زەينەتاقى جۇيەسىندەگى رەفورمالار ناتيجە بەرە مە
بيىل ەلدەگى زەينەتاقى جۇيەسىندە ءبىرقاتار وزگەرىس ورىن الدى. ونىڭ ىشىندە جاڭا جارنا ەنگىزۋ، زەينەتاقى تولەمىن ۇلعايتۋ سەكىلدى جاعىمدى جاڭالىق بار. دەسە دە ساراپشىلار مۇنداي مەملەكەتتىك جوبالار سالاعا وڭ اسەر ەتەتىنىنە كۇدىكپەن قارايدى.
سەبەبى بۇگىنگى باعداردا بولاشاقتاعى ىقتيمال كەلەڭسىز فاكتور ەسكەرىلمەي وتىر: ينفلياتسيا دەڭگەيى؛ ب ز ج ق- نىڭ ينۆەستيتسيالىق كىرىسى؛ زەيناتاقى قورىنداعى قارجىنى مەرزىمىنەن بۇرىن الۋ. وسى ورايدا «زەينەتاقى قورىن دامىتۋدىڭ جولى قايسى؟»، «جۇيەلى رەفورماعا نە كەدەرگى؟» دەگەن ساۋال تۋىندايدى. Kazinform ءتىلشىسى تاقىرىپتى قاۋزادى.
جاڭا تولەم - %1,5
2025- 2027 -جىلدارعا ارنالعان بيۋدجەت جوباسىندا حالىقتىڭ وسال توبىن قولداۋعا، زەينەتاقى مەن جاردەماقى تولەۋگە باعىتتالعان جوسپار ناقتىلاندى. وندا مەجەگە سۇيەنسەك، 2027 -جىلى ورتاشا زەينەتاقى كولەمى 110185 تەڭگەدەن اسادى، ەڭ تومەنگى بازالىق زەينەتاقى 55145 تەڭگە بولماق. ۇكىمەت اتالعان دەڭگەيگە جەتۋ ءۇشىن ءبىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنىڭ تابىسى مەن كۆازيمەملەتتىك مەكەمەگە تۇسەتىن تابىستى جۇيەلەۋگە مۇددەلى. سەبەبى زەينەتاقى قورىنداعى قارجى تاپشى بولسا، سالماق مەملەكەتكە ءتۇسىپ، رەفورمانىڭ تيىمدىلىگى تۋرالى ءسوز قوزعاۋ دا ورىنسىز بولار ەدى.
بيىل وسى ماقساتتا زەينەتاقى جۇيەسىنە جاڭا تولەم قوسىلدى. ول - جۇمىس بەرۋشىنىڭ مىندەتتى زەينەتاقى جارناسى (ج م ز ج). جاڭا قاعيداعا سايكەس، ەندى ءاربىر جۇمىس بەرۋشى ب ج ز ق- عا قىزمەتكەردىڭ تابىسىنان ۇستالاتىن مىندەتتى دىق جارنادان بولەك، ءوز قاراجاتى ەسەبىنەن قوسىمشا جارنا اۋدارۋعا مىندەتتى. ياعني، جارنالاردى تولەۋ كومپانيانىڭ ءوز قاراجاتىنان جۇزەگە اسىرىلادى دەگەن ءسوز. دەگەنمەن تولەم مولشەرى قىزمەتكەردىڭ تابىسىنا قاراي ەسەپتەلەتىنىن ۇمىتپاۋ كەرەك. كەيىن جۇمىسشى زەينەتكە شىققاندا اتالعان جارنادان زەينەتاقىعا ۇستەمە قوسىلىپ، ءومىر بويى تولەم تولەنەدى. زەينەتاقى قورى ماماندارىنىڭ تۇسىندىرۋىنشە، زەينەتكە شىققان ازاماتتار ج م ز ج تولەمىن تەك 2029 -جىلدان الا باستايدى. ويتكەنى تالاپ بويىنشا جۇمىس بەرۋشىلەر كەم دەگەندە 60 اي جارنا اۋدارۋى شارت ەكەن.
قازىرگى تاڭدا تولەم مولشەرى - قىزمەتكەر جالاقىسىنىڭ 1,5 پايىزى. الداعى ۋاقىتتا پايىزدىق ۇلەس كەزەڭ- كەزەڭمەن ۇلعايتىلماق:
· 2025 -جىلى -%2,5؛
· 2026 -جىلى -%3,5؛
· 2027 -جىلى -%4,5؛
· 2028 -جىلى -%5.
ايتا كەتەيىك، قازاقستانداعى زەينەتاقى جۇيەسى كوپ دەڭگەيلى: العاشقى دەڭگەي - بازالىق جانە ورتاق زەينەتاقى، ەكىنشى دەڭگەي - جۇمىسكەردىڭ مىندەتى جانە كاسىپتىك جارناسى مەن زياندى جانە قاۋىپتى وندىرىستە جۇمىس ىستەيتىن جۇمىسكەرلەر تابىسىنان تۇسەتىن ۇلەس، ءۇشىنشى دەڭگەي - جەكە جانە كورپوراتيۆتىك ەرىكتى زەينەتاقى جارنالارى. دەمەك اتالعان رەفورما ەكىنشى دەڭگەيگە قاتىستى وزگەرىس سانالادى.
جۇيەنى جاڭارتۋعا باعىتتالعان وزگە قادامدى «ءبىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى» ا ق- نىڭ باسقارۋشى ديرەكتورى مۇرات شارىپوۆتەن بىلگەن بولاتىنبىز.
- جىل باسىنان بەرى جۇمىس بەرۋشىنىڭ مىندەتتى زەينەتاقى جارنالارى (ج م ز ج) تولەنە باستادى. ج م ز ج مولشەرى قىزمەتكەردىڭ ايلىق تابىسىنىڭ كولەمىنە بايلانىستى جانە ونى جۇمىس بەرۋشى ءوز ەسەبىنەن اۋدارادى. وسى رەتتە جارنا بىرتىندەپ ۇلعايتىلادى. بۇل شارا 1975 -جىلدان كەيىن تۋعان، زەينەتاقى مولشەرى زەينەتاقى اۋدارىمدارىنا تىكەلەي بايلانىستى بولاتىن قازاقستاندىقتاردى قولداۋعا باعىتتالعان.
تاعى ءبىر باستاما زياندى ەڭبەك جاعدايىندا جۇمىس ىستەيتىن ادامدارعا ارناۋلى الەۋمەتتىك تولەمدەر ارقىلى جۇزەگە استى. ارناۋلى الەۋمەتتىك تولەم 55 جاسقا تولعان، ونىڭ پايداسىنا مىندەتتى كاسىپتىك زەينەتاقى جارناسى كەمىندە 84 اي تولەنگەن جانە زياندى جۇمىستان بوساعان، باسقا جەڭىل جۇمىس تۇرىنە كوشكەن قازاقستاندىقتارعا ارنالعان، - دەدى مۇرات تۇرسىن ۇلى.
«4+1» مودەلى قولداۋ تابا ما؟
وسى ورايدا زەينەتاقى سالىمشىلارىنىڭ الەۋمەتتىك پورترەتىنە ءمان بەرگەن ءجون. مۇنى ايتۋداعى سەبەپ، 2 ميلليونعا جۋىق قازاقستاندىقتىڭ جالاقىسى 85 مىڭ تەڭگە شاماسىندا. سونداعى زەينەتاقى قورىنا تۇسەتىن پايىزدىق ۇلەس -، بۇل زەينەت جاسىنا قام جاساۋعا جول اشاتىن مولشەر ەمەس. ونىڭ ۇستىنە العاشقى تولەمنەن سالىق الىنادى. وسى ماسەلە سالدارىنان قوعامدا زەينەتاقى رەفورماسىن تالاپ ەتۋشى كوبەيگەن.
ۇكىمەت، قۇزىرلى مينيسترلىك ولقىلىقتان شىعار جولدى قاراستىرۋدا. ساراپشىلار دا بالاما جول ۇسىنىپ الەك. مىسالى، ءبىر توپ ەكونوميست زەينەتاقى جۇيەسىن ءتيىمدى جۇيەلەۋ ءۇشىن «4+1» مودەلىن ەنگىزۋ دۇرىس دەپ وتىر. ونداعى كونتسەپتسيانى نازارعا الساق، زەينەتكەردىڭ شارتتى شوتتا جەكە ساقتالاتىن ج م ز ج- ءنى بولەك ۇستاماي، ونىڭ باسىم بولىگىن سالىمشىنىڭ جەكە شوتىنا كوشىرۋ ايتىلعان. بۇل ءادىس قولداۋ تاپسا، جارنا سالىمشىنىڭ مەنشىگىندە بولىپ، زەينەتاقى جيناعىنىڭ مولشەرىن ارتتىرۋعا مۇمكىندىك بولادى دەگەن پىكىر بار.
جالپى «4+1» ۇلگىسىنىڭ ناقتى ساندىق ەسەبىندە ج م ز ج- نىڭ %4 ى جۇمىسشىنىڭ جەكە زەينەتاقى شوتىنا باعىتتالۋى قاجەت. قالعان %1 ىن ءومىر بويى تولەنەتىن كەپىلدەندىرەتىن ارنايى شوتقا جىبەرۋدى كوزدەيدى. 2028 -جىلعى جۇمىس بەرۋشىنىڭ مىندەتتى زەينەتاقى جارناسى جالاقىنىڭ 5 پايىزىن قۇرايتىنىن ەسكەرسەك، بۇل - اقىلعا قونىمدى ۇسىنىس. ەسكەرەتىن جايت، «4+1» مودەلى رەسمي ورگان تاراپىنان ءالى قولداۋ تاپقان جوق.
وزگە ساراپشىلار رەفورمانىڭ وزگە ءتاسىلىن ۇسىنادى. مىسالى ەكونوميست ءانۋار ءنۇرتازيننىڭ پىكىرىنشە، ەرتە زەينەتكە شىعاتىن ماماندارعا ارنالعان سالىق نەمەسە زەينەتاقى تولەمىن جۇيەلەۋ قاجەت.
- قازاقستانداعى زەينەتاقى چيلي جۇيەسىنە سۇيەنەدى. بۇل ءتاسىل ءۇمىتتى اقتامادى. ۇكىمەت كەمشىلىكتى بايقاپ، قوسىمشا مىندەتتى تولەم قوسىپ جاتىر. بۇل ورايدا ەرتە زەينەتكە شىعاتىن قۇقىق قورعاۋ ورگانى ماماندارى مەن اسكەري قىزمەتشىلەرگە ارنايى تولەم ەنگىزۋ ماسەلەنىڭ شەشىمى بولۋى ىقتيمال. اتالعان ازاماتتار زەينەتكە شىققاسىن دا مىندەتتى تولەم جاساۋ تەتىگىن قاراستىرعان ءجون، - دەدى ءانۋار نۇرتازين.
كەيىنگى جىلدارى زەينەتكە شىعۋعا دايىندىقتىڭ جاڭا ەكونوميكالىق تەندەنتسياسى پايدا بولعانداي. سەبەبى كەي ازامات زەينەتكە شىعار الدىندا جەكە كاسىپكەرلىك نەمەسە كومپانيا ارقىلى قوسىمشا اۋدارىم جاساپ، سول بويىنشا بولاشاق زەينەتاقى تولەمىن كوبەيتۋگە تىرىسۋدا. تولەنگەن جارنا قانشالىقتى كوپ بولسا، كەلەشەك زەينەتاقى دا قوماقتى بولماق.
ازىرگە اتالعان سالىق سحەماسىنىڭ قانشالىقتى قۇقىق شەڭبەرىنە سىياتىنى توڭىرەگىندە داۋ كوپ. زاڭگەرلەر ەڭبەك شارتىنىڭ ورىندالۋى جۇمىس بەرۋشى مەن قىزمەتكەر اراسىنداعى ءوزارا كەلىسىمگە نەگىزدەلەتىنىن ايتادى. مەكەمەدەگى ىشكى جۇمىس ءتارتىبى مەن ەڭبەك بولىنىسىنە مەملەكەت ارالاسا المايدى. ال ارالاسا المايدى ەكەن، دەمەك ازاماتتاردىڭ شىنىمەن كورسەتىلگەن جۇمىس ورنىندا ەڭبەك ەتەتىن تەكسەرۋ دە مۇمكىن ەمەس. باستىسى، ەسەپ پەن قۇجات ءتۇزۋ شىقسا بولعانى.
مۇنى جاۋاپتى ورگان دا راستاپ وتىر. سالىق مامانى گۇلسارا قارىمساقوۆانىڭ ايتۋىنشا، بۇل تۇرعىدا جۇمىس بەرۋشى تاپسىراتىن سالىق دەكلاراتسياسى عانا مونيتورينگ قىزمەتىن اتقارا الادى.
- ءبارى زاڭ اياسىندا جۇزەگە اسۋى قاجەت. مىسالى، جۇمىس بەرۋشى جەكە تابىس سالىعى جانە الەۋمەتتىك سالىق بويىنشا دەكلاراتسيا (200.00 نىسان - رەد. ) تاپسىراتىنىن بىلەمىز. وسى قۇقىقتىق قۇجاتتا قىزمەتكەرلەر تۋرالى تولىق مالىمەت بەرۋ مىندەتتى. ياعني، «مەكەمە نەمەسە جەكە كاسىپكەرلىكتە قانشا قىزمەتكەر بار؟»، «ءاربىرىنىڭ جالاقى مولشەرى قانشا؟»، «اۋدارىلعان تابىس سالىعىنىڭ كولەمى قانداي؟» دەگەن سەكىلدى ساۋالدارعا جاۋاپ بولادى. سول ارقىلى مالىمەت ناقتىلانادى. ايتا كەتەرلىگى، ازاماتتار قانشا جەردە جۇمىس ىستەسە، سونشا تابىس سالىعىن تولەۋى كەرەك. بۇل - زاڭنامادا كورسەتىلگەن تالاپ، - دەدى مامان.
ماسەلەگە قاتىستى ق ر ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ پىكىرىن بىلدىك. مينيسترلىك زەينەتاقى تاعايىنداۋ كەزىندە سالىق ورگاندارىنىڭ بازاسىنداعى مالىمەت ەسەپكە الىناتىنىن ايتقان.
- زەينەتاقى تولەمىن تاعايىنداۋ ءۇشىن قۇجاتتاردى قابىلداۋ كەزىندە ءتيىستى اقپاراتتىق جۇيەلەرگە سۇيەنەمىز. سونداي-اق مەملەكەتتىك كىرىستەر كوميتەتىنىڭ اقپاراتتىق جۇيەلەرىنە سۇراۋ جىبەرىلەدى. سۇراۋ سالۋ ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترىنىڭ №232 بۇيرىعىنا سايكەس جۇرگىزىلەدى. كەيىن مەملەكەتتىك بازالىق زەينەتاقى تولەمى مەن جاسىنا بايلانىستى زەينەتاقى تولەمدەرىنىڭ مولشەرىن ەسەپتەۋ تۋرالى شەشىم جۇزەگە اسادى، - دەلىنگەن مينيسترلىكتىڭ رەسمي جاۋابىندا.
ايتا كەتەيىك، ق ر ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى دە، مەملەكەتتىك كىرىستەر كوميتەتى دە زەينەتاقى جارناسىن تولەۋشى ازاماتتاردىڭ كورسەتىلگەن جۇمىس ورنىندا ەڭبەك ەتەتىنىن تەكسەرەتىن تەتىك قاراستىرىلماعانىن مالىمدەدى. رەسمي جاۋاپتا قوس مەملەكەتتىك ورگان بۇل قۇزىرەتتى ءبىر- بىرىنە سىلتەگەن.
كەي سالىمشىنى مۇنداي قادامعا يتەرمەلەيتىن تەك قوسىمشا قارجى الۋ مۇمكىندىگى ەمەس. مەملەكەت كەپىلىنە دەگەن سەنىم دە سەبەپ سەكىلدى. قازاقستاندا مىندەتتى زەينەتاقى جارناسى بىرەگەي كەپىلدىكپەن قورعالاتىنىن ۇمىتپاعان ءجون. قاراپايىم تىلمەن ايتساق، زەينەتاقى تاعايىنداۋ كەزىندە جارنا سالعان ءار كەزەڭدەگى ينفلياتسيا دەڭگەيى قاپەرگە الىنادى. سول بويىنشا نارىققا ساي ءادىل تولەم جۇزەگە اسادى.
ينۆەستيتسيا ءيىرىمى مەن حالىق قالاۋى
زەينەتاقى جۇيەسى ءتيىمدى ناتيجە كورسەتۋى ءۇشىن كىرىس كوزىن ۇلعايتۋ قاجەت- اق. بۇل تۇرعىدا ساراپشىلار زەينەتاقى قورىنداعى قارجىنىڭ ءبىر بولىگىن الۋ جانە بجزق- نىڭ ينۆەستيتسيالىق باعدارىنا قاتىستى مەملەكەت ساياساتىن قايتا قاراۋ ماڭىزدى سانايدى. سەبەبى ينۆەستيتسيا باعىتىنىڭ وڭتايسىز پوزيتسياسى تابىستى تومەندەتسە، ازاماتتاردىڭ قورداعى قارجىنىڭ ءبىر بولىگىن الۋى ناتيجەلى جوسپار قۇرۋعا كەدەرگى كەلتىرۋدە.
ماسەلەن، قازاقستاندىقتار جىل باسىنان بەرى زەينەتاقى قورىنا جينالعان 370 ميلليارد تەڭگەدەن استام قارجىسىن پايدالانعان. بيىل وسى ماقساتتا 2 ميلليونعا جۋىق ءوتىنىم بەرىلدى. ولاردىڭ اراسىندا الماتى (466353)، استانا (452901) قالالارى مەن ماڭعىستاۋ (213341)، قاراعاندى (180360)، اتىراۋ (144645)، اقتوبە (141916) وبلىسىنىڭ تۇرعىندارى باسىم. سالىمشىلار اقشانى «قازاقستان حالىق بانكى» ا ق، «وتباسى بانك» ا ق، «Altyn Bank» ا و ، «بانك سەنتركرەديت» ا ق، «بانك فريدوم فينانس كازاحستان» ا ق سەكىلدى قارجى ۇيىمدارى ارقىلى الۋعا تىرىسىپتى.
«2021 -جىلى زەينەتاقى جيناقتارىنىڭ ءبىر بولىگىن بەلگىلى ءبىر ماقساتقا پايدالانۋعا رۇقسات بەرىلدى. سول ۋاقىتتان بەرى ب ج ز ق تۇرعىن ءۇي جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن جانە ەمدەلۋ اقىسىن تولەۋگە ارنالعان 2,3 ميلليون استام ءوتىنىشتى ورىندادى. تۇرعىن ءۇي جاعدايىن جاقسارتۋعا ۋاكىلەتتى وپەراتور- بانكتەرگە 3,6 تريلليون تەڭگەدەن اسا قارجى اۋدارىلدى. سونداي-اق ەمدەلۋگە اقى تولەۋ ءۇشىن 580450 ءوتىنىش ورىندالدى»، - دەدى مۇرات ءشارىپوۆ.
دەگەنمەن بۇل كىرىستەن جەكە سەكتور سەكىلدى مەملەكەت تە كەرەگىن الىپ، ەكونوميكاعا پايدالانىپ جاتىر. ارينە، تىكەلەي ءبولىپ جاتقان جوق، ءبىراق ستراتەگيالىق جوسپار ارقىلى ىقپال ەتىپ كەلەدى. مىسالى، «Halyk Financە» باسقارما ءتوراعاسىنىڭ كەڭەسشىسى، ەكونوميست مۇرات تەمىرحانوۆ ۇلتتىق بانك زەينەتاقى اكتيۆىن بانكتەرگە بەرۋ ارقىلى اقشا- نەسيە ساياساتىن تۇراقتاندىرۋدى ادەتكە اينالدىرعانىن ايتىپ وتىر.
بۇل ورىندى ءۋاج سەكىلدى. ەستە بولسا، زەينەتاقى قورى 2008-2009، 2015-2016 -جىلدارى بانكتەردى داعدارىستان «قۇتقارۋ» ءۇشىن قارجى جۇمساعانىن بىلەمىز. ۇلتتىق بانك ينفلياتسيامەن كۇرەس كەزىندە اۋىق- اۋىق زەينەتاقى قورىنا ارقا سۇيەيتىنى تاعى بار. مىسالى، ب ج ز ق- نىڭ رەسمي مالىمەتىنە سۇيەنسەك، زەينەتاقى اكتيۆىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى قارجى ۇيىمدارىنا سەنىمگەرلىك باسقارۋعا بەرىلگەن. «Jusan Invest» ا ق - 9,8 ميلليارد تەڭگە، «Halyk Global Markets» اق - 4,4 ميلليارد تەڭگە، «BCC Invest» ا ق - 5,2 ميلليارد تەڭگە، «سەنتراس سەكيۋريتيز» ا ق - 1,6 ميلليارد تەڭگە، «Halyk Finance» ا ق - 38,7 ميلليارد تەڭگە الىپ وتىر. سوندىقتان ەكونوميستەر ينۆەستيتسيانىڭ باسىم بولىگىن بانكتەرگە ەمەس، يننوۆاتسيالىق جوبالار مەن تابىستى شەتەلدىك كومپانيالارعا سالۋعا كەڭەس بەرۋدە.
زەينەتاقى جۇيەسىندە رەفورما بارى راس، الايدا ونىڭ ناتيجەسى ءالى جەتىلدىرۋدى تالاپ ەتەتىنىن كورسەتتى. ساراپشىلاردىڭ زەرتتەۋىنەن ازىرگە بىرنەشە ىقتيمال شەشىمنىڭ شەتى شىققان. ول - جاڭا تولەم جۇيەسىن ازىرلەۋ، زەينەتاقى قورىنداعى قارجىنىڭ بولىگىن الۋدى تەجەۋ، ينۆەستيتسيانى ءارتاراپتاندىرۋ. ال بۇل ۇسىنىستىڭ قاشان قولداۋ تابارى بەلگىسىز.
اۆتور
ەرسىن شامشادين