سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ارحيۆى الاش قايراتكەرلەرىنە قاتىستى تىڭ قۇجاتتارمەن تولىقتى - ساۋلە مالىكوۆا
بيىل سولتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك ارحيۆىنىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولدى. ارحيۆ پەن تاريح - ەگىز ۇعىم، مەكەمە قىزمەتكەرلەرى ەلدىڭ قۇندى قازىناسىن شاشاۋ شىعارماي ساقتاپ، جىلدان جىلعا مولايتىپ، زەرتتەپ، ونى ىسكە جاراتىپ جاتىر. ساۋلە زەينوللا قىزى باسقارعان سوڭعى 20 جىل ىشىندە وبىستىق ارحيۆ كوپتەگەن زەرتتەۋگە نەگىز بولدى، ونداعان عىلىمي ەڭبەك جارىققا شىقتى. قازاقپارات ءتىلشىسى وسى ءبىر «ينەمەن قۇدىق قازعانداي» ءىستىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، قۇرمەت وردەنىنىڭ يەگەرى ساۋلە مالىكوۆامەن سۇحباتتاستى.
- ساۋلە زەينوللا قىزى، بيىل وڭىردەگى باستى ارحيۆتىڭ قۇرىلعانىنا 100 جىل تولدى. قىسقاشا تاريحىنا توقتالىپ وتسەڭىز...
- ارحيۆتىڭ تاريحى ەلدىڭ تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى. 1917 -جىلعى اۋمالى-توكپەلى كەزەڭدە بولشيەۆيكتەر ءوز ۇكىمەتىن ورناتتى، وسى جىلدىڭ اياعىندا قازاق كوميتەتتەرىمەن بىرگە الاش ءوز ۇكىمەتىن - الاش وردانى قۇردى.
ازامات سوعىسى جىلدارى پەتروپاۆلدا بولشيەۆيكتەردىڭ بيلىگى قۇلاعان. سوندا ەكى جىلداي الاش قايراتكەرلەرى، الاش وردا ءوز كوميتەتتەرىمەن جانە ءسىبىر ۋاقىتشا ۇكىمەتىمەن بىرگە باسقارعان بولاتىن. وسى وقيعا اياقتالعاننان كەيىن، 1920 -جىلى قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ جونىندە ماسكەۋدىڭ، لەنيننىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن جاڭا اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا ورنادى. بۇل كەزدە پەتروپاۆل ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ قول استىندا بولدى. تەك 1921 -جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا عانا ءبىز اقمولا گۋبەرنياسى، ورتالىعى پەتروپاۆل بولىپ قازاق ا س س ر قۇرامىنا كىردىك. جاڭا قۇرىلعان ۇكىمەتتىڭ، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءار ۋاقىتتا جۇرگىزىپ وتىرعان ءىس-قاعازدارى سول ۋاقىتتا ۆەدومستۆولىق ارحيۆتەردە ساقتالدى.
اقمولا گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتى باسقا گۋبەرنيالار سياقتى ورتالىقتاندىرىلعان ارحيۆ قۇرۋ جونىندە شەشىم قابىلدايدى. جەكە مەكەمە، كاسىپورىندار مەن ۇيىمدارداعى قۇجاتتاردى جيناقتاپ، ءبىر جەرگە ساقتالاتىن بولدى.
اقمولا گۋبەرنياسى اتقارۋ كوميتەتى ارحيۆ بيۋروسىن قۇرۋ جونىندەگى شەشىمىندە ارحيۆ سالاسىنىڭ نەگىزگى مىندەتتەرى ايتىلىپ كەتكەن. ولار - قۇجاتتاردى جيناقتاۋ، ساقتاۋ جانە ونى پايدالانۋ.
وسى ءۇش نەگىزگى ماقساتتى ءبىز 100 جىل بويى جۇزەگە اسىرىپ كەلە جاتىرمىز. ۋاقىتتىڭ وتۋىنە، ولكەنىڭ الۋمەتتىك- ەكونوميكالىق، ساياسي دامۋىنا بايلانىستى ارحيۆتىڭ مىندەتتەرى مەن باعىتتارى ساقتالسا دا، مازمۇنى كۇردەلەنىپ، تولىعىپ وتىر.
1998 -جىلى ارحيۆ قۇجاتتارى جونىندە ارنايى «ۇلتتىق ارحيۆ قورى جانە ارحيۆتەر تۋرالى» زاڭ قابىلداندى. وعان بيىل 25 جىل تولدى. ۇلتتىق ارحيۆ قورىنا كىرەتىن قۇجاتتار تۇراقتى ساقتالىپ، حالقىمىزدىڭ قۇجاتتىق جادى بولىپ سانالادى. ال ونى ساقتاۋ ءۇشىن ارنايى جاعدايلار جاسالعان.
بۇل - ارنايى عيماراتتاردىڭ سالىنۋى، قاجەتتى قۇرال-جابدىقتارمەن قامتاماسىز ەتىلۋى، ارحيۆ قويمالارىندا ءبىرقالىپتى تەمپەراتۋرالىق-ىلعالدى رەجيمنىڭ بولۋى، ءوشىپ بارا جاتقان قۇجاتتاردى رەستاۆراتسيا جاساپ، قالپىنا كەلتىرۋ.
- زامان ءبىر ورىندا تۇرمايدى، ۇنەمى دامۋ ۇستىندە، سىزدەر ءوز جۇمىستارىڭىزدا قانداي جاڭاشىلدىقتاردى ەنگىزىپ جاتىرسىزدار؟
- قازان ايىنىڭ ورتاسىندا ورىنبور قالاسىندا رەسەي ارحيۆيستەرىمەن كەزدەستىك، ونداعى ماقسات - ءوزىمىزدىڭ ارحيۆ سالاسىنداعى جەتىستىكتەرىمىزبەن ءبولىسىپ، پىكىر الماسۋ جانە قۇجاتتاردى پايدالانۋدا بىرگە عىلىمي باسىلىمدار دايىنداۋ.
كەزدەسۋ بارىسىندا ورتاق تاريحىمىزعا بايلانىستى اشارشىلىق جىلدارى، ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، تىڭ يگەرۋ، ت. ب. قۇجاتتار جيناعىن شىعارۋ ماسەلەسى قارالىپ، وڭ شەشىمىن تاپتى.
جالپى ساندىق فورماتقا كوشىرۋدە قازاقستان ارحيۆيستەرى الدا كەلەدى. رەسەيلىكتەر بىزدەن ۇيرەنەتىن جاقتارى بار ەكەنىن ايتىپ، جۇمىسىمىزعا وڭ باعا بەردى.
بىزدە ساندىق فورماتقا كوشىرۋ جوسپارى بار، ونى مينيسترلىك بەكىتكەن. رەسپۋبليكا بويىنشا دا بۇل جۇمىس بويىنشا الدىڭعى قاتاردامىز. س ق و ارحيۆىندە 1 ميلليون 800 مىڭ قۇجات ساقتالسا،
سونىڭ 5,4 پايىزى، ياعني 94 مىڭى سيفرلىق فورماتقا كوشىرىلدى. بۇل الدىمەن زەرتتەۋشىلەرگە جەدەل كومەك بەرۋگە ىڭعايلى. ەكىنشىدەن ادامدار ءارتۇرلى، ولاردىڭ ءبىرى ارحيۆ قۇجاتتارىن ۇقىپتىلىقپەن پايدالانسا، ەندى ءبىرى «جىرتىپ الامىن، بۇلدىرەمىن» دەپ ويلاماي، ايتقاننىڭ وزىندە قالاي بولسا سولاي قولدانۋى مۇمكىن. ال قازىر سۇراعان جاعدايدا ولارعا ەلەكتروندى فورماتىن بەرەمىز. ەڭ نەگىزگىسى - حالىقتىڭ سۇراۋىنا بايلانىستى ءبىز قۇجاتتى جەدەل تاۋىپ الامىز.
ساندىق فورماتقا كوشۋدىڭ وڭ تۇستارى كوپ. بۇرىن كەلگەن ادام ءوتىنىش جازاتىن، كەيىن سول بويىنشا قويماعا بارىپ، ىزدەپ تاۋىپ اكەلەتىن. وعان ءبىراز ۋاقىت كەرەك ەدى. ال قازىر بازاداعى دەرەكتەردى پايدالانىپ، جەدەل جاۋاپ بەرەمىز. قازىرگى ۋاقىتتا جەدەل تۇردە جاۋاپ بەرۋ كوپ ماسەلەنى وڭ شەشەدى، ول جەكە ادامدار نەمەسە زاڭدى تۇلعالار بولسىن.
ال كوپشىلىك قىزىعۋشىلىق تۋدىراتىن تاريحقا بايلانىستى قۇجاتتاردى ءوزىمىزدىڭ رەسمي سايتىمىزعا ورنالاستىردىق. ول - كوپ جىلعى جۇمىستىڭ ناتيجەسى. ماسەلەن، «ەسىمدەرى ماڭگى جادىمىزدا» دەگەن جوبامىزدا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا س ق و-دان اتتانعان 80 مىڭنان استام ادامنىڭ ەسىمى ەنگىزىلگەن.
مىسالى، ىبىرايەۆ دەپ تەرسەم، بارلىق ىبىرايەۆتاردىڭ فاميلياسى شىعادى. قاي جىلى تۋعان، قاي جەردەن سوعىسقا اتتانعان، قاي جەردە سوعىسقان، قانداي شەندە بولعان، قاي جىلى مەرت بولعان نەمەسە حابارسىز كەتكەن - وسىنىڭ ءبارى كورسەتىلەدى.
بۇل جەردە سونداي- اق س ق و-دان شىققان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرلارى تۋرالى دا اقپارات بار. س ق و- دان پارتيزان قوزعالىسىنا قاتىسقانداردىڭ ءتىزىمىن دە قوستىق. ول بەلارۋس ارحيۆىنەن الىندى. ءبىزدىڭ ماقتانىشپەن ايتاتىن ەڭبەگىمىز - 106 كاۆالەريالىق-اتتى ديۆيزيانىڭ حاركوۆ تۇبىندە قازا بولعانداردىڭ ءتىزىمى. ول جاقىن ارادا تابىلعان قۇجاتتارمەن تولىقتى.
سونداي-اق سوعىسقا بارىپ، ءتۇرلى جاعدايلارمەن تۇتقىنعا تۇسكەن، تۇتقىننان ازات ەتىلگەننەن كەيىن فيلتراتسيادان وتكەن، كەيىن ەلگە كەلىپ، تۇتقىندا بولدى دەپ قۋعىنعا ۇشىراعان 4 مىڭنان استام ازاماتتىڭ ءتىزىمى دە وسىندا جاريالاندى.
جاقىندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ بازاسى جاريالانادى. 8395 ازامات - اقتالعاندار بازاسى، ونى جيناقتادىق. 2352 سى - اتىلعاندار. بۇدان باسقا ءالى كۇنگە دەيىن اقتالماعاندارى دا بار، ولاردىڭ سانى 14 مىڭنان اسادى. مۇنىڭ ءبارى - ەلەكتروندى فورماتقا كوشىرىلگەن قۇجاتتاردىڭ كىشىگىرىم عانا بولىگى.
- قانداي قۇجاتتار ءبىرىنشى كەزەكتە ساندىق فورماتقا كوشىرىلىپ جاتىر؟
- ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ءبىز وتە قۇندى قۇجاتتارىمىزدى ساندىق فورماتقا كوشىردىك. ول ولكەنىڭ تاريحىنا، جەكە تۇلعالاردىڭ ءومىربايانىنا بايلانىستى.
مىسالى ماعجاننىڭ ءوز قولىمەن تولتىرعان انكەتاسى، ماعجاننىڭ اشارشىلىققا قاتىستى 1922-جىلى جازعان ەسەبى بار ورىس تىلىندە، اشارشىلىقپەن كۇرەستى ۇيىمداستىرۋ جانە كومەك جيناۋ ماقساتىمەن ماندات بەرىپ، قانشاما ازاماتتى بولىستارعا جىبەرگەنى جونىندە ءتۇپنۇسقا قۇجاتتار ساقتالعان.
ودان كەيىن وبلىستىق قالالىق اكىمدىكتىڭ شەشىمدەرى بازاعا ەنگىزىلدى. سەبەبى كەشەگى كۇنى ءبىر عانا ۇيىمنان 30 دان استام سۇراۋ ءتۇستى. ءبىز سۇرانىستارعا جەدەل تۇردە جاۋاپ بەرۋ ءۇشىن جەر، تۇرعىن ءۇي كەزەگىنە تۇرۋ ماسەلەسىنە قاتىستى، ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا بايلانىستى شىققان شەشىمدەرى ءبىرىنشى كەزەكتە ەلەكتروندى بازاعا ەنگىزدىك. قازىر تۇرعىنداردان ساياجاي ۋچاسكەلەرىنە جانە گاراج كووپەراتيۆتەرىنە قاتىستى سۇراۋ كوپ ءتۇسىپ جاتىر، ول «گوريسپولكومنىڭ» شەشىمدەرى.
بۇدان بىرنەشە جىل بۇرىن قالا كوشەلەرىنىڭ اتاۋلارىنا، ولاردىڭ شىعۋ تاريحىنا، ەلدى مەكەندەردىڭ كوشە اتاۋلارىنا بايلانىستى ۇلكەن سۇراۋ كەلىپ ءتۇستى. جالپى قازاقستاندىق رەەسترگە ەنگىزۋ ماقساتىمەن جۇمىس اتقاردىق. ول جەردە دە جەرگىلىكتى ورگانداردىڭ شەشىمدەرى قاجەت بولدى. سونى دا ەلەكتروندىق بازاعا ەنگىزدىك، ياعني قانداي قۇجاتتار كوپ سۇرانىسقا يە، سولار ءبىرىنشى كەزەكتە سيفرلاندىرىلدى.
- «ارحيۆ - 2025» باعدارلاماسىنىڭ قابىلدانعانىن بىلەمىز، ناتيجەسى بار ما؟
- شەتەلدەن ەلىمىزدىڭ تاريحىنا بايلانىستى قۇجاتتاردى جيناقتاۋدامىز. بيىل الاش قايراتكەرلەرى جايىندا كوپ قۇجات تابىلىپ، اكەلىندى. ماعجاننىڭ ومىرىنە قاتىستى كەرەمەت ءتۇپنۇسقا قۇجات بيىل ماسكەۋدەن الىندى. وندا ماعجاننىڭ ماسكەۋگە كەتۋىنە ءماجبۇر بولىپ، سول جەردە قول قۋسىرىپ جاي وتىرماي، ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىندا وقىپ، سونىمەن قاتار ءنازىر تورەقۇلوۆ ديرەكتور بولعان «شىعىس» باسپاسىندا اۋدارماشىلىق قىزمەت اتقارعاندىعى جازىلعان. سول باسپا قىزمەتكەرى رەتىندە تىزىمدە ءبىرىنشى ءاليحان بوكەيحان، ودان كەيىن ەكىنشى ماعجان جۇماباي تۇر اۋدارماشى رەتىندە. ول جەردە لەنيننىڭ جازبالارىن قازاقشاعا اۋداردى، م. گوركييدىڭ «بۋريەۆەستنيگىن» ، ۆسيەۆولود يۆانوۆتىڭ شىعارمالارىن قازاق تىلىنە اۋدارعان. سونداي- اق مەكتەپتەرگە قاجەت عالىمداردىڭ فيزيكا جايىنداعى ورىس ءتىلدى ەڭبەكتەرىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، ەڭبەك ەتكەندىگى ايتىلعان.
تاعى ءبىر قۇجات - ماعجاننىڭ كۇردەلى كەزەڭدە ساياسي قايراتكەرلىگىن راستايتىن 1918 -جىلى پەتروپاۆل ۋەزدىك Ⅱ توتەنشە جينالىسىنا قاتىسقانى تۋرالى قۇجات. كۇن تارتىبىندە ەسىل (يشيم) ۋەزىنىڭ تيپلودۋبنىي بولىسى مەن تۇقالا (تيۋكالينسك) ۋەزىنىڭ پراۆدينسكي بولىسىن پەتروپاۆل ۋەزىنە قوسۋ تۋرالى ماسەلە قارالعان ەكەن. ال ەكىنشى قارالعان ماسەلە - ەسەپ كوميسسياسىنا كانديداتتاردى قوسۋ جانە وبلىستىق زەمستۆونىڭ قۇرامىنا داۋىس بەرۋشىلەردى سايلاۋ بويىنشا بولعان. ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ وكىلى كۋزنەتسوۆتىڭ سويلەگەن ءسوزىن ماعجان جۇمابايدىڭ قازاقتار ءۇشىن تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ وتىرعانى حاتتامادا اتاپ تۇرىپ جازىلعان.
ەكىنشى تۇلعا - سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ. ونىڭ بىزدە وتە قۇندى قۇجاتى بار. اعارتۋ ءمينيسترى بولعان كەزەڭدە وسى ولكەدە قىزمەت ەتكەن، اقىن، «قىزىل» كوميسسار بولعان. تۆەريتين دەگەن اقىن «قوزى كورپەش، بايان سۇلۋ» شىعارماسىن ورىسشاعا اۋدارعان. سونى سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ مينيستر رەتىندە كەلىسىمگە وتىرىپ، قول قويىپ، قولجازباسىن ساتىپ العان.
جالپى بۇل قايراتكەردىڭ قازاقستان تاريحىنداعى ورنى ەرەكشە. بۇل تۇلعا ءالى تولىق زەرتتەلمەگەن، قازىرگى ۋاقىتتا گولوشەكينگە قارسى شىقتى دەپ جالپىلاما ايتقانىمەن، ول ءبىرىنشى قازاق ەكونوميسى، ادەبي سىنشىلادىڭ ءبىرىنشى قاتارىندا دەپ تە ايتۋعا بولادى. ونىڭ 19 جاسىندا جازعان «قازاق ادەبيەتى» دەگەن ماقالاسىندا بۇكىل قازاق تاريحىنداعى اقىندارعا - ءبىرجان سال، اباي، ماعجان ولەڭدەرىنە جان- جاقتى توقتالىپ، تەرەڭ عىلىمي ەڭبەك جازعان ەكەن.
كەڭەس ساياساتىنىڭ جاعىمسىز جاقتارىن اشىق ايتىپ، سىناعان، قارسى شىققان. سماعۇل - قازاقستاندا ءبىرىنشى جوعارى وقۋ ورنىن اشۋدى ۇيىمداستىرعان. قازاق تەاترىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى دا - وسى كىسى. 1933 -جىلى ول ماسكەۋگە كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. سول جەردە جوعارى وقۋ ورنىن اياقتاپ، قىزمەت ەتىپ جۇرگەن جەرىندە كەنەتتەن قايتىس بولدى. نە سەبەپتەن قايتقانى ءالى كۇنگە دەيىن جۇمباق.
- قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن قازاقستاندا ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردى تولىعىمەن اقتاۋ جونىندە اۋقىمدى جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتىر. بۇل جۇمىستىڭ ءبىزدىڭ وڭىردە ناتيجەسى قانداي؟
- وڭىردە ۇلكەن جۇمىس توبى قۇرىلدى، وعان جەرگىلىكتى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ عالىمدارى، ارحيۆ قىزمەتكەرلەرى كىردى. ءۇش جىلدا اۋقىمدى جۇمىس اتقارىلدى. كەڭەس داۋىرىندە العاش رەت ساياسي قۋعىن- سۇرگىنگە ۇشىراعانداردى 1950 -جىلداردىڭ اياعىندا اقتاۋ ءجۇردى. كەيىن الپىسىنشى، سەكسەنىنشى جىلدىڭ اياعىندا اقتالدى ءبىر بولىگى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن 1993 -جىلى ساياسي قۋعىنعا ۇشىراعانداردى اقتاۋ تۋرالى زاڭ قابىلداندى، ءبىراق سول زاڭ قۋعىنعا ۇشىراعانداردىڭ ساناتىن ناقتىلاپ بەرە المادى. سالدارىنان كوپتەگەن بولىگى اقتالماي قالدى. پرەزيدەنتىمىزدىڭ، ۇلت زيالىلارىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا 2020 -جىلى قاراشا ايىندا جارلىق قابىلدانىپ، بىزدە جوسپارلى تۇردە جۇمىس جۇرگىزىلدى. سول جۇمىستىڭ بارىسىندا وتە كوپ اقپارات جيناقتالدى. سونىڭ ىشىندە جاڭا ساناتتار انىقتالدى، بۇعان دەيىن زەرتتەلمەگەن. ول - قازاقتىڭ بايلارى. ءىرى بايلاردىڭ دۇنيە-مۇلكى كونفيسكەلەنىپ، ودان كەيىن وتباسىلارىمەن جەر اۋدارىلىپ كەتسە، ال وتىزىنشى جىلدارى حالىقتىڭ اۋقاتتى بولىگىن جاڭاشا «كۋلاك» دەپ اتادى. بۇگىنگى كۇنى ءبىزدىڭ وبلىستا عانا 3 مىڭعا جۋىق وسىنداي ادام انىقتالدى. سونىڭ ىشىندە ءىرى 368 باي، 3283 ى - «كۋلاك» تىزىمىنە ەنگەندەر.
ساياسي قۋعىنعا ۇشىراعاندارمەن جۇمىس بارىسىندا ءبىزدىڭ وڭىرگە كوشىپ كەلگەندەردىڭ ءتىزىمىن جاسادىق. 1944 -جىلى شەشەندەر مەن ينگۋشتاردىڭ بىزگە جەر اۋدارىلعاندار سانى 20 مىڭنان استام ەكەنى بەلگىلى بولدى. 1937 -جىلى 9350 كورەي، 1941 -جىلى 80 مىڭنان استام نەمىس، 1936-1940 -جىلدارى 54834 پولياك دەپورتاتسيالانعان. بۇعان دەيىن پولياكتاردىڭ 21 مىڭى عانا س ق و-عا جەر اۋدارىلدى دەپ كەلدى.
س ق و بويىنشا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ كارتوتەكاسى جاسالدى، وعان 8747 ادام ەنگىزىلدى. ونىڭ ىشىندە 4446 ادام 58-باپ بويىنشا سوتتالعان.
- ارحيۆتىڭ نەگىزگى باعىتتارىنىڭ ءبىرى - قۇجاتتاردى پايدالانۋ دەپ ايتتىڭىز. وسى ءبىر عاسىردىڭ ىشىندە تالاي عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەگى جارىققا شىققان شىعار...
- قۇجاتتار نەگىزىندە كىتاپتار شىعارامىز، عىلىمي ماقالالار - مونوگرافيالار، قۇجاتتار جيناعى جارىق كورەدى. سوڭعى 15-20 جىلعا توقتالساق، ولكەنىڭ تاريحىنا بايلانىستى ⅩⅨ عاسىردىڭ ورتا كەزەڭىنەن باستاپ، 2017 -جىلعا دەيىن ولكەمىزدىڭ ايماقتىق- اكىمشىلىك ءبولىنىسىنىڭ تاريحى جيناقتالعان قۇجات، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرلارىن وسى ارحيۆ دەرەكتەرى نەگىزىندە جيناقتاپ، ناقتى 55 ازاماتتىڭ ءتىزىمىن جاسادىق. ول جيناقتا قازاقشا- ورىسشا ءومىربايانىن بەردىك، ولاردىڭ ەسىمىمەن قاي ەلدى مەكەندە قاي كوشەگە ەسىمى بەرىلگەندىگى تۋرالى ماعلۇمات بار.
كەڭەس داۋىرىندە ەڭبەگىمەن اتى شىققان ادامداردىڭ ءومىربايانىن بەردىك جانە تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەڭبەك ەرى اتانعان ازاماتتارىمىزدى دا جيناققا ەنگىزدىك.
ماعجاننىڭ 125 جىلدىعىنا ماعجاننىڭ ەكى تومدىعىن شىعاردىق. العاش رەت ارحيۆ قۇجاتتارى نەگىزىندە ونىڭ شەجىرەسىن بەردىك. ەكىنشى تومىندا ولەڭدەرى بار. وسى جۇمىس بارىسىندا ونىڭ العاشقى «شولپان» اتتى ولەڭدەر جيناعىن تاپتىق. 1912 -جىلى قازان قالاسىنداعى باسپادان شىققان. سونىڭ ءتۇپنۇسقاسىن تاۋىپ، كىتاپقا ەنگىزدىك. بيىل ءتۇپنۇسقاداعى ولەڭدەردى كيريلليتساعا اۋدارىپ، سول «شولپاندى» كەز كەلگەن ازامات وقي الاتىنداي ەتىپ باسپاعا دايىندادىق. «س ق و-نىڭ الاش قايراتكەرلەرى» اتتى قۇجاتتار جيناعى شىقتى.
ساياسي قۋعىنعا ۇشىراعانداردى اقتاۋ بويىنشا جۇمىستىڭ قورىتىندىسى رەتىندە ەكى كىتاپ ازىرلەدىك. قۋعىنعا ۇشىراعانداردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ، تۋىستارىنىڭ نەمەسە عالىمداردىڭ سولار جونىندەگى ەستەلىكتەرى. 600 بەتتەن تۇرادى، جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن جدارىققا شىعۋى ءتيىس.
ەكىنشىسى، ءدىن يەلەرىنىڭ ساياسي قۋعىنعا ۇشىراۋ بارىسى. بۇل - قۇجاتتار نەگىزىندە جازىلعان جيناق. ماعجاننىڭ 130 -جىلدىعىنا جاڭا كەلىپ تۇسكەن قۇجاتتارمەن بىرىكتىرىپ مونوگرافيا ازىرلەپ جاتىرمىز. دەمەۋشى تابىلعان جاعدايدا جىل سوڭىنا دەيىن جارىق كورەدى.
- تۇرعىندارعا قىزمەت كورسەتەسىزدەر، ادەتتە ولار قانداي وتىنىشپەن كەلەدى؟
- ءارتۇرلى وتىنىشپەن كەلەدى. كوبىنە زەينەتكە شىعار الدىندا جۇمىس ءوتىلىن دالەلدەۋ ءۇشىن كومەك سۇراپ كەلەدى. ءبىر مىسال، جاقىندا فيرمانى باسقارعان ءبىر تۇرعىن كەلدى، ەڭبەك كىتاپشاسىندا ءمور دۇرىس قويىلماعان، ەندى ول بىرنەشە جىل سول ۇيىمدى باسقارعانىن دالەلدەي الماي ءجۇر. كەيبىرى قۇجاتتارىن تابا الماي جاتادى. بارىنە كومەكتەسۋگە تىرىسامىز. قازىر ءتىپتى، ءبىزدىڭ تىكەلەي مىندەتىمىز بولماسا دا، شەتەلدە جۇمىس ىستەپ، ەندى ەلگە ورالىپ، مىنا جاقتا زەينەتكە شىعار كەزدە مورلەرى دۇرىس بولماي جىلدارى ەسەپتەلمەي جاتقاندارعا دا قولدان كەلگەنشە كومەكتەسۋگە تىرىسامىز.
وسىدان بىرەر جىل بۇرىن العاش رەت قازاقستاننىڭ ارحيۆيستەرىنىڭ كونگرەسى «اشىق قوعامعا- اشىق ارحيۆ» ءوتتى. جيىنعا شەتەلدىكتەر دە قاتىستى. سول جەردە يۋنەسكو-نىڭ وكىلى بىزبەن كەزدەسىپ، وسى تاقىرىپتا ءسوز ءوربىتتى. سول جەردە «ۆولونتەرلەر بولۋى كەرەك، ولار كەلگەن كىسىلەرگە كومەكتەسۋى قاجەت» دەدى. مەن وعان ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدى ايتىپ بەردىم: ەگدە جاستاعى ادام كەلدى، ول وزىنە نە كەرەك ەكەنىن ناقتى بىلمەيدى، سوندا جانىندا وتىرىپ، ءتۇسىندىرىپ، قاجەت بولسا ءتيىستى مەكەمەلەرگە تەلەفون شالىپ، جۇمىسىن ءبىتىرىپ بەرۋگە تىرىسامىز.
ءبىرىنشى قاباتتا كەلۋشىلەرگە ارنالعان «Connection Point» بۇرىشىمىز بار. وندا «ە-ۇكىمەت» ۆەب-پورتالىنا كىرىپ، مەملەكەتتىك قىزمەت الۋعا كەز كەلگەن مەكەمەگە سۇرانىمىن جولداي الادى. مىسالى سىزگە سۇراۋ جىبەرۋ كەرەك، ماسەلەن الماتى قالاسىنىڭ جوعارى وقۋ ورنىنا. ءبىز مەملەكەتتىك قىزمەت الۋعا كەڭەس بەرىپ، ءوتىنىشتى قالاي تولتىرعان دۇرىس - ءبارىن كورسەتىپ، ايتىپ بەرەمىز. وسىنى ايتقانىمدا يۋنەسكو وكىلى تاڭعالدى، «س ق و ارحيۆىنىڭ تاجىريبەسىن بارلىق جەرگە تاراتۋ كەرەك» دەدى. بۇل ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى اتقاراتىن جۇمىسىمىز.
ءبىر جىلدا وبلىس بويىنشا 30 مىڭنان استام سۇرانىم تۇسەدى، ول تەك ارحيۆتىك انىقتاما بويىنشا عانا. ال جالپى 70 مىڭعا جۋىق ادامعا قىزمەت كورسەتەمىز.
- جوسپار-ماقساتىڭىزبەن بولىسسەڭىز...
- العا قويعان ماقساتىم - ءسابيت مۇقانوۆتىڭ قولجازبالارى ماسكەۋدىڭ ارحيۆىندە ساقتالعان. سونى العىم كەلەدى، بۇل قۇجاتتاردى 1 ميلليون تەڭگەگە باعالاپ وتىر. رەسەيدىڭ ارحيۆتەرى اقىلى قىزمەت كورسەتەدى. جازۋشىنىڭ 125 جىلدىعىنا وراي ارحيۆىمىزدى وسى قۇجاتتارمەن تولىقتىرساق دەگەن نيەت بار.
- راحمەت!
اۆتور
اقەركە داۋرەنبەك قىزى