بارىڭگەل. 18 بالاسىن اشتىق، 19-شى پەرزەنتىن سوعىس جالماعان انانىڭ حيكاياسى
قازاقپارات وسىنى ەسكەرىپ، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ سۇراپىل زاردابىن جالعىز انانىڭ قاسىرەتى ارقىلى باياندايتىن تانىمدىق ماتەريال ۇسىنۋدى ءجون كوردى.
ۋاقىت قايعىنى دا، قاسىرەتتى دە ۇمىتتىرادى دەيتىن ءسوز راس بولسا كەرەك.. . جىلدار جىلجىعان سايىن ءبىزدىڭ قوعام ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ قيساپسىز زاردابى تۋرالى بارىنشا از ايتىپ، دالەلدى- دايەكسىز ەرلىكتەردى مەيلىنشە اسپەتتەۋگە اۋەستەنىپ بارادى. بالكىم بۇل بويىمىزعا باتپانداپ كىرگەن سوۆەت يدەولوگياسىنىڭ مىسقالداپ بولسا دا شىقپاي جاتقانىنان بولار. سول تەندەنتسيانىڭ جەتەگىندە كەتپەيىك دەگەن نيەتپەن وسىدان 70 جىل بۇرىن ايگىلى قارا ەرتىستىڭ بويىنداعى قورعان دەگەن اۋىلدى تۇگەل ەگىلتكەن ايانىشتى وقيعا تۋرالى بايانداماقپىز. 18 بالاسىن اشتىق جۇتىپ، ون توعىزىنشى پەرزەنتىن سوعىس جالماعان انا مەن بارىڭگەل اتتى ءيتتىڭ تاعدىرىن بىزگە جەرگىلىكتى تۇرعىن ايتىپ بەردى.
زايسان اۋدانىنداعى 40 ءۇيلى شاعىن اۋىلدان ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا 26 ازامات اتتانىپ، بىرەن- ساراڭى عانا ءتىرى ورالادى. جاھان سوعىسىن وسىنداي كۇيزەلىسپەن وتكەرگەن قورعاندا سوعىستان كەيىنگى العاشقى پەرزەنت 1947 -جىلدىڭ 2 مامىرىندا دۇنيەگە كەلىپتى. اۋىل حالقى ىرىمداپ ونىڭ اتىن جەڭىسبەك قويادى. بىزگە بارىڭگەلدىڭ وقيعاسىن كوڭىلى بورداي ەگىلە وتىرىپ بايانداعان سول جەڭىسبەك كارىبايەۆ.
قازىر ورنىندا ساياق قورالار عانا قالعان مەكەندە ول كەزدە شاعىن اۋىل بولعانىن ايتتىق. امىرە اجەي مەن ورىنباي اقساقالدىڭ اۋلاسىندا بارىڭگەل اتتى كوكالا كۇشىك پايدا بولعاندا جەڭىسبەك اقساقال 6-7 جاستا عانا ەكەن.
18 بالاسىن اشتىق جالماپ، سۇزەكتەن ولگەندە دە قۇدايعا شاعىم ايتىپ كورمەگەن مومىن انا ون توعىزىنشى ۇلى مايدانعا كەتكەندە دە تىلەگىن كوپپەن بىرگە جالعاپ، كۇشىكتىڭ اتىن ىرىمداپ بارىڭگەل قويادى. ونداعىسى «مەنىڭ 18 بالامنىڭ وتەۋىنە ءتىرى جۇرگەن جالعىزىم عانا ەمەس، وسى اۋىلدان اتتانعان 26 ازامات تۇگەل امان كەلسىن» دەگەن اڭعال تىلەۋقورلىق ەدى.
ءارى قاراي حيكايانى جەڭىسبەك اقساقالدىڭ ءوز سوزىمەن باياندايدىق.
«ۇلكەندەردىڭ ايتۋىنشا، ورىنبايدىڭ وتباسى قورعانعا دايىر اۋىلىنان سوعىس باستالاردىڭ الدىندا كوشىپ كەلىپتى. زايىبى امىرە - ون توعىز قۇرساق كوتەرگەن انا. سونىڭ 18 ى اشتىق كەزىندە بىرىنەن كەيىن ءبىرى سۇزەكتەن كوز جۇمىپ، جالعىز ۇل ءتىرى قالعان. سوعىس باستالعاندا وعان دا شاقىرتۋ كەلىپ، مايدانعا اتتانادى.
وت پەن وقتىڭ ورتاسىندا جۇرگەن جالعىز ۇلدىڭ اماندىعىن تىلەپ وتىرعان ورىنباي مەن امىرە ءبىر كۇنى كوكالا كۇشىك اسىراپ الىپ، اتىن ىرىمداپ بارىڭگەل دەپ قويدى. جالعىز ۇلدىڭ سوڭىنان «قارا قاعاز» كەلگەندە دە امىرە اجەي ءۇمىتىن ۇزبەي، بارىڭگەلمەن كۇبىرلەپ سىرلاسۋىن جالعاستىرا بەردى.
اجەيدىڭ 13 جاسىندا تۇرمىسقا شىعىپ، 19 قۇرساق كوتەرگەنىن ءبىز توبەتكە ايتقان اڭگىمەسىنەن بىلدىك.
«تار قۇرساعىمدى كەڭىتىپ، تاس ەمشەگىمدى جىبىتكەن ءار پەرزەنتىمنەن ايىرىلعان سايىن قۇدايدان «بەرگەنىڭدى الساڭ دا، بەرەرىڭدى الا كورمە!»، - دەپ تىلەۋشى ەدىم»، - دەپ كۇرسىنە كۇبىرلەپ وتىراتىن.
بىردە اۋىلعا «قۋاندىق سوعىستان كەلدى!» دەگەن ءسۇيىنشى حابار جەتتى. جانىنىڭ بوداۋىنا ءبىر اياعىن بەرىپ قايتقان مايدانگەر ورىنبايدىڭ نەمەرە ءىنىسى بولاتىن. امەڭگەرلىك سالتى بويىنشا امىرەنىڭ كەلىنىن الدى.. .
تاعى ءبىر جولى نۇرعازىنىڭ بالاسى ەرلىك «قارا قاعازدىڭ» دا قاتەلەسەتىنىن پاش ەتىپ، اۋىلعا ورالدى. وسى جايتتىڭ ءبارى امىرە انانىڭ كوكەيىندەگى «مەنىڭ جالعىزىم دا امان كەلسە ەكەن» دەگەن تىلەكتى شوقتاي قىزدىرىپ، ءۇمىتىن ەسەلەگەن.
كوپ وتپەي بارىڭگەل مەن امىرە اجەي توسىن ادەت تاۋىپ الدى. ول كەزدە قارا ەرتىستىڭ سۋى مول، تۇعىلدان (ىرگەدەگى تارباعاتاي اۋدانىنىڭ اۋىلى) قىتاي شەكاراسىنا دەيىن پاروحود قاتىنايدى. ەرلىك پەن قۋاندىقتى سول پاروحود ەلگە جەتكىزگەنىن امىرە اجەي جاقسى بىلەتىن. سونادايدان پاروحودتىڭ ءتۇتىنى بۋداقتاپ كورىنگەندە ىشكەن اسىن جەرگە قويا سالىپ، بارىڭگەلدى ەرتىپ وزەن جاعاسىنا اياڭدايدى. ويىن قامىمەن ءجۇرىپ يت پەن اجەيگە تالاي ۇشىراستىق. وزەنگە قاراي شىققاندا امىرەنىڭ اياعىنا قۋات ءبىتىپ، كوزىندە ءۇمىت ۇشقىنداپ، ءجىتى باسىپ بارا جاتادى. پاروحود بۇلاردىڭ ءۇمىتىن تاعى ءبىر مارتە جەرلەپ، قايتا گۇرىلدەگەن كەزدە قارت انا باعاناعى قۋاتىنان ايىرىلىپ، ءىلبي باسىپ، ۇيىنە قايتادى. سىرالعى توبەت تە يەسىنىڭ كۇبىرى مەن ەڭكىش تارتقان جۇرىسىنەن كوڭىل كۇيىن بىردەن سەزىپ، قۇلاعى سالبىراپ، پۇشايمان كۇيگە ءتۇسىپ بارا جاتادى. كەلە- كەلە امىرە اجە مەن بارىڭگەلدى جولىقتىرساق، قاق جارىلىپ جول اشاتىن بولدىق. ويتكەنى قايعى مەڭدەگەن اجەيدىڭ كۇبىرى كوبەيىپ، مىنەزى اۋىرلاي باستاعان ەدى.
قارا ەرتىس جاعاسىنداعى كوڭىلسىز «سەرۋەندەردىڭ» بىرىنەن كەيىن امىرە اجەي بارىڭگەلدى بىقپىرت تيگەندەي قۋىپ ءجۇرىپ سابادى. اۋەلى الاڭسىز ءموليىپ جاتقان توبەتتى تاياعىمەن بۇيىرىنەن نۇقىپ قالعان. يتكە دە جان كەرەك، شورشىپ ءتۇستى.
«قاشپا دەيمىن، ءيتتىڭ عانا بالاسى! يتتىگىڭدى كورسەتپەي بەرى كەل»، - دەپ قاھارىنا ءمىندى.
يەسىنىڭ جارلىعىن ەكى ەتە الماعان توبەت العاش رەت باسىنان تاياق جەدى. قاتا تيمەي باتا تيسە كەرەك، كوزىنىڭ ءۇستى جارىلىپ، قان سورعالادى. العاشىندا شاڭ-شۇڭ ايعايعا ەلەڭ ەتكەن جۇرت ەندى يتكە نە دەپ اراشا تۇسەرىن، اجەيگە نە دەپ باسۋ ايتارىن بىلمەي، اڭتارىلىپ قانا قاراپ تۇردى.
«سوعىسقا كەتكەندەردىڭ ءبارى امان كەلسىن دەپ، اتىڭدى بارىڭگەل قويدىم. كوزىڭدى اشىپ ۇلگەرمەگەن كەزىڭنەن باستاپ بارىمدى اۋزىڭا توسىپ، بارىڭگەل، بارىڭگەل دەپ قاقساپ كەلەم عوي ساعان! قالعان بوزداقتار قايدا؟ اتىڭ بىرىڭگەل ەمەس، بارىڭگەل عوي سەنىڭ! قايدا دەيمىن ساعان! قۇداي 18 پەرزەنتىمنىڭ وتەۋىنە بەرگەن جالعىزىم قايدا؟
اتىڭ قۇرىسىن! ءۇمىتىمدى اقتامادىڭ! جىلدار وتكەن سايىن ءۇمىتىم دە سەنىمەن بىرگە ەسەيگەن ەدى. سەن ءۇيتىپ قىڭسىلاپ زىعىردانىمدى قايناتپا! «قارا قاعاز» وشىرە الماعان ءۇمىتىمدى سەن وشىرمەكپىسىڭ؟ !
يت بولىپ كوزىن اشقالى ادام بالاسىنان مۇنداي ءزابىر كورمەگەن توبەت امىرە اجەيدىڭ دەمى قۇرىپ، ساباۋىن توقتاتقان كەزدە بارىپ مۇڭىن ءوز تىلىندە كوككە شاعىپ، ۇزاااق ۇلىدى.
ىشىندەگى الاساپىراندى ارەڭ اۋىزدىقتاپ جۇرگەن ورىنباي اقساقال وسى كەزدە عانا دۇڭك ەتىپ، كەمپىرىنە زەكىدى.
«جازعان-اۋ، ەسىڭنەن اداسايىن دەدىڭ بە؟ كولەڭكەڭدەي بولىپ كەتكەن يتتە نە ءوشىڭ بار؟! 18 بالاڭدى اشتىققا بايلاپ، سۇزەككە ۇرىندىرعان دا، سولاردىڭ سوڭىندا قالعان جالعىزىڭدى مايدانعا جەتەكتەپ اكەتكەن دە وسى ماقۇلىق قوي دەيسىڭ بە؟!»، - دەدى اشۋلانىپ.
سالدەن كەيىن امىرە اجەي ساباسىنا ءتۇسىپ، ادەتتەگى مەيىرلى ۇنىمەن بارىڭگەلدى شاقىردى. جاسقانشاقتاي كەلگەن توبەتتى اينالىپ- تولعانىپ، كەشىرىم سۇرادى دا ۇيىنە كىردى. سودان قايتىپ امىرە اجەنىڭ ۇيدەن شىققانىن جان بالاسى كورگەن جوق. بارىڭگەل قانشا كۇتكەنمەن قارت انا قايتىپ توبە كورسەتكەن جوق...
ەلۋ جىلدان ەل جاڭا دەگەن. قازىر سول قورعاننىڭ ورنى مەنىڭ اكەمنىڭ اتىمەن قاليحان دەپ اتالادى. اۋىلدىڭ جۇرناعى عانا قالعان. سول جاققا تابانىم تيسە بولدى، وزەن جاعاسىندا پاروحوددىڭ جولىنا تەلمىرىپ تۇرعان بارىڭگەل مەن امىرە اجە كوز الدىما كەلەدى.
وتكەن كۇننەن بەلگى قالسىن دەپ، مۇڭلىق انا مەن ادال توبەتكە ارناپ ەسكەرتكىش ورناتسام دەپ ءجۇرمىن. جەر باسىپ، كۇن سۇيە تۇرسام، بۇل شارۋانى دا تىندىرارمىن»، - دەپ اياقتادى 76-داعى جەڭىسبەك اقساقال.
جەڭىسبەك كارىبايەۆ قازىر قارا ەرتىستىڭ بويىندا 6 مىڭ باس قوي ۇستاپ وتىر. بارىڭگەل مەن امىرە اجەگە ارناپ ەسكەرتكىش قويامىن دەپ سەنىمدى ايتىپ وتىرعانى سودان. 19 بالاسىن اشتىق پەن سوعىس جالماعان ءبىر اۋلەتتىڭ سوڭىندا تىم بولماسا ەسكەرتكىش قالسىن دەگەن اقساقالدىڭ نيەتىنە ەرىكسىز باس يدىك.
اۆتور:
ەسىمجان ناقتىباي
