اتاقتى قوياندى جارمەڭكەسىنە - 175 جىل

استانا. قازاقپارات - ارقاداعى قوياندى جارمەڭكەسىنە بيىل - 175 جىل. ساۋدانىڭ عانا ەمەس، ونەردىڭ كورىگىن قىزدىرعان ولكەنىڭ تاريحى قازاق جەرىنىڭ تاريحىندا التىن ارىپپەن جازىلىپ قالدى.
None

وتكەندى زەردەلەگەن جازۋشى مەن تاريحشى، ولكەتانۋشىلاردىڭ قالامىنا ىلىككەن دۇنيەلەر قايتا جاڭعىرۋدا.

- قوياندى - قازاق دالاسىنىڭ تەك ساۋدا- ەكونوميكالىق ورتالىعى بولىپ قانا قويعان جوق. بۇل - قازاق ءانىنىڭ، قايتالانباس ونەرىنىڭ، ءتىپتى تەاتردىڭ التىن بەسىگى بولدى. جاقۇت جىردىڭ جارمەڭكەسى ەدى. اسەم ءان اۋەلەدى، بالۋاندارىمىز بەلدەستى، تۇلپار تۇياعى اتىراپتى دۇبىرگە بولەدى.

تالاي يگى جاقسىنىڭ ءىزى قالدى، تالاي مىقتىنىڭ تانىلۋىنا ىقپال ەتتى، جۇلدىزىن جاقتى. جارمەڭكە باتىس پەن شىعىستى، سولتۇستىك پەن وڭتۇستىكتى جالعاعان التىن كوپىر بولدى. ساۋدا قىزىپ جاتتى. ءتىپتى بانك پەن تەلەگراف جۇمىس ىستەپ تۇردى. قوياندى - قازاق دالاسى ءۇشىن ماڭىزدى ەلدىك شەشىمدەر قابىلدانعان، ساياسي ساناسىن وياتقان ورتالىق بولدى. ايگىلى قارقارالى پەتيتسياسى 1905 -جىلى وسىندا جازىلدى. ءبىر دەرەكتەردە ون ءتورت مىڭنان اسا ادام قول قويدى دەلىنىپ ءجۇر، - دەيدى قارقارالى اۋدانىنىڭ اكىمى ەرلان قۇسايىن.

«بازارىڭ قۇتتى بولسىن، ارداقتى ەلىم،

قوياندى تۋ كوتەرگەن دۋمان جەرىم.

قارقارالى، سۇلۋ كوكشە - جەر شوقتىعى

سارىارقا - التىن اسۋ، اسقار بەلىم»، - دەپ ءبىرجان سال جىرعا قوسقان قوياندى جارمەڭكەسى ەل تاريحىنان الاتىن ورنى ەرەكشە.

جارمەڭكەنىڭ نەگىزىن قالاۋشى - سەرافيم بوتوۆ. ول رەسەيدىڭ يالۋتوروۆ قالاسىنداعى دەميدوۆتار زاۋىتىنداعى جۇمىسىن قويىپ، ساۋدامەن اينالىسقان. سەرافيم قارتايىپ دۇنيەدەن وتەدى. اكەسىنىڭ جولىن ۆارناۆا بوتوۆ جالعاستىرادى. العاشقى كەزدە ول ومبى، قىزىلجار قالالارىنا، 1847 -جىلى قىتايداعى قۇلجاعا دەيىن بارعان. ساۋداسى جۇرگەن ول باسقا بايلارمەن كەلىسىپ، كەلەر جىلى قارقارالى ماڭىنا تالدى وزەنى بويىندا كەزدەسۋگە ۋادەلەسىپ كەرى قايتادى.

1848 -جىلى ون لاۋعا كوپ دۇنيە تيەگەن ۆارناۆا مامىر ايىنىڭ ورتاسىندا قارقارالى قالاسىنان ساناعاندا ەكىنشى بەكەت بولىپ تابىلاتىن 50 شاقىرىم جەردەگى قوياندىعا جەتىپ توقتاعان. الدىمەن اينا، تاراق، ءيىس ماي، ينە- ءجىپ، تۇيمە، اتتىڭ تاعاسى مەن شەگەسى ءتارىزدى ۇساق- تۇيەكتەرىن ساتىپ، كۇتكەن ادامدارى كورىنبەگەن سوڭ ۇلكەن تەڭدەرىن اشقان. وندا قىر قازاقتارى ءۇشىن قات، قوماقتى زاتتار، ىدىس- اياق، قازان، ساماۋىر، ءشوپ شاباتىن، ءىس تىگەتىن ماشينالار، كيىم- كەشەك، كەزدەمە ماتالار، كىلەمدەر بولعان. ساۋداسى قىزىپ، كەلەسى جىلى تاعى كەلۋگە ۋادە بەرىپ اتتانعان

ۆ. بوتوۆتىڭ ەسىمى حالىق اراسىندا بارناي، بوتاپ دەگەن اتپەن جايىلادى. ونىڭ كەلۋى جىل سايىن قايتالانىپ، جارمەڭكە قالىپتاسۋ كەزەڭىنەن وتكەن. العاشىندا 15-مامىردان 15-ماۋسىمعا دەيىن جۇمىس ىستەگەن. بازارعا تۇسكەن باستى تاۋار مال بولعان.

1 ايدا مۇڭدا جارتى ميلليونعا دەيىن قوي، 200 مىڭعا دەيىن جىلقى مەن سيىر اكەلىنگەن دەگەن دەرەكتەر بار. 1869 -جىلى قوياندىعا «بوتوۆ جارمەڭكەسى» دەگەن رەسمي اتاق بەرىلەدى. جارمەڭكە بارىسىندا ۇزىننان ءتورت قاتار ساۋدا ورىندارى ساپ تۇزەيدى. ىشكى قاتاردا ورىس كوپەستەرى مەن ءسىبىر ساۋداگەرلەرى، بۇلاردىڭ سىرتىندا قىتايلار مەن وزبەكتەر ساۋدا جاساعان. شەتتەگى كيىز ۇيلەردە قازاق بايلارى قىمىز ساتقىزادى. جارمەڭكەگە باسشىلىق جاسايتىن كوميتەت، تەلەگراف، پوچتا، بانك، پوليتسيا، سوت، ادام جانە مال دارىگەرلەرى دە وسى جەردە بولعان.

قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن سەمەي وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتى 1918 -جىلعى 13-مامىرداعى قاۋلىسىمەن جارمەڭكەنى «قوياندى جارمەڭكەسى» دەپ اتاپ، ونى كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاراماعىنا بەرۋ جانە ساۋدانى ماۋسىمنىڭ باسىنان شىلدەنىڭ باسىنا دەيىن جۇرگىزۋگە شەشىم قابىلداعان.

5 جىلداي جارمەڭكە وتپەي قالعان. 1923-1930 -جىلدار ارالىعىندا قايتا جۇمىس جاساعان. جارمەڭكە تەك ساۋدا ورتالىعى عانا ەمەس، ءيسى قازاقتىڭ ونەر مەن رۋحاني دۇنيەسىنىڭ گۇلدەنگەن شاعىنىڭ كورمەسى بولىپ تانىلعان.

مۇندا امىرە، قالي، عابباس، مايرا، ءمادي، جاقىپبەك، جۇسىپبەكتەر ءان شىرقاسا، ءبىرجان سال جارمەڭكە دۋمانىن اشقان. قاليبەك، يسا، بالۋان شولاق پەن قاجىمۇقاندار ونەر كورسەتكەن. ارقا وڭىرىندە 82 جىل دۇرىلدەگەن جارمەڭكە قولدان ۇيىمداستىلىرعان ۇلكەن اشارشىلىق ناۋبەتى الدىندا 1930 -جىلى جابىلعان.

قوياندى جارمەڭكەسىنە قاتىستى دەرەكتى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جامبىل ارتىقبايەۆ فرانك ۆانس اگنيۋدىڭ «Life with the Kirghiz in KAZAKHSTAN، (1903-1906)» تاريحي-ەتنوگرافيالىق كىتابىنان تاپقان.

- تاريحي دەگەننەن كورى الەۋمەتتىك دەگەن دۇرىس بولار، اعىلشىن كونتسەسسيونەرلەرى قازاق الەۋمەتتىك توپتارىمەن (جۇمىسشىلار، ساۋداگەرلەر، بولىستار مەن بيلەر) جاقىن ارالاستىقتا بولعان جانە ءار توپقا قاتىستى سيپاتتامالار قالدىرعان. وسى سيپاتتامالاردى پايدالانا وتىرىپ ءبىز ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق قوعامىنا قاتىستى وبەكتيۆتى باعا بەرە الامىز. بۇل دەرەكتەر ⅩⅩ عاسىر باسىندا قازاق ەكونوميكاسى، ونىڭ ىشىندە ساۋدا- ساتتىعى، ىشكى جانە سىرتقى بايلانىستارى تۋرالى مالىمەت الۋعا مۇكىندىك بەرەدى، - دەيدى عالىم.

Frank Vans Agnew باياناۋىلدان قوياندىعا باراتىن جولدا بەكەت بار ەكەنىن، ول جەردە كولىكتەرىن تىڭ اتتارعا اۋىستىرعانىن، جولعا دەپ ازداعان ءسۇت، نان، قىمىز العانىن جازادى.

جول بويى وراسان زور كەرۋەندەر مەن مال تابىندارى (great caravans and herds) دەپ سيپاتتايدى، ياعني تەك كونسەسسيونەرلەر عانا ەمەس، تولىپ جاتقان باسقا ەل دە جارمەڭكەگە بارا جاتىر دەگەن ءسوز.

«جارمەڭكە الاڭىنا جاقىنداي بەرە، قىردان تومەن قۇلادىق، «Aidah-Aidah-Aidah-dah-dah!» دەپ اشى ايقايمەن كوشىر اتقا شىبىرتقى باستى» دەيدى.

ءبىزدىڭ ۇلكەندەرىمىزدىڭ قالاداعى توقتايتىن ۇيلەرىن «پوستويال» دەپ اتايتىنى ەسىمە تۇسەدى. بۇل اعىلشىننىڭ

«Post-house» سوزىنەن شىقسا كەرەك.

سونىمەن كونسەسسيونەرلەر قوياندى جارمەڭكەسىنە كەلىپ «Post-house» - عا تۇسەدى. كونسەسسيونەر «بىزگە قوناق ۇيدەن ونشاقتى يارد (1 يارد - 0,914 م) جەرگە تىگىلگەن كيىز ءۇيدى بەردى» دەيدى.

«جارمەڭكەگە ەڭ جاقىن قارقارالى قالاسى 32 ميل (1 ك م - 0,621 ميل) قاشىقتىقتا، ترانس ءسىبىر تەمىر جولىنان جارمەڭكە 600 ميل جەردە» دەپ جازىلعان دەرەكتە.

Frank Vans Agnew «جارمەڭكە ۇلان-بايتاق جەردى الىپ جاتىر، جۇزدەگەن مىڭ مال باسىن جايۋ، سۋارۋ ءۇشىن ارنايى جەرلەر بولىنگەن. بۇل جەر وتە جاقسى تاڭدالعان» دەيدى.

سونىمەن بىرگە «قوياندىدا تاشكەنتتەن، بۇحارادان، قىتاي شەكاراسىنان كەلگەن كەرۋەندەرمەن بىرگە سانكت- پەتەربۋرگ، ماسكەۋدەن كەلگەن ساۋداگەرلەر بار» - دەيدى اعىلشىن ينجەنەرى.

«ءتىپتى ەۋروپادان كەلگەن چينوۆنيكتەر دە ءجۇر، ولار وزدەرىنىڭ ارميالارىنا وسى جەردەن جاقسى اتتاردى ساتىپ الادى. ءبىر ساۋداگەر ماعان 6500 كۇيرىقتى قوي ساتىپ العانىن ايتتى»، - دەپ تە جازعان ەكەن Frank Vans Agnew.

وسى جازبالاردان قوياندى جارمەڭكەسى قازاق دالاسىندا الىس، جاقىن شەتەلدەردى ساۋدامەن عانا ەمەس، ونەرمەن جالعاعان كوپىر بولعانىنا تاعى دا كوز جەتە تۇسەدى.

ادەبيەت بەلگىباي ۇلى،

قاراعاندى وبلىسى


سوڭعى جاڭالىقتار