اعىن سۋمەن ارپالىسقان قازاق اقساقالى 12 بالانى اجالدان امان الىپ قالعان
وسى ءبىر ەرلىك ءىستى العاش ەستىگەنىمدە ىشتەي قاتتى تەبىرەنىپ، تولقىعانىم ەسىمدە.
ەندەشە، بەيسەتاي داۋرەنبەكوۆ دەگەن كىم؟ ونىڭ ەسىمى جۇرتشىلىققا نەسىمەن قىمبات؟ نەگە سونشالىق قۇرمەتپەن اتايدى، دەپ جازادى قازاقستان- زامان.
بۇل توسىن وقيعا 1972 -جىلدىڭ 18 - جەلتوقسانىندا ىلە وزەنىندە بولعان ەدى. انىعىراعى ىلە وزەنى اعىپ وتەتىن بالقاش اۋدانىنا قاراستى ارالتوبە اۋىلى ماڭىندا.
ارالتوبەدە ورىس مەكتەبى بولماعاندىقتان، كەيبىر بالالار وزەننىڭ ارعى بەتىندەگى ءۇشجارما اۋىلىنا بارىپ وقيتىن. ەكى ارانى ىلە ءبولىپ جاتقاندىقتان، وعان قايىقپەن قاتىنايتىن ەدى. سول كۇنى دە ەشقانداي قاۋىپ- قاتەردەن ءىسى جوق بالالار ادەتتەگىدەي جولعا شىقتى. قىستىڭ كوزى قىراۋدا. وزەندە سەڭدەر ءجۇزىپ ءجۇردى. الايدا بۇلارعا ءبارى دە ۇيرەنشىكتى نارسە بولاتىن. ءسويتىپ، ۆ. بازارنوۆ دەگەن شالدىڭ قايىعىنا ەكى ۇيدەن ءۇش، ءبىر ۇيدەن ەكى، قالعان ۇيلەردەن ءبىر- ءبىر بالا - بارلىعى ون بەس بالا وتىرىپ، ارعى جاعاعا تارتىپ كەتتى.
دالادا قاقاعان قىس. اۋىر تولقىندارى جاعاعا سوعىلعان ىلە سول كۇنى توسىن مىنەز كورسەتىپ، بۋىرقانىپ جاتتى. ونىڭ ۇستىنە كەشەدەن بەرى كوتەرىلىپ تۇرعان جەل دە سايابىرسىماي تۇرعان. تاڭەرتەڭگى سۋىق اۋادان قىستىڭ قىتىمىرلىعى انىق سەزىلەدى. الدەنەدەن قاۋىپتەندى مە ەكەن، الدە ونىڭ باسقا سەبەبى بولدى ما، بالالاردى شىعارىپ سالۋعا بىرەۋىنىڭ اناسى، ەكىنشىسىنىڭ اجەسى، ەندى ءبىرىنىڭ اعاسى دەگەندەي... كەلىپتى.
مىنە، سومكە كوتەرگەن ون بەس بالا مەن قايىقشى ۆاسيا اعايدىڭ سالماعىنان بەلى قايىسقان قايىق قالت- قۇلت ەتىپ تولقىنداردىڭ اراسىندا ارەڭ جول تاۋىپ ءجۇزىپ كەلەدى. ارقىراپ- كۇركىرەگەن سۋدىڭ اعىنى ادام شوشىرلىق. ورەكپىگەن وزەننىڭ ورتا تۇسىنان اسىپ، ارعى بەتكە دە جاقىنداي بەرگەن. كەنەت قايدان پايدا بولا كەتكەنى بەلگىسىز، تاپ بۇيىرىنەن سۋماڭ ەتىپ ەكى ۇلكەن سەڭنىڭ شىعا كەلگەنى بار ەمەس پە!.. ءبىرىنشىسى تۋرا كەلىپ قايىقتىڭ تۇمسىعىنان سوقتى. ءبىر ورنىندا شىر اينالعان قايىق، ەكىنشى سەڭنىڭ قاتتى سوققان ەكپىنىنە شىداماي اۋدارىلىپ ءتۇستى. تەپە- تەڭدىگىن جوعالتقان بالالار دا ءبىر كەزدە بىرىنەن سوڭ ءبىرى سۋعا قۇلاي باستادى. مۇنى كورىپ تۇرعان جاعاداعىلاردىڭ جان ايقايى شىقتى: «ويباي، كەتتى!.. » ، « ءولدى!.. » . قانشاما باقىرىپ- شاقىرعانىمەن، مىناداي ساتتە نە ىستەرلەرىن بىلمەي دال. بايعۇس بالالار سۋعا ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ، دارمەنسىز كۇي كەشىپ، بىرنەشەۋى سەڭگە جارماسىپ، ءبىر- ەكەۋى توڭكەرىلگەن قايىقتىڭ شىنجىرىنان ۇستاپ جاندالباسالاپ جاتتى. مۇندايدا شەشىنىپ تاستاپ، سۋعا كۇمپ بەرۋگە تاۋەكەلى جەتپەگەن ادامنىڭ جانى القىمعا تىعىلىپ، وزەن جاعاسىندا ءارى- بەرى جۇگىرگەنىنەن باسقا نە امال ىستەي الادى؟ !
ول - ول ما، سۋعا ءبىر باتىپ، ءبىر شىعىپ شىڭعىرعان بالالاردىڭ جاندالباسا ارەكەتىنە كۋا بولىپ جاعادا تۇرعانداردىڭ اراسىندا بالقاش اۋداندىق سوت ءتوراعاسى مەن فورما كيگەن ميليتسيا قىزمەتكەرى دە بولىپتى. ولار دا شەشۋشى ساتتە شەشىم قابىلداۋدىڭ ورنىنا دارمەنسىز حالدە مەلشيىپ تۇرا بەرگەن دەسەدى.
وسىنداي قيىن- قىستاۋ ساتتە بىردەن- ءبىر دۇرىس شەشىم قابىلداعان جالعىز ادام بەيسەتاي داۋرەنبەكوۆ بولدى. ول نەبارى الگى سوت ءتوراعاسى مەن ميليتسيا قىزمەتكەرىن جاعاعا جەتكىزىپ سالعان كولىكتىڭ جۇرگىزۋشىسى عانا ەدى. الايدا ونىڭ بويىنداعى ادامگەرشىلىك قاسيەت لاپ ەتىپ جاندى. جۇرەكجۇتقان جىگىت سىرت كيىمدەرىن جەرگە اتىپ ۇرىپ، دۇلەي تولقىنعا بار ەكپىنىمەن جۇگىرىپ بارىپ، قويىپ كەتتى. قوس قولىمەن قۇلاشتاي ءجۇزىپ كەلىپ، سۋعا باتپاي توڭكەرىلىپ قالعان قايىقتى اۋدارىپ، قايتا ورنىنا قويدى. سودان كەيىن سۇپ- سۋىق سەڭدەرگە جارماسىپ، جانتالاسىپ جۇرگەن بالالاردىڭ بىرىنەن سوڭ بىرىنە كومەككە ۇمتىلىپ، ولاردى قايىققا سالا باستادى. ارينە، بۇرقىراپ- شۇرقىراپ تۋلاعان تولقىنداردىڭ يىرىمىندە ەس- ءتۇسسىز قالعاندارى دا بولماي قالعان جوق. شىبىن جانىن شۇبەرەككە تۇيگەن بەيسەتاي قانداي اۋىر بولسا دا، بار كۇش- جىگەرىن جيناپ، قولىنا ىلىنگەندەرىن قولتىعىنا قىسىپ الىپ قايىققا جەتكىزىپ، ەرنەۋىنەن اسىرا بەردى، اسىرا بەردى...
ءبىر كەزدە تاۋداي- تاۋداي تولقىنداردىڭ تۇتقىنىندا تومەنگە قاراي اعىپ بارا جاتقان قايىقتى بار كۇش- جىگەرىن جۇمساپ، قارسى بەتكە يتەرە باستادى.
ەكى ەزۋى كوپىرىپ، بۋراشا بۇلقىنعان وزەندە تولقىندارمەن الىسىپ جۇرگەندە قايىققا مىنگەن 15 بالانىڭ 12- ءسىن امان الىپ، 3 ەۋىنە شاماسى كەلمەگەنىن بىردەن بايقاماپتى دا. ولار قاتال دا قايىرىمسىز سۋعا كەتىپتى. سول سۋعا كەتكەندەردىڭ ءبىرى ورىس قىزى ناتاشا بولاتىن. وسى سۇمدىق وقيعاعا كۋا بولعاندار سەڭنەن ءال- دارمەنى قالماعان ەڭ سوڭعى ساتتە عانا قولىن جىبەرگەن ناتاشانى قۇتقارۋعا بولار ەدى دەگەندى ايتادى. قالايشا؟ جاعادا ءبىرىن- ءبىرى وكشەلەي زىر جۇگىرگەندەردىڭ ىشىندە ونىڭ تۋعان اعاسى نيكولاي دا بولعان ەكەن. ءبىراق وزەن ىشىندە اجالمەن ارپالىسقان قارىنداسىن قۇتقارۋ ونىڭ قولىنان كەلمەدى. جۇرەگى داۋالامادى. جۇرەكسىنگەن. قارىنداسى سۋعا باتىپ كەتكەندە عانا بارماعىن شايناپ، وكىرىپ قاتتى جىلاپتى دەسەدى.
رەتى كەلگەندە ايتىپ وتەيىك، سۋعا تۇسۋگە جۇرەكسىنگەندەردىڭ ىشىندە نيكولايدان باسقا ۋكراين، شەشەن، تۇرىك، سوسىن ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەر دە بولىپتى. جاس شامالارى دا ءارتۇرلى بولسا كەرەك. ءبىراق بالالاردى قۇتقارۋعا ونىڭ بىردە- بىرەۋى تاۋەكەل ەتە الماعان...
ال جاعاعا جەتىپ، السىرەپ قۇلاعان بەيسەتايدى بالالاردىڭ قايعىسىمەن ۋلاپ- شۋلاعان جۇرت سول زامات ۇمىتىپ تا كەتىپتى. جەلتوقساننىڭ سۋىق سۋى قويسىن با، وكپەسىنەن وتكەن ىزعار شەكەسىن سولقىلداتقانداي ءتىسى- تىسىنە تيمەي دىرىلدەپ، قالشىلداپ سول جەردە ءبىراز جاتىپ قالىپتى. اقىرى وكپەسىنە سۋىق ءتيىپ، ەسىنەن تانا قۇلاعان اپتال ازامات التى اي بويى اۋداندىق اۋرۋحانادا جاتىپ ەمدەلىپ، ارەڭ اياققا تۇرادى.
بەيسەتايدىڭ وسى ەرلىگى كەزىندە بيلىك تاراپىنان ءتيىستى دارەجەدە ەلەنگەن جوق. كەيىن كوپ جىل وتكەن سوڭ، وسى جاسالعان ەرلىكتەن قۇلاعدار بولعان ەلباسى، ونى اقسارايعا ارنايى شاقىرتىپ، ءوز قولىمەن «ەرلىگى ءۇشىن» مەدالىن كەۋدەسىنە قادادى.
بولات شاراحىمباي