الاش ەلىن 20-25 جىلدا ەكىنشى جاپونياعا اينالدىرۋعا ۇمتىلىپ ەدى
الاش كوسەمى جاپونداردىڭ تاجىريبەسىن قازاق ەلىنە سول قالپىندا ورناتا سالماي، حالقىنىڭ وزىندىك مادەنيەتى مەن سالت- ءداستۇرىنىڭ نەگىزىن ساقتاي وتىرىپ جەتىلدىرۋدى كوزدەدى.
ⅩⅩ عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىندا «ءاليحان قازاقتى «الاش» ۇرانى مەن تۋىنىڭ استىنا توپتاستىرىپ، بىرتۇتاس الاش ۇلتىن قالىپتاستىردى، قازىرگى قازاق ۇلتىنىڭ اتاسى بولدى» دەگەن پىكىر اشىق ايتىلاتىن. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى قوشكە كەمەڭگەر ۇلى 1924 -جىلى «قازاق تاريحىنان» اتتى وچەركىندە: «ۇكىمەتتىڭ قارا قۋعىن جاساعان كۇندەرىندە ايداۋىنا دا، اباقتىسىنا دا شىداپ، ەل ءۇشىن باسىن قۇربان قىلعان ات توبەلىندەي عانا توپ بولدى. بۇل توپتى باۋلىعان - ءاليحان. ءاليحاننىڭ قازاق ەلىنە ىستەگەن تاريحي قىزمەتى: ادەبي ءتىل تۋۋىنا سەبەپ بولدى، وزىنە ەرگەن توپتى ءدىني فاناتيزمگە قارسى تاربيەلەدى. بۇدان بارىپ تاتاردان ىرگەسىن اۋلاق سالعان قازاق ۇلتى تۋدى» دەپ جازدى.
ستۋدەنت كەزىندە ماركسيزم يدەياسىن تەرەڭ مەڭگەرگەن ءاليحان 1895-1897 -جىلدارى ءوز ماماندىعى بويىنشا ومبى ورمانشىلىعىندا قىزمەت اتقارۋمەن قاتار، سول قالادان شىعاتىن «ستەپنوي كراي» گازەتىندە ساياسي شولۋشى بولادى. ماركسيزم يدەياسىن ناسيحاتتۋشى رەتىندە بۇكىل دالا ولكەسى مەن سىبىر وڭىرىنە كەڭىنەن تانىلادى. 1896-1901 -جىلدار ارالىعىندا «شەربينا ەكسپەديتسياسى»، 1902-1903 -جىلدارى «شۆەتسوۆ ەكسپەديتسياسى» قازاقتىڭ جەر- سۋىن، تۇرمىس- تىرشىلىگىن، شارۋاشىلىعىن زەرتتەپ، ءتورت تۇلىك مالىن ەسەپكە الادى. وسى ەكى ەكسپەديتسيانىڭ جۇمىسىن ساراپتاعان ءاليحان بوكەيحان قازاق قوعامىن ءتول مادەنيەتىنىڭ ەرەكشەلىگى, الەۋمەتتىك قۇرامى جاعىنان دا، شارۋاشىلىعى تۇرعىسىنان دا تاپقا جىكتەۋگە بولمايتىنىنا كوز جەتكىزىپ، ماركسيزممەن ءبىرجولا قوش ايتىسادى.
1910 -جىلى سانكت- پەتەربوردا باسىلىپ شىققان «قازاقتار» وچەركىندە اتاپ كورسەتكەندەي، ءوزى تاربيەلەپ وسىرگەن «الاش» زيالىلارىن باستاپ ءاليحان قازاق ەلىن باتىس ەۋروپا وركەنيەتى دەڭگەيىنە جەتكىزۋدى تۇپكىلىكتى ماقسات ەتىپ الدى. وسى ماقساتقا ول مادەنيەتى مەن الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق بولمىسى جاعىنان قازاققا بىرتابان جاقىن جاپونداردىڭ ايگىلى «مەيدزي توڭكەرىسى» تاجىريبەسىن دەن قويا زەرتتەدى.
«مەيدزي توڭكەرىسى» نەمەسە «مەيدزي جاڭعىرۋى» دەپ جاپونيانى ارتتا قالعان اگرارلىق ەلدەن 21 جىلدىڭ ىشىندە الەمنىڭ جەتەكشى مەملەكەتىنىڭ بىرىنە اينالدىرعان 1868-1889 -جىلدار ارالىعىندا ىسكە اسىرىلعان ساياسي، اسكەري جانە الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ جيىنتىعىن ايتادى. «مەيدزي» ساياساتىنىڭ ناتيجەسىندە قازىرگى جاپون ۇلتتىق مەملەكەتى مەن بىرەگەي جاپون ۇلتى قالىپتاستى. سەگۋندار ۇستەمدىك ەتكەن مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ سامۋراي جۇيەسىنەن تىكەلەي يمپەراتور مەن ول جاساقتاعان ۇكىمەت باسقاراتىن جۇيەگە كوشتى. «مەيدزي جاڭعىرۋى» ىسكە اسىرىلعان جىلدارى جاپونداردىڭ ءداستۇرلى تۇرمىس- تىرشىلىگى تۇبەگەيلى بۇزىلىپ، ەلدە جەدەل تۇردە باتىس وركەنيەتىنىڭ جەتىستىكتەرى ەنگىزىلدى. تۇراقتى ارميا قۇرىلىپ، قارۋ- جاراق پەن سوعىس تەحنيكاسىنىڭ، سوعىس تاكتيكاسىنىڭ ەڭ ۇزدىك ۇلگىلەرىمەن قارۋلاندى. تەرەڭ رەفورمالار جاپون قوعامىنىڭ الەۋمەتتىك، جەر، قارجى- سالىق، اعارتۋ- ءبىلىم بەرۋ سالالارىن دا قامتىپ، ۇلتتىق ەكونوميكانى دامىتۋدىڭ ەڭ ۇزدىك تەحنولوگيالارعا نەگىزدەلگەن ونەركاسىپتىك جولىنا ءتۇستى.
«مەيدزي توڭكەرىسىنىڭ» تاريحىن زەرتتەگەندە ءاليحان تۋعان ەلىنە جاپون تاجىريبەسىن اينىتپاي قولدانۋدى جوسپارلاعان جوق، ول مۇمكىن دە ەمەس ەدى. ونىڭ كوزقاراسىنشا، بىرىنشىدەن، جاپوندار 1868 -جىلعا دەيىن قازاق ەلى سياقتى ارتتا قالعان اگرارلىق ەل بولسا دا، تاۋەلسىز دەربەس مەملەكەت بولدى دا، جوسپارلاعان تۇبەگەيلى رەفورمالارىن سىرتقى كۇشتەردىڭ ىقپالىنسىز، ارالاسۋىنسىز جۇزەگە اسىرا الدى. قازاق ەلى بولسا رەسەي يمپەرياسىنىڭ ەزگىسىندە وتىردى. سول سەبەپتى ءاليحان «الاش» قوزعالىسىنىڭ ستراتەگيالىق ماقساتتارىنىڭ بىر بولىگىن ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرماي تۇرىپ- اق پاتشالىق رەسەي تۇسىندا ورىس وپپوزيتسياسىنىڭ كومەگىمەن جۇزەگە اسىرۋدى كوزدەدى. ۇلت- ازاتتىق قوزعالىستىڭ ستراتەگيالىق ماقساتتارىنىڭ دەنى 1905 -جىلعى «قارقارالى پەتيتسياسىندا» كورىنىس تاپتى. ءاليحاننىڭ 1905 -جىلى رەسەيدەگى ەڭ ىرى ءارى ىقپالدى كونستيتۋتسيالىق- دەموكراتيالىق پارتياسىنا،
I جانە II مەملەكەتتىك دۋمالار كۇشپەن تاراتىلىپ، 1905-1907 -جىلدار توڭكەرىسى جەڭىلىس تاپقان سوڭ وپپوزيتسيالىق كۇشتەردى بىرىكتىرىپ، سامودەرجاۆيەنى قۇلاتۋعا جۇمىلدىرۋ ماقساتىندا قۇرىلعان اسا قۇپيا ماسون ۇيىمىنا كىرۋىنىڭ باستى سىرى دا وسىندا بولاتىن. «الاش» ستراتەگياسىنا سايكەس پروگرەسشىل ورىس پارتيالارى مەن ماسون ۇيىمىنىڭ كۇشتەرىمەن سامودەرجاۆيەنى قۇلاتقان 1917 -جىلعى اقپان توڭكەرىسىنىڭ ىزىنشە ءاليحان كادەت پارتياسىمەن دە، ماسون لوجاسىمەن دە قوشتاسىپ، «الاش» پارتياسىن قۇردى.
ايتسە دە، ءاليحان اقپان توڭكەرىسىنە دەيىن ءوزىنىڭ جاقىن ۇزەڭگىلەستەرىمەن مادەنيەت، وقۋ- اعارتۋ سالاسىنداعى رەفورمالارىن باستاپ، جارتىلاي ىسكە اسىرىپ تا ۇلگەردى. «قيامەتكە شەيىن قازاق قازاق بولىپ جاساماق. وسى عاسىرداعى الەم جارىعىنا قازاق كوزىن اشىپ، بەتىن تۇزەسە، ءوزىنىڭ قازاقشىلىعىن جوعالتپاعانداي جانە ءوزىمىزدىڭ شارق ادەتىنە ىڭعايلى قىلىپ «قازاق مادەنيەتىن» (كازاحسكايا كۋلتۋرا) قۇرىپ، ءبىر جاعىنان «قازاق ادەبيەتىن» (كازاحسكايا ليتەراتۋرا) تۇرعىزىپ، قازاقشىلىعىن ساقتاماقشى» دەدى ءاليحان بوكەيحان «قازاق تاريحى» اتتى ماقالاسىندا.
وعان قوسا الاش كوسەمى 1904 -جىلدان باستاپ تۋعان ەلىنە جەرگىلىكتى ءوزىن- ءوزى باسقارۋ جۇيەسى - زەمستۆونى ەنگىزۋ ءۇشىن كۇرەستى. 1906 -جىلى I مەملەكەتتىك دۋماعا سايلانعاندا ءاليحان زەمستۆو ەنگىزۋ، قازاق يەلەنىپ وتىرعان جەردى قازاقتىڭ قاۋىمدىق مەنشىگىنە بەرۋ، قازاقتى اسكەري قىزمەتكە تارتۋ، ىس قاعازدارىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋ، قازاق مەكتەپ- مەدرەسەلەرىندە انا تىلىندە وقىتۋ تۋرالى بىرقاتار زاڭ جوباسىن دايىنداپ قويعان ەدى. ونىڭ زەمستۆو ەنگىزبەك ويىنىڭ استارىندا، بىرىنشىدەن، اتا- بابا جەرىن زەمستۆونىڭ قاراۋىنا بەرىپ، كەلىمسەكتەردىڭ اعىنىن تەجەۋ بولسا، ەكىنشىدەن، قازاق مەملەكەتىنىڭ قۇرىلىسىن ونىڭ بەرىك نەگىزىن (فۋندامەنتىن) قالاۋدان، ياعني جەرگىلىكتى ينفراقۇرىلىمنىڭ نەگىزىن قالاپ، دامىتۋدان باستاۋدى كوزدەدى. «زەمستۆو - جۇرت ءوزى سايلاپ قوياتىن ءماجىلىس مەكەمە. جۇرتتىڭ كوزى, جاناشىرى، كۇزەتشىسى, قامقورى، قورعاۋشىسى.
تۇرمىس- تىرشىلىكتە زەمستۆو بيلەمەيتىن ىس بولمايدى... زەمستۆو قويما- سكلاد جاساپ، جۇرتقا ارزانعا ەگىن وراتىن، پىشەن شاباتىن سايمان الىپ بەرەدى... وسى كۇندە مۇحيتقا شاتىر بولاتىن، تەمىر ساتاتىن زەمستۆو سويۋزى بار. زەمستۆو قولىندا سوت بولادى. سۋديانى زەمستۆو سايلاپ قويادى. ميليتسيانى زەمستۆو جالداپ قويادى. زەمستۆو جول تۇزەيدى, كوپىر سالادى، ارىق قازدىرادى، سۋ باسقان پىشەندىكتى قۇرعاتادى. زەمستۆو ەگىندى, مالدى ستراحوۆانيە قىلادى. جۇرتتىڭ ءوز تىزگىنى وزىنە كەلدى دەگەن مىنە، وسى» دەپ جازدى قىر بالاسى الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋدىڭ ءدال قارساڭىندا.
ال، «الاش» پارتياسىنىڭ جارعىسىندا جەر مەن زەمستۆو تۋراسىندا بىلاي دەلىنەدى: «جەر زاكونىندا جەر ساتۋ دەگەن بولماۋ، اركىم ءوزى پايدالانۋ. پايداسىنان ارتىق جەر ساتىلماي، زەمستۆوعا الىنۋ. جەردىڭ كەنى, استىعى، بايلىعى قازىنانىكى بولىپ، بيلىگى زەمستۆو قولىندا بولۋ».
ۇشىنشىدەن، ءاليحان زەمستۆونى - مەملەكەت قايراتكەرلەرىن تاربيەلەۋ مەكتەبى دەپ قاراستىردى. رەسەيدىڭ ⅩⅩ عاسىر باسىنداعى كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ دەنى زەمستۆولاردان ءوسىپ شىققان ەدى.
قازاقتى اسكەري قىزمەتتەن بوساتقان ورىس پاتشاسىنىڭ 1834 -جىلى بەرگەن گراموتاسىن (زاڭدىق كۇشى بار) بۇزۋ ارقىلى ءوز حالقىنا اسكەري بورىش وتەۋ مىندەتىن جۇكتەمەك بولعان ءاليحان قازاقتىڭ تۇراقتى ۇلتتىق ارمياسىن قۇرۋدى كوزدەدى. الايدا، تاريحتان ءمالىم، قازاق ولكەسىنە زەمستۆو پاتشانى قۇلاتقان 1917 -جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن ەنگىزىلە باستاسا، ۇلتتىق ارميا قۇرۋ - الاش اۆتونومياسىن جاريالاعان سوڭ عانا قولعا الىندى.
ءاليحاننىڭ «مەيدزي جاڭعىرۋى» تاجىريبەسىن ءوز ەلىندە وزگەرىسسىز قولدانعىسى كەلمەۋىنىڭ تاعى ەكى سىرى بار-دى. ءبىرىنشىسى، التى الاش كوسەمى قازاق پەن جاپون سالت-ءداستۇر، مادەنيەتتەرىنىڭ، ۇستانعان شارۋاشىلىقتارىنىڭ وزىندىك، قايتالانباس ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەردى. ەكىنشىسى, جاپونيا مونارحيالىق بيلىكتى ساقتاپ قالدى. ال، ءاليحان بوكەيحان
ساياسي كوزقاراسى بويىنشا قازاقتان شىققان تۇڭعىش شىنايى دەموكرات، ليبەرال بولاتىن. 1917 -جىلدىڭ 13 -جەلتوقسانىندا ءاليحان وزىمەن بىرگە الاش اۆتونومياسىنىڭ ءتوراعالىعىنا II دۋمانىڭ دەپۋتاتى باقىتكەرەي قۇلمان ۇلى مەن زاڭگەر ايدارحان تۇرلىباي ۇلىنىڭ داۋىسقا تۇسكەنىن قالاپ، شىنايى دەموكراتيالىق سايلاۋدا باسىم داۋىسپەن جەڭىسكە جەتكەنى ءمالىم. ءاليحان بوكەيحاننىڭ بۇل ارەكەتىنەن قازاقستاندا دەموكراتيالىق سايلاۋ ءداستۇرىنىڭ نەگىزىن قالاعىسى كەلگەنى بايقالادى.
«الاش» پارتياسىنىڭ جارعىسىنا سايكەس، 1917 -جىلدىڭ 13 -جەلتوقسانىندا قۇرىلعان الاش اۆتونومياسى پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا بولىپ دۇنيەگە كەلگەن-دى. «قازاق» جانە «سارىارقا» گازەتتەرىندە 1917 -جىلدىڭ قازان ايىندا باسىلعان «جالپى ءسىبىر سيەزى» اتتى ماقالاسىندا «اۆتونوميا بولعان - ءوز الدىنا مەملەكەت بولعان. پرەزيدەنت حالىقتى مينيسترلەر ارقىلى باعۋ، ول مينيسترلەر «ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە» مەن «گوسۋدارستۆەننايا دۋما» الدىندا جاۋاپتى بولۋ. دەپۋتاتتار تەگىس، تەڭ، توتە ءھام قۇپيا سايلاۋمەن بولادى. سايلاۋ حاقىندا قان، ءدىن، ەركەك- ايەل تالعاۋسىز بولادى، - دەپ ءتۇسىندىردى «مەملەكەت بولىپ ءىس اتقارۋ وڭاي ەمەس» دەگەن ماقالاسىندا.
الاش اۆتونومياسىنىڭ زامانىنان وزىق تۋعان تاعى بىر ەرەكشەلىگى ول - ءدىن ىستەرى مەملەكەتتەن بولىنگەن زايىرلى، ءبىرتۇتاس (ۋنيتارلىق) دەموكراتيالىق مەملەكەت بولدى. ءدىندى مەملەكەت ىستەرىنەن بولگەندە ءاليحان بوكەيحان مەملەكەتتىڭ گۇلدەنۋىن، دىننىڭ دە اياقاستى بولماۋىن ماقسات ەتتى.
الاش كوسەمى جەردى جەكەمەنشىككە بەرۋگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولىپ، قاۋىمداستىق مەنشىككە بەرىلۋىن قولدادى. ونىڭ سىرىن «ءبىزدىڭ قازاق جەردى مەنشىكتى قىلىپ السا، باشقۇرتشا كورشى مۇجىققا ساتىپ، ءبىراز جىلدا سىپىرىلىپ، جالاڭاش شىعا كەلەدى!» دەپ ءتۇسىندىردى.
ءاليحان بوكەيحان الاشتى اۆتونوميا دەپ جاريالاعانىمەن، قازاقتىڭ تاياۋ بولاشاقتا تولىق تاۋەلسىزدىگىن الىپ، دەربەس مەملەكەت بولاتىنىنا كۇمان كەلتىرمەدى. ونى «جالپى سىبىر سيەزى» ماقالاسىنداعى مىنا جولدارىنان كورەمىز: «قازاق ۇلتى... ءسىبىر اۆتونومياسىنا ۋاقىتشا قوسىلادى. وزدەرى, ءبىز ەندى ءبولىنىپ، ءوز الدىمىزعا اۆتونوميا بولامىز دەگەن كۇنى بوسانىپ، اۆتونوميا بولادى دەپ. بيىل جازداي بولعان كوميتەت سايلاۋلارى، ءبىزدىڭ قازاق ءوزىن- ءوزى بيلەگەندە ىستەگەن ىستەرى كورسەتىپ تۇر: ءىس اتقاراتىن ازاماتتىڭ ازدىعىن، جالپى جۇرتتىڭ قاراڭعىلىعىن ءبىز ويلادىق، اۋەلى سىبىرگە سۇيەنىپ، تاسىمالداپ، جالعاسىپ، كوشىپ كەتەلىك؛ ءجىپ جالعاپ، زور مەملەكەت كورنەۋىنەن قۇتىلىپ اپ، وتاۋ بولىپ سوڭىنان بولىنەلىك دەپ».
بۇل جەردە الاش كوسەمىنىڭ «زور مەملەكەت» دەپ وتارشىل رەسەي يمپەرياسىن ايتىپ وتىرعانى تۇسىنىكتى بولسا كەرەك. ءاليحان قازاقتىڭ رەسەيدەن ءبولىنۋ مۇمكىندىگىن ايتپاعاندا، تىپتى ونىڭ قۇرامىندا ۇلتتىق اۆتونوميا الۋىنا دا ەندى, تىپتى ورىس دەموكراتتارىنىڭ قارسىلىعىنا تاپ بولاتىنىن جاقسى سەزدى. سول سەبەپتى ول «الاش» پارتياسىنىڭ جارعىسىنا «رەتى كەلسە، قازاق اۆتونومياسى سىبايلاس جۇرتتارمەن (ياعني، باشقۇرت، تاتار، قىرعىز) ازىرگە بىرلەسە بولۋى، رەتى كەلمەسە - بىردەن- اق ءوز الدىنا جەكە بولۋىن...» دەگەن جولداردى كىرگىزدى. 1937 -جىلدىڭ 6 -تامىزىندا ماسكەۋدىڭ بۋتىركا تۇرمەسىندە وگپۋ تەرگەۋشىسىنە بەرگەن جاۋابىندا ول بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: «ءبىزدىڭ «الاش» پارتيامىز باسقا ۇلتتىق پارتيالارمەن (تاتارستان، باشقۇرستان جانە ت. ب. ) ساياسي بلوك قۇردى. قۇرىلتاي جينالىسىنان ورىستىڭ بۋرجۋازيالىق پارتيالارىمەن ۋاجگە كەلە وتىرىپ رەسەي بۋرجۋازيالىق- دەموكراتيالىق مەملەكەتىنىڭ قۇرامىندا ۇلتتىق وبلىستاردىڭ اۆتونومياسىن بىرىگىپ تالاپ ەتۋ - وسى بىرىگۋدىڭ باستى ماقساتى بولدى».
1917 -جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن سوڭ قۇرىلعان ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ دە، ونى قۇلاتىپ، بيلىكتى باسىپ العان بولشيەۆيكتىك بيلىكتىڭ دە بۇرىنعى وتارشىل يمپەريا قۇرامىنداعى تۇركى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ بىرىگىپ ورتاق مەملەكەت قۇرۋىنان قاتتى سەسكەنگەنى جاسىرىن ەمەس. مىنە، وسى جايتتى جاقسى بىلگەن ءاليحان وگپۋ تەرگەۋشىسى الدىندا اعىنان جارىلا قويماعانىن اشىق ايتۋ كەرەك. اشىعىنا كەلگەندە، ءاليحان رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىعىندا بولعان تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ءبىرتۇتاس مەملەكەتىن قۇرۋدى ۇسىنىپ، ورىستىڭ توڭكەرىسشىل دەموكراتتارىن شوشىتىپ الماس ءۇشىن ونى «رەسەيدىڭ شىعىس مۇسىلماندارى فەدەراتسياسى» دەپ اتاۋدى ۇسىنادى. ول تۋرالى 1917-1919 -جىلدارعى باشقۇرت اۆتونومياسىنىڭ ءتوراعاسى احمەت زاكي ۆاليدوۆ ءوزىنىڭ تۇركيادا جارىق كورگەن ەستەلىكتەرىندە جازىپ قالدىردى. ونىڭ وسى ەستەلىكتەرىنەن تۋاتىن تاعى ءبىر ماڭىزدى قورىتىندى: 1917 -جىلدىڭ قاراشاسىندا قوقان قالاسىندا قۇرىلعان، تاريحتان «قوقاند اۆتونومياسى» دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى تۇركىستان مۇحتارياتى دا ءاليحاننىڭ تاپسىرماسىمەن قۇرىلعان بولىپ شىعادى.
ءاليحان بوكەيحان جاپونداردىڭ تاجىريبەسىن ۇلگى ەتە وتىرىپ، قازاق ەلىن قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە مادەنيەتى مەن ەكونوميكاسى وركەندەگەن الەمدەگى جەتەكشى مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا جەتكىزۋدى ويلادى. ونىڭ كامىل سەنىمىنشە، قازاق ەلىنىڭ دۇنيە جۇزىندەگى قۋاتتى اگروونەركاسىپتىك مەملەكەتكە اينالاتىنداي زور الەۋەتى بار. «قازاق» گازەتىندەگى ماقالاسىندا ول حالقىنا وتىرىقشىلىق تۇرمىسقا كوشىپ، قولىنان كەلەتىن ەڭ جاقسى كاسىبى - مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋدەن باستاۋدى ۇسىنادى: «ەۋروپادا شۆەيتساريا جۇرتى جەرى تۇركىستان، التاي، الاتاۋداي عۇمىرىندا قار كەتپەيتىن بيىك تاۋ، مالعا جاقسى، ەگىنگە جامان، ادامى وتىرىقشى بولىپ قالادا وتىر، شارۋاسى مال باعۋ. جەر از بولعان سوڭ مالدىڭ باسىن ازايتىپ، سۇيەگىن اسىل قىلىپ مال باعىپ تىرشىلىك قىلىپ وتىر».
الاش كوسەمى قازاقتى ەگىن، مال شارۋاشىلىعىن جەدەل دامىتۋ ءۇشىن كووپەراتيۆكە بىرىگۋگە شاقىردى. وعان ۇلگى رەتىندە ءاليحان تاعى ءبىر ەۋروپا ەلىنىڭ ۇزدىك تاجىريبەسىن كەلتىرەدى. 1924 -جىلى «اق جول» گازەتىندە شىققان ماقالاسىندا «دانيا - ەۋروپاداعى كىشكەنە مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. جەرى ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ءبىر ويازىنىڭ جەرىنەن از، ادامى - ورتاشا ەكى وبلىستىڭ ەلىندەي. دانيادا جالپى جۇرتتىڭ كۇنەلتكەنى - ەگىن سالۋ مەن مال باعۋ... جالپى ەلدىڭ ءبىلىمى مولدىعىنان، كاپەراتيپكە سۇيەنىپ ىستەگەندىگىنەن بايلىق دانيا ەلىنە كۇيەدەي جاققان. ءبىزدىڭ رەسەي مۇجىعىنان دانيا مۇجىعى 19,5 ەسە باي. ءبىزدىڭ رەسەي مۇجىعى ولاق ەگىنشى, دانيا مۇجىعى شەبەر مالشى كەلەدى... ءبىزدىڭ قازاققا قازىرگى كەزدە بالاسىن وقىتاتىن مەكتەپ، جەرىن گۇلدەتەتىن سۋ، ەلگە قىزمەت قىلاتىن... ماي الاتىن، ءجۇن جۋاتىن، تەرى يلەيتىن، ەت ساتاتىن، مال وسىرەتىن، ەگىن سالاتىن كاپەراتيپ كەرەك» دەپ جازدى.
ءاليحان ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ اۋىر ونەركاسىپ سالاسىن تۇرعىزىپ دامىتۋ قازاق ەلىندە جەرگىلىكتى ءوزىن- ءوزى باسقارۋ جۇيەسى - زەمستۆونى ەنگىزۋ قاجەت دەپ سانادى: «سوقاسىز، شالعىسىز، ماشيناسىز قازاق بولمايدى. كوپ زەمستۆو قوسىلىپ، كۇرمەلىپ، سويۋز بولىپ زاۆود اشپاق. كەرەك- جاراقتى وسى زاۆودتا ىستەتپەك».
«گاپ ەگىن سالعاندا، مال باققاندا عانا ەمەس: ەگىن سال، مال باق، كەن قاز، ءبىراق - شەبەر بول!» دەپ ۇندەدى سوڭىنا ەرگەن التى الاش حالقىن ءاليحان بوكەيحان.
سۇلتانحان اققۇلى، PhD، ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى «الاش» عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى.
