان الدئن الا باسپانا سذراپ، بوسقئندار کوشئن بوگةتسئز قابئلدايتئن ةتؤ کةرةک.
وسئ ويمةن، ءبئز سول جئلئ کذز ايلارئندا ماسکةؤگة جذزدةگةن ادامنئث قولئن قويدئرئپ، ونداعان حات جولدادئق. ادرةس بةلگئلئ: «ماسکةؤ. کرةمل». ک پ س س ورتالئق کوميتةتئنئث باس سةکرةتارئ ن.س.حرؤشةأ جولداسقا"، نةمةسة "جوعارعئ سوأةت پرةزيديؤمئنئث ءتوراعاسئ ک.ة.أوروشيلوأ جولداسقا" دةيمئز دة، کونأةرت سئرتئنا باعالئ مارکئلةر جاپسئرتئپ، ايرئقشا زاکازبةن ايداپ جئبةرةمئز. کةيدة ول حاتتاردئث کوشئرمةسئن قازاقستان کومپارتياسئنئث ءبئرئنشئ حاتشئسئ د.ا.قونايةأقا جئبةرئپ وتئردئق.
مةن ماسکةؤگة جولداناتئن حاتتاردئث بئرنةشة نذسقاسئن دايئنداعام. وندا شئنجاث قازاقتارئنئث بذل ولکةگة قونئستانؤ تاريحئ، جالپئ قازاقتئث اتاجذرتئ قازاقستان ةکةنئ قئسقاشا باياندالعان. سونداي-اق قازئر شئنجاثداعئ قازاق ذلتئنئث اشتئققا ذرئنئپ وتئرعانئ ايتئلعان. ودان ارئ "سوأةت وداعئ - دذنيةدةگئ اش-جالاثاش حالئقتاردئث جاناشئر دوسئ ةکةنئ، شئنجاث قازاعئنا اتاجذرتقا کوشؤدةن باسقا ةش امالدئث قالماعانئ ايتئلئپ، ةگةر الداعئ کوکتةمدة کوشئپ بارا قالساق، بئزگة باسپانا بةرئلؤئن سذراعانبئز".
بذل حاتتاردئ مةن ناعاشئم ءشارئپ اقئش ذلئنئث (قازئر سةمةي قالاسئندا تذرادئ) اتئنان، تاعئ باسقا مذعالئمدةردئث اتئنان جولداپ وتئردئم. کةيبئرةؤلةر مةندةگئ حاتتئث ءماتئنئن کوشئرئپ اکةتئپ، ءوز اؤئلدارئنان قول جيناپ، ءوزئ توتةلئ جئبةرگةندةر دة بولدئ. کةرةمةتئ سول، کرةملگة جازعان حاتتارئمئزدئث "تاپسئرئپ الدئق" دةپ ءمور باسئلعان تذبئرتةگئ کةلئپ وتئردئ. بذل جاعداي ءبئزدئ ودان ارئ جئگةرلةندئرة ءتذستئ.
قاراشا ايئندا شاؤةشةککة قذلجاداعئ سوأةت کونسؤلئنئث ورئنباسارئ کةلدئ (بذل کةزدة شاؤةشةکتةگئ کونسؤلدئق جابئلئپ قالعان). ول جذرتشئلئقتئث تئلةگئ بويئنشا، کوپ ادامداردئ کةزةکپةن قابئلدادئ. قابئلداؤدا مةن دة بولدئم. مةن سئر تارتؤ ءذشئن، الدئمةن ءوز جاعدايئمدئ باياندادئم. ول مةنئث الماتئدا وقئعان قذجاتتارئمدئ مذقيات قاراپ شئقتئ دا:
- سئزگة جول اشئق قوي. قالاعان ؤاقئتتا شةکارادان وتة بةرؤئثئزگة بولادئ، - دةپ بةتئمة قاراپ کذلدئ.
- ال حالئق شة؟ شاؤةشةک حالقئ الداعئ کوکتةمدة اتاجذرتقا کوشةمئز دةپ بةلسةنئپ وتئر. ولاردئث جاعدايئ نة بولادئ؟ - دةدئم مةن کونسؤلدئث اؤ-جايئن تذيگئم کةلئپ.
- ءيا، وسئندا کةلگةلئ وسئنداي تئلةکتئ کوپ ةستئدئم. مةن مذنئ مئندةتتئ تذردة جوعارئعا جةتکئزةم. اينالئپ کةلگةندة کوشؤ ماسةلةسئن حالئقتئث ءوزئ شةشةدئ، - دةدئ ول ماعان ءمانئستئ کوز تاستاپ. اراداعئ اثگئمةدةن مةن ءوزئمنئث دذرئس باعئتتا ةکةنئمدئ ءتذسئندئم.
...کذتکةنئمئزدةي-اق، 1962- جئلدئث ءساؤئر ايئندا کوش باستالئپ کةتتئ. الدئمةن وسئ وقيعانئ تئقئرشي کذتکةن قالا جاستارئ مةن شةکاراعا تاياؤ اؤئلدار ءوتتئ. ولاردئث "بالداي باتئپ" کةتکةنئن کورگةن سوث، الئس اؤئلدار مةن اؤداندار قوزعالا باستادئ. ول کةزدة، کةلئسئم بويئنشا، شةکارانئ سوأةت سولداتئ عانا کذزةتةتئن. قئتاي جاعئ ءالئ شةکارا کذزةتئن قولعا الا قويماعان. نةسئن ايتاسئث، سوأةت وداعئ ءجذز ةلؤ شاقئرئمعا سوزئلعان تارباعاتاي شةکاراسئن بةس جةردةن اشئپ تاستادئ. جامانتئ، باقتئ، ةرگةيتئ، ةمئل، شاعانتوعاي قاراقولدارئ (زاستاأالارئ) ءبئر شاقئرئمعا دةيئن شةکارا سئمدارئن جيناپ تاستاپ، اتتئلئ، اربالئ، تذيةلئ کوشتةردئ کذندئز-ءتذنئ قابئلدادئ-اؤ! نة کةرةک، اينالاسئ جيئرما شاقتئ کذندة شاؤةشةک شاحارئ تذگةلئمةن (قالادا ءجذز مئثعا جؤئق قازاق تذراتئن)، قالاعا قاراستئ اؤدان حالقئ، شاعانتوعاي اؤدانئ، شاؤةشةکتةگئ ءدذمپؤدئ ةستئپ قوزعالعان تولئ مةن ءدوربئلجئن اؤدانئنئث ءبئر ءبولئمئ شةکارادان وتة شئقتئ. ةگةر قئتاي وکئمةتئ ءالسئن-ءالئ نوتا تاپسئرئپ، ءبئرئنشئ مامئردا شةکارا جابئلئپ قالماعاندا، کوش ايماقتاعئ جةتئ اؤدانعا تذگةل تذتاسار ةدئ. سونئث وزئندة 200 مئثنان استام ادام شةکارادان ءوتئپ ذلگةردئ. ارينة، رةسمي قذجاتتاردا بذل سان کةمئتئپ کورسةتئلدئ. دذرئسئ، ءسئرا، ءبئزدئث ةسةبئمئز بولار... بذل کوشتئث بارئسئ مةنئث "تاثعاجايئپ دذنية" اتتئ عذمئرنامالئق رومانئمدا ةگجةي-تةگجةيلئ جازئلعان. مةن بذل جولئ باستئ وقيعالاردئ عانا ةسکة الئپ وتئرمئن.
زئمئراپ ءوتئپ بارا جاتقان زامان. مئنة، سودان بةرئ دة جارتئ عاسئردئث ءجذزئ بولئپتئ. سول جئلئ تؤعان بالا قازئر ةلؤدة. ال کوشتئث جذگئن ارتئسئپ، ارقانئن تارتئسقان جاس جئگئتتةر بذل کذندة جةتپئستئث ذستئنة شئقتئ. دةموگرافتار سول جئلئ اتاجذرتقا کةلگةن 200 مئث قازاق قازئر ذرپاعئمةن ةسةلةنئپ، ميلليونعا جةتتئ دةسئپ ءجذر. مةن سول جئلئ شةکارادان ءوتئپ، قازئر امان-ةسةن جةر باسئپ جذرگةن قانداس باؤئرلارئمدئ کوشتئث ةلؤ جئلدئعئمةن شئن جذرةکتةن قذتتئقتايمئن! ال ءوز باسئم سول کوشتئث جوسپارئن جاساپ، بذيداسئن ذستاپ کةلگةنئمدئ ماثگئ ماقتانئش ةتةمئن. مةنئث جازؤشئلئق ةثبةگئم، جازعان توم-توم کئتاپتارئم ءوز الدئنا. ال 1962- جئلعئ کوش مةنئث ازاماتتئق قئزمةتئمنئث شئرقاؤ شئثئ.
قازئر مةنئ کورة المايتئن، ئشتةرئ تار، مئسئق تئلةؤلئ بئرةؤلةر مةنئث کوش باستاعان ةثبةگئمدئ جوققا شئعارعئسئ کةلئپ: "ول - اشارشئلئقتان قاشقان بوسقئنداردئث کوشئ عوي. قابدةش سونئ سئرتتاي يةمدةنئپ ءجذر" دةپ، پئش-پئش وسةک تاراتاتئن کورئنةدئ. وندايلاردان مئنانئ سذراؤ کةرةک: "ءيا، ول جئلدار قئتايدا اشتئق بولعانئ راس. ونداي اشتئق اپاتئنا قازاقتار تذراتئن التاي ايماعئ دا، قذلجا ايماعئ دا ذشئرادئ عوي. جةرلةرئ شةکاراعا ءتيئپ تذرعانئنا قاراماي، ول ايماقتاردئث حالقئ نةگة قوزعالماي وتئرئپ قالدئ؟ کوکتةمگئ کوکوزةک شاقتا شاؤةشةک حالقئن دذرک کوتةرگةن - قانداي کذش؟ کوش باستاعان سةرکة - کئم؟".
ال مةنئث ماسکةؤ مةن الماتئعا ةل اتئنان حات جولداعانئما کذمان کةلتئرؤشئلةر تابئلسا، ول حاتتار ورتالئق کوميتةتتئث مذراعاتئندا ساقتاؤلئ. اقتارئپ کورؤلةرئنة بولادئ.
ءيا، سول ءبئر 1962- جئلدئث ءساؤئر ايئ ماثگئ ةستةن کةتةر مة؟! ول ءوزئ ماقساتئمئز ئسکة اسقان ارئ قؤانئشتئ، ءارئ ساعات سايئن باسقا قاتةر تونگةن ذرةيلئ کوکتةم بولدئ عوي... قازاق کوشئ، جوعارئدا ايتقانئمئزداي، شةکارانئث بةس جةرئنةن اعئل-ةگئل ءوتئپ جاتئر. باسئندا قوپارئلا کوشکةن ةلدئ جةرگئلئکتئ وکئمةت وزدةرئ ذگئت-ناسيحاتپةن توقتاتپاق نيةتتة بولئپ، ءوتئپ جاتقان توتةنشة جاعدايدئ جوعارئدان جاسئرعان-دئ. ءارئ سوأةت وداعئ بارعان کوشتئ قايتارئپ تاستايدئ دةپ دامةلةنسة کةرةک. کةيئن ءئس تةرئسکة اينالعانئن بئلگةن سوث، امال جوق، ذرئمجئگة حابارلايدئ، ذرئمجئ بةيجئثگة سذراؤ سالادئ. سودان، ولار ءبئر تذيئنگة کةلگةنشة، ءبئراز ؤاقئت ءوتئپ کةتکةندئ. کةتئپ جاتقان تةک قازاقتار ةکةنئن بئلگةن سوث، بالةندةي اسئعا قويمادئ ما، کئم ءبئلسئن?!
ايتکةنمةن، ايماقتاعئ جةرگئلئکتئ وکئمةت تة قامسئز ةمةستئ. تذبئندة، بذل کوشتئث دة سذراؤئ بولاتئنئن بئلةدئ. سوندايدا "ةلدئ بذزعان وسئلار" دةپ جوعارئعا کورسةتؤ ءذشئن، ءبئراز ادامدئ ذستاؤعا بذيرئق بةرئپتئ...
کذدئکتئ ادامداردئث ءتئزئمئ ايماقتئق ساقشئدا بذرئننان بار بولاتئن... ارينة، ول ءتئزئمنئث باسئندا مةن تذرمئن. سونان سوث، ةلدئ کوشؤگة ذگئتتةگةن، قول جيناپ، جوعارئعا حات جازؤعا کومةکتةسکةن تاعئ بةس-التئ ادام بار...
الايدا "قئلمئستئلاردئ" ذستاؤ وثايعا تذسپةيدئ. ةل ئشئ استان-کةستةث. ساقشئ اسکةرئنئث کوبئ کوش توقتاتؤمةن اؤرة. کةيبئر ذلتتئق ساقشئلار مئلتئعئن لاقتئرئپ تاستاپ، کوشکة ئلةسئپ کةتسة کةرةک. مذندايدا نةگئزگئ سةنئم قئتاي ساقشئلارئنا ارتئلاتئنئ بةلگئلئ. ال ولار جةر جادئسئن بئلمةيدئ... ال باس "بذزاقئ" مةن تئزگئن ذشئمةن بئرةسة اؤئلعا، بئرةسة قالاعا شاپقئلاپ ءجذرئپ، قؤعئنشئلاردئث قولئنا تذسپةي-اق قويئپپئن. ءبئر قئزئعئ، مةن سوثئمنان اثدؤ بارئن بئلسةم دة، ناقتئ ذستاؤعا بذيرئق بةرئلگةنئنةن حابارسئز بولاتئنمئن.
سول 22- ءساؤئر کذنئ سئبةتئدةگئ قالئث ةلدئث کوشئن جولعا سالئپ جئبةرئپ، ولارمةن جامانتئ قاراقولئندا کةزدةسؤگة ؤادةلةسئپ، ةندئ قالاداعئ شةشةم مةن ةکئ قارئنداسئمدئ الا کةتپةک بولئپ، کةشکئ اپاق-ساپاقتا شاؤةشةککة کةلگةن بةتئم بولاتئن. بايقاعانئم، قالا حالقئ ارئلئپ-اق قالعان ةکةن. کوشةدة ادام اياعئ سيرةک. نةشة کذننةن بةرئ ذيقئ کورمةگةم. جانتايسام بولدئ، "قور" ةتة تذسؤگة دايئن تذرمئن. شةشةم دة قامسئز وتئرماي، کورشئ قاقپاداعئ شةکاراعا ةل تاسئپ، اقشا تاؤئپ جذرگةن ارباکةش ذيعئرمةن ةرتةثگة کةلئسئپ قويئپتئ. سذراعان اقشاسئنا قوسا، نورمالئ پذل بةلةتئ مةن استئق بةلةتئن دة تذگةل بةرسة کةرةک.
سونئمةن، ةرتةث ءبارئمئز بئرگة جذرةتئن بولئپ، کةشکئ استان کةيئن ذيئقتاؤعا قامدانئپ جاتئر ةدئم، کةنةت ئشکئ ذيگة القئن-جذلقئن قاجئتاي کئرئپ کةلدئ. قاجئتاي ءئلياسوأ - مةنئث "شئنجاث گازةتئندة" بئرگة ئستةگةن جولداسئم، قازئرگئ بةلگئلئ اقئن، ساتيريک. ول سول تذستا گازةت ءتئلشئسئ رةتئندة شاؤةشةکتة جذرگةن-دئ.
- الدا، اعاتاي-اي، ءالئ امان ةکةنسئث عوي! - دةدئ بوساعادان اتتاي بةرة. - سةنئ ذستاماق بولئپ، قالالئق ساقشئ سابئلئپ ئزدةپ جذرگةن کورئنةدئ... مئنا وتئرئسئث نة، ويباي، کةتپةيسئث بة...
- ونئ کئم ايتتئ ساعان؟
- ايماقتئق پارتکومنئث ءتئلماشئ. بئلةتئن شئعارسئث، ءجذسئپ دةيتئن دذنگةن جئگئت... جاثا قاقپا سئرتئنان دا ةکئ ادامدئ کورئپ قالدئم. ءسوز جوق، سةنئ اثدئپ جذرگةن ادامدار...
امال جوق، قوزعالؤعا تؤرا کةلةدئ. مذنئ ةستئگةن اپامدا دا دةگبئر قالعان جوق.
- وندا بوگةلمةي تةز جونةلئثدةر! بئزگة قارايلاما... ءبئز ةرتةث ذيعئردئث ارباسئمةن شةکاراعا بئردةمة قئپ جةتةمئز، - دةپ ول کئسئ دة جةدةلدةتئپ جئبةردئ.
ةکةؤئمئز اسئعئس کيئنئپ دالاعا شئققانبئز. قاجئتاي دئبئسئن بئلدئرمةي قاقپا جاققا بارئپ کةلدئ دة:
- الگئلةرگة تاعئ ةکئ ادام قوسئلئپتئ. ءبئر-بئرئنة "ذيئندة ةکةن" دةگةندئ قئتايشا ايتئپ تذر، - دةدئ، سئبئرلاي ءتئل قاتئپ.
ةندئ ارت جاقتاعئ دؤالدان سةکئرؤدةن باسقا امال جوق. سئرت جاقتا الدةبئر مةکةمةنئث باقشاسئ بار، سوعان جةتسةک، جاؤئرتامعا قاراي شئعئپ کةتؤگة بولادئ. دؤال تئم بيئک، ءبئر ءتاؤئرئ، سول تذستا دؤالعا جاپسئرا سالعان جاتاعان دارةتحانا بار ةدئ. ءبئز الدئمةن سول دارةتحاناعا شئعئپ، ودان ارئ دؤالدان وپ-وثاي اسئپ تذستئک.
بذدان بئلايعئ ساپارئمئز مةنئث "تاثعاجايئپ دذنية" اتتئ عذمئرنامالئق رومانئمدا تولئق کورئنئس تاپقان. ءبئز الدةبئر کوشپةن بئرگة تذنئمةن ءجذرئپ وتئرئپ، کذن کوتةرئلة جامانتئ قاراقولئنا جةتتئک. شةکارا بويئ قذجئناعان حالئق. ءذستئ-ذستئنة کوشئپ کةلئپ جاتقان ةل... ءبئز - جاياؤمئز. شةکارانئث ءدال تذبئندة "قاراکئتات" دةيتئن شاعئن وزةن بار. کةشة تاؤعا جاثبئر جاؤعان با، وزةن سؤئ لايلانئپ تاسئپ جاتئر ةکةن. اتتاپ ءوتؤ قيئن. امال جوق، کةشئپ وتؤگة تؤرا کةلةدئ. قاجئتاي باتئنکةسئن شةشئپ، ارعئ جاعالاؤعا لاقتئرئپ جئبةردئ دة:
- سةن اياعئثدئ شةشپةي-اق قوي، مةن ارقالاپ وتةيئن! - دةگةنئ. شئنئندا دا، مةنئث تارتئنعانئما قاراماي، ارقالاپ ءوتتئ.
کةيئن، کوپ جئل وتکةن سوث قاجئتاي قالجئثدايدئ:
- سوندا زئلدةي اؤئر ةدئث. سويتسةم، ءبئر قاپ رومان ارقالاپ ءوتئپپئن عوي! - دةپ ءبئر جينالئستا ءبئراز ةلدئ کذلدئرگةنئ بار.
شةکارادان ءوتئپ، قاؤئپ-قاتةردةن قذتئلعان سوث ءبئر جوتاعا شئعئپ، ارتقئ ةلگة قاراپ تذرعانئمئز بار. بذکئل قذلئستاي ولکةسئ اندئزداعان کوش. ءار تذستان بؤداق-بؤداق شاث کورئنةدئ. جاياؤ-جالپئلئ، اتتئ، اربالئ، تذيةلئ کوشتةر سارقئلار ةمةس، ءذستئ-ذستئنة کةلئپ جاتئر، قوسئلئپ جاتئر. بذرئن اتاجذرتقا جةتؤگة ذشارعا قانات تاپپاي جذرگةن قايران قازاق ءوز ةلئنة قوسئلؤعا اسئعئپ کةلةدئ... جالپئ، مةنئث ومئرئمدة باقئتتئ ساتتةر از بولعان جوق. سونئث ةث بيئک شئثئ تؤعان حالقئمنئث کوشئن باستاپ کةلئپ، وسئناؤ اقشوقئ جوتاسئندا شالقئپ تذرعان ءساتئم بولار، ءسئرا!
***
کةيئن ءمالئم بولعانئنداي، جوعارئدا ايتئلعان بةس قاراقولدان (زاستاأادان) وتکةن 200 مئث قازاق (اراسئندا ءبئرلئ-جارئم ذيعئر مةن تاتار دا بار) قازاقستاننئث شئعئسئنداعئ ءتورت وبلئسقا (شئعئس قازاقستان، سةمةي، تالدئقورعان، الماتئ وبلئستارئنا) بئتئراي جايعاسئپتئ. جةر ئثعايئنا قاراي، اقشوقئ، جامانتئ، ةرگةيتئ تذسئنان وتکةن شاؤةشةک جذرتئ سةمةي مةن شئعئس قازاقستانعا ورنالاسئپتئ دا، تومةنگئ ةمئل، شاعانتوعاي، بارلئق تذسئنان وتکةندةر الاکول ماثئنا، تالدئقورعان مةن الماتئ وبلئستارئنئث کةيبئر اؤداندارئنا جايعاسئپتئ.
ءبئزدئ، ياعني شاؤةشةک تذسئنان وتکةندةردئ جذزدةگةن ماشينامةن تاسئپ اکةلئپ، اياگوز وزةنئ بويئندا ءتورت-بةس کذن ايالداتتئ دا، ودان ارئ اؤداندارعا تاراتئپ اکةتئپ جاتتئ. شاؤةشةکتئث نةگئزگئ جذرتئ جةتئ بولئس (زاثگئ) ءتورتؤئل تايپاسئ تارباعاتايعا سوناؤ ابئلاي زامانئندا، 18- عاسئردا بارئپ قونئستانعان عوي. سوندئقتان دا ولاردئ قازاقستاندا کذتئپ تذرعان تؤئستارئ جوق بولاتئن. سونئ ةسکةرگةن ءتورتؤئلدار ءار اؤداننان ادام الؤعا کةلگةن کئسئلةرمةن کةلئسئپ، تابئلعان ورئنعا تاثداماي تاراي بةرئپتئ.
الاساپئران کوش، جول-جونةکةي کئمگة ية بولاسئث، ءبئر کذدةرئ اؤلةتئنئث جارئمئ جارمادا قالسا، تاعئ ءبئر جارتئسئ اقسؤات اؤدانئنا بارئپتئ. بذل کذندة ءتورتؤئل تايپاسئن جاثا اتالعان ءتورت وبلئستئث بارئنةن دة تابؤعا بولادئ. کئمگة وکپةلةيسئث، ماثدايعا جازئلعانئ سول بولسا... اثئز بويئنشا، ءتورتؤئل بابامئز تذسئندة قئسئراقتئث ءذيئرئن ءبئر جةرگة جيناي الماي، شارشاپ جاتئپ ويانئپتئ، ونئث ءتذسئن جورئعان تولةگةتاي اتاسئ "قاپ، بالام-اي، ذرپاعئث بئتئراثقئ بولادئ ةکةن-اؤ" دةپ وکئنئپتئ. سول بابالاردئث بولجامئ ءدال کةلدئ. بذرئن ءتورتؤئلدئث ورئس پةن قئتاي جةرئنة قاق ءبولئنئپ قالعانئ ويئنشئق ةکةن. ةندئ، مئنة، اتاجذرت قازاقستانعا کةلگةندة، ءار سوأحوزعا 50-60 ذيدةن ءبولئنئپ، شاشئراپ کةتتئ... وسئنئ ةسکةرئپ، مةنئث قذربئ-قذرداسقا ايتقان مئناداي ءازئلئم بار.
- جئگئتتةر، مةن سةندةر سياقتئ رؤشئل ةمةسپئن. ماعان رؤشئلدئق جات. سةبةبئ، مةن ءوز رؤئمدئ بولةکتةمةي، سانالئ تذردة قازاق ذلتئنا اکةلئپ قوسئپ جئبةرگةنمئن! - دةپ سوزدةن ذتقان ةدئم...
ايتکةنمةن، ماعان قارايلاپ، ءتذپ ةتةگئمنةن ذستاعان 120 وتباسئ اياگوز کوپئرئ ماثئندا، ةث سوثئندا قالئپ قويئپتئ. ولار "وسئندا قالعاندارئمئز ةندئ ةشقايدا بولئنبةيمئز. قايدا بارساق تا ءبئر جةردة بولامئز" دةگةن تالاپ قويدئ. بذلاردئ قايدا اپارساق بولار ةکةن؟ تاياؤ ماثداعئ اؤداندار قاجةتتئ ادامدارئن الئپ، کةکئرةلةپ تويئپ وتئر. اقئرئندا، بذدان کةيئنگئ تئرشئلئک ءذشئن تةمئرجول بويئنان تئم الئستاپ کةتپةؤدئ ويلادئق تا، ءبئزدئث سئبةتئدةن کةلگةن 120 شاثئراقتئ جارما اؤدانئنئث ئرگةلةس جاتقان ةکئ کةثشارئنا ("مالشئ" جانة "ميحايلوأکا" سوأحوزدارئنا) الپئس ذيدةن ءبولئپ ورنالاستئردئق. ءار کةثشاردا تورتتةن بولئمشة بار ةکةن. الگئلةر، امال جوق، ون بةس ذيدةن تاعئ بولئنةتئن بولدئ. سوأةت وداعئنئث اسا قؤاتتئ، باي مةملةکةت ةکةنئنة وسئ جولئ تاعئ ءبئر رةت کوزئمئز جةتتئ. قازاقستان وزئنة ءبئر مةزگئلدة کةلئپ قوسئلعان 200 مئث ادامدئ شئبئن شاققان قذرلئ دا کورگةن جوق. کوشئپ کةلة سالئسئمةن، ءذي باسئ ءبئر-ءبئر قاپتان ذن مةن قانت ءتذسئرئپ، ءبئر قويدان "ةرؤلئک" بةرؤدئث سئرتئندا، ءارءذيدئث جةلئسئنة ءبئر بذزاؤلئ سيئر بايلادئ. نةسئن ايتاسئث، اشتئقتان بذرالئپ کةلگةن جذرت کانئ بولدئ دا قالدئ.
باسقا اؤدانداردئ بئلمةيمئن، ءبئز قونئستانعان جارما اؤدانئنئث سول کةزدةگئ باسشئلارئ شةتئنةن ذلتجاندئ، باؤئرمال، سانالئ ادامدار بولئپ شئقتئ. اؤپارتکوم حاتشئسئ تورتايةأ، اؤداندئق وقؤ ءبولئمئنئث باستئعئ حادةس جاقسئبايةأ، "مالشئ" کةثشارئنئث ديرةکتورئ کذنسئلام مذساجانوأ، پارتکوم حاتشئسئ توقان جولامانوأتار کوشئپ کةلگةندةرگة وث کوزدةرئمةن قاراپ، قولدان کةلگةن کومةکتةرئن اياعان جوق. جاثا کةلگةندةردئ ءبئر ايعا جةتکئزبةي تذگةل جذمئسقا ورنالاستئردئ. جارما اؤدانئ مالشئعا ءزارؤ ةکةن، ءبئزدئث ادامدار ونداي ولقئلئقتئ بئردةن تولتئردئ. ءبئزدئث ارامئزدا جةتئ-سةگئز مذعالئم بار ةدئ، ماماندئقتارئ بويئنشا ولار دا مةکتةپتةردةن ورئن الدئ. وقؤشئ بالالار اؤدان ورتالئعئنداعئ مةکتةپ-ينتةرناتقا ورنالاستئ.
ةث کةرةمةتئ، نةبارئ ةکئ ايدئث ئشئندة "سوأةت وداعئنئث ازاماتئ" دةگةن قئپ-قئزئل پاسپورت بةردئ-اؤ! جانة ونئ الؤ ءذشئن اؤدانعا، نة وبلئسقا ساندالتقان جوق، پاسپورت ذستةلئنئث ادامدارئ اؤئل-اؤئلدئ ارالاپ ءجذرئپ، وتباسئ مذشةلةرئن تئزئمدةپ، جازئپ اکةتتئ دة، کةيئن سول ءتئزئم بويئنشا ذلةستئرئپ بةردئ... سونداعئ ءتارتئپ پةن ئسکةرلئککة بذگئنگة دةيئن قايران قالام. قازئر تاؤةلسئز قازاق وکئمةتئ ءوزئنئث ورالمان-قانداستارئنا بةس-ون جئلعا دةيئن ازاماتتئق کؤالئک بةرمةي ساندالتقانئن کورگةندة، سونداعئ سوأةتتئک ءادئل زاث ةرئکسئز ةسکة تذسةدئ.
کوپ ذزاماي-اق اؤئل ادامدارئمةن اياق-تاباعئمئز ارالاسئپ کةتتئ. العاشئندا اششئ سؤعا ذرکة قاراعان اعا-جةثگةلةرئمئز کةشئکپةي جةرگئلئکتئ جذرتپةن شولمةکتةس، دامدةس بولئپ، دوستاسئپ الدئ. ءاسئلئ، اراق - قازاقتئث بايئرعئ اسئ ةمةس، بذل ةلگة سوعئس کةزئندة جالپئلاسقان ادةت قوي. ونئث ذستئنة بذل ةلدة اراق - رادياسياعا قارسئ ةم دةگةن تذسئنئک بار ةکةن. "ؤ ئشسةث رؤئثمةن" دةگةندةي، کةشئکپةي مذنداعئ ةل نة ئشسة، ءبئز دة سونئ ئشةتئن بولدئق... ايتپاقشئ، ارعئ بةتتةن کةلگةندةر شايعا تذز سالئپ ئشةتئن-دئ. مذندا کةلگةن سوث کورشئلةردئث ذرتتاپ المايتئنئن کورئپ، شايعا تذز سالؤدئ قويدئ.
سونان کةيئنگئ ءبئر ماسةلة، جةردئ، توپئراقتئ وگةيسؤ. بذل جاعئنان جارمانئث تابيعاتئ تذگئن تارتساث مايئ شئعاتئن قذلئستايدئث توپئراعئنداي قايدان بولسئن. ءبئزدئث ءتورتؤئلدئث ابئز اقساقالئ، توقسان جاستاعئ قالي قاجئ جارماداعئ "ميحايلوأکا" کةثشارئنا کةلئپ تذسکةن. ول ومئرئندة ةشبئر وکئمةتتةن ئقپاعان، ءتئلئ ؤسويقئداي اششئ، مةنئث "سوثعئ کوش" رومانئما ءوز اتئمةن کئرگةن کةيئپکةرلةردئث ءبئرئ. وسئ جولعئ کوش کةزئندة دة الدئمةن قوزعالعان کوزئ اشئق ادام. قاجئنئث اتاجذرتقا بئردةن بةت بذرؤئ ءارئ-ءسارئ ةکئ ويلئ بوپ جذرگةن تالاي ادامعا تذرتکئ بولعانئ انئق.
مئنة، سول قاجئ کوشئپ کةلگةندةرئنة ةکئ ايداي بولعاندا، بالالارئن جيناپ الئپتئ دا:
- کانة، جذکتةرئثدئ بؤئپ، جولعا دايئندالئثدار، کوشةمئز! - دةپتئ.
- ويباي، قاجئ اتا، جارماعا جاثا کةلگةن جوقپئز با؟ ةندئ قايدا بارامئز؟ - دةيدئ بالالارئ.
- جارماث جارئلئپ قالسئن! تةز کولئک قاراستئرئثدار. کوشةمئز! - دةيدئ قاجئ ايتقانئنان قايتپاي.
- سوندا، قايدا بارامئز؟ شاؤةشةککة مة؟..
- جوعا، ذرجارعا کوشةمئز! توپئراعئ تورقا تارباعاتايدئث بوکتةرئ عوي ول داعئ...
سويتسة، ماسةلة بئلاي بولعان ةکةن. جاسئ جةتکةن قاجئ کوشئپ کةلگةن سوث وسئندا بئرنةشة جانازاعا قاتئسادئ. ولئکتئث جةرلةؤئندة بولئپ، بذل ةلدئث قابئردئ قالاي قازئپ، ءمايئتتئ قالاي قوياتئنئن کورةدئ. ال جارمانئث جةرئ تاستاق، قذمايتتاؤ کةلةدئ. قابئردئ اقئمداؤعا کةلمةگةندئکتةن، ذرا قئپ قازئپ، ءمايئتتئث بةتئن پليتامةن جاؤئپ، نة کئرپئشپةن ورئپ شئعادئ ةکةن. کةيدة جالپاق تاستاردئ قاشاپ قويؤعا تؤرا کةلةدئ. تةگئندة، "جارما" دةگةن اتاؤ وسئدان شئقتئ ما، کئم ءبئلسئن؟ مئنة، جارئقتئق قالي قاجئ اقساقالدئث جارمادان جةرئگةن سةبةبئ سول ةکةن. اقئرئندا، قاجئ ايتقانئن ئستةتتئ. وزئنة قاراستئ ورةن-جارانئمةن ذرجارعا کوشئپ کةتتئ.
سونان سوث، کوشئپ کةلگةندةردئ ءبئرازعا دةيئن قاتتئ الاثداتقان ءبئر نارسة، کوش کةزئندة اداسئپ قالعان اعايئننئث ءبئرئن-ءبئرئ تاپپاي ساندالؤئ. بذرئن ءومئرئ ئرگةسئ بولئنبةگةن تؤئستاردئث ءبئر-بئرئنة دةگةن ساعئنئشئن ايتئپ سذراما! کةيئن ءمالئم بولدئ عوي، ءبئزدئث اتالاس تؤئستارئمئز سةمةيدئث اباي، اقسؤات، ذرجار، شذبارتاؤ، بةسقاراعاي اؤداندارئنا تاراپ کةتئپتئ... تاعئ ءبئر قئزئق جاي، اياگوزگة کةلگةن سوث: "کانة، کئم قايدا بارعئسئ کةلةدئ" دةسة، جذرتتئث کوبئ اباي اؤدانئن تاثداسا کةرةک. ويتکةنئ ولاردئث کوپشئلئگئ - مذحتار اؤةزوأتئث "اباي جولئ" رومانئن وقئپ العاندار. ونداعئ ةل تذرمئسئن، تابيعات کورئنئستةرئن سول کئتاپتاعئداي ةلةستةتةتئن بولسا کةرةک... کةيئن سولاردئث بارعان جةرلةرئنة کوثئلدةرئ تولماي:
- مذقاث اباي توپئراعئن تئم اسئرا ماقتاپ جئبةرئپتئ عوي. بارساق، روماندا سؤرةتتةلگةن سذلؤ کورئنئستةردئث ءبئرئ جوق... الگئ توعجاننئث اؤئلئنان قايتقاندا، اباي مةن ةربولدئث وگئزگة مئنگةسئپ ارةث وتةتئن قاراؤئل وزةنئ قازئر کوزئ جئلتئراپ، زورعا اعئپ جاتئر! - دةپ سوندا بارعاندارئنا وکئنئپ ءجذردئ.
بذل ارادا جازؤشئنئث کئناسئ جوق ةکةنئن، ءدال ئرگةسئندةگئ يادرولئق سئناقتار اباي جةرئن قئرئق جئل بويئ دذمپئگةنئن، باستاؤ-بذلاق اتاؤلئ جةر استئنا ءتذسئپ، قذدئقتاردئث قذرعاپ قالعانئن، ءسويتئپ، اباي قونئستارئنئث سيقئ کةتکةنئن کةيئن کةلگةندةر قايدان ءبئلسئن؟!
ارينة، ارادا ءبئراز جئل وتکةن سوث، بوسقئندار کةلگةن جةرئنة باؤئر باسئپ، کئرئگئپ کةتتئ. تةرةزةسئ تةثةلگةن ةکئ جاق ءبئرئن-ءبئرئ جاتئرقاؤدئ قويعان. مذندايدا اتاسئ باسقانئ جاقئنداستئراتئن قذدالئق قوي. کوپ کةشئکپةي-اق ةکئ ةل اراسئندا ةرسئلئ-قارسئلئ قئز الئپ، قئز بةرئسؤ باستالعان.
ارادا ءبئراز جئل وتکةندة، ذرجاردا تذراتئن مةنئث اتالاس اعايئنئم جذمابةک سذلتانايةأ اباي اؤدانئنا قذدالئققا بارئپتئ. قذداسئ ارقاتتاعئ مامايلار بولسا کةرةک. قايتئپ کةلگةن سوث سارقئت دامةتکةن کورشئلةرئ "قذدالارئثئز قانداي ةکةن؟" دةپ سذراماي ما. سوندا جذمابةک اعامئز قولئنا دومبئراسئن الئپ:
توبئقتئ - قذدا بولدئق مامايمةنةن،
تانئستئق اؤئل-ايماق ماثايمةنةن.
ولار دا ءبئز سياقتئ جاندار ةکةن،
جالعئز-اق ماقتانباسا ابايئمةن، -
دةپ باستالاتئن بئرنةشة شؤماق ولةث ايتئپتئ. بايقايسئز با، وسئندا جذمابةک اعام ذلئ ابايعا عانا باس يةدئ. ال قالعاندارئمةن "ولار دا ءبئز سياقتئ جاندار ةکةن" دةپ، ءوزئن تةث ذستايدئ. "ةل کةنةلدئ، ءتول تةثةلدئ" دةگةن وسئ ةمةس پة؟!
ءيا، جوعارئدا ايتقانئمئزداي، 1962- جئلعئ ذلئ کوشکة بيئل - 50 جئل. ونئث ذلئ بولاتئنئ، قئلئشئنان قان تامعان سوأةت شةکاراسئن قاقئراتا بذزئپ وتؤئندة. ول دا - ذلت رؤحئنان تاسئعان ءبئر جئلئ بولار. وندا ءبئزدئث دة جاس کةزئمئز. ارمان جوق، ويحوي جيئرما بةسئمئزدة کوش باستاپ، قامال بذزئپپئز! کوش بارئسئندا اعايئننئث شئرقئ بذزئلسا، رؤلار بئتئراپ کةتسة، سول ءذشئن حالئقتان کةشئرئم سذرايمئن! ول کوش تة ةرئککةننةن ةمةس، ذلت قامئن کذيتتةؤدةن تؤعان. جالپئ، ءبئز ذتئلعان جوقپئز، العا کةتکةن اتاجذرتقا قوسئلئپ، بئردةن جارتئ عاسئر اتتاپ تذستئک.
مةنئث رؤلاستارئم - ءتورتؤئلدار دا کةشئرةر. ءبئز کئشئرةيگةن جوقپئز، ذلکةيدئک. ءبئر ساتتة رؤدان - ذلتقا ءبئر-اق سةکئردئک. قازئر ءارقايسئمئز ذلکةن ذلتتئث وکئلئمئز. ةگةر قازاق ذلتئ گذلدةنسة، سونئث ئشئندة ءبئز دة بارمئز. سوعان شذکئرشئلئک ةتةيئک.
قابدةش جذمادئلوأ
دةرةککوز: «جاس الاش» گازةتئ