قاراجورعا ءبيى تۇتاس قازاق ءبيىنىڭ ارعى جۇلگەسى، التىن ارقاۋى - ياسين قۇمار
استانا. قازاقپارات - بىردە قازاق ءبي ونەرىن زەرتتەگەن مادەنيەتتانۋشى ياسين قۇمار ۇلىمەن سۇقباتتاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
قازاق مۇرالارىنىڭ قاينارىن ەجەلگى داۋىرلەردەن ەندەتە ىزدەپ جۇرگەن عالىم ءوزىنىڭ قازاق ءبيى تۋرالى ىزدەنىسى قالاي باستلاعانىن بىلايشا اڭگىمەلەدى: «قاراجورعانىڭ» گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ەنۋى قازاق مادەنيەتىندەگى ۇلكەن ءبىر قۇبىلىس. ونىڭ ۇستىنە كەيىنگى كەزدەرى سولعىنداپ قالعان ءبي مادەنيەتىن جانداندىرۋداعى ماڭىزى ەرەكشە بولدى.
ءبىز «قاراجورعانىڭ» تاريحى تۋرالى بۇرىن ايتپاعان دا، جازباعان دا ەكەنبىز. وسى ءبي جايلى قاتە تۇسىنىكتەر شىعا باستاعاننان كەيىن مادەنيەتتانۋشى رەتىندە كوبىرەك دەن قويدىم. كوپ ماتەريالدار ىزدەدىم. وسىنىڭ ىشىندە مەنىڭ ەڭ ءبىر دەن قويعانىم قىتايدىڭ تاريحي دەرەكتەرى بولدى». ءبىزدىڭ ءبيىمىز جايلى كورشى ەلدە قانداي دەرەك بار ەكەن دەگەن ساۋال ءبىزدى دە قىزىقتىردى دا، ساۋالىمىز وسى توڭىرەكتە ءوربي بەردى.
- ەندەشە قازاق ءبيىنىڭ تامىرىن سوناۋ تاريحپەن جالعاپ كورەيىكشى؟
- كوشپەندىلەر - تاريحتىڭ ارباسىن العا سۇيرەۋشىلەر، شىعىس پەن باتىستىڭ، وڭتۇستىك پەن تەرىستىكتىڭ مادەنيەت الماسۋىنىڭ دانەكەرى بولعاندار. باتىس وقىمىستىلارى مادەنيەت جانە مادەنيەت تاراتۋ دەگەندى اتالمىش ءىرى وركەنيەت ورتالىقتارىنىڭ، ودان قالسا ءۇندى-ەۋروپويتتاردىڭ قانجىعاسىنا بايلاۋ ءۇشىن، بارلىعىن جىبەك جولى دەگەنگە تاۋەلدەدى. ارعى تاريحتا مادەنيەت كوبىنە جىبەك جولىمەن ەمەس، كوشپەندىلەردىڭ كوش جولىمەن، جورىق جولىمەن تارالدى.
ات تا، ات ابزەلى دە، اربا دا، قولا دا، اۋى بىتەۋ شالبار دا، ۇزىن قونىش وكشەلى ەتىك تە، العاشقى ءان، كۇي، ءبي، اڭىز ادەبيەت تە، توتەم دە، تاعى وسى ءتارىزدى سانسىز مادەنيەت ۇلگىلەرى كوشپەلىلەردىڭ كوشى مەن جويقىن جورىعى ارقاسىندا شىعىسقا جەتىپ وتىردى. وسى كوشپەندىلەر مادەنيەتتىڭ نەبىر كەرەمەتتەرىن جاراتتى دا، تاراتتى دا. ولاردىڭ ءورىس-قونىستارىندا مادەنيەت ىزدەرىنىڭ ءجىپۇشتارى قالىپ وتىردى. مىنە سولاردىڭ ءبىرى، ءارى بىرەگەيى كوشپەلىلەردىڭ ءبيى بولاتىن.
ءبي - ادامزات مادەنيەتىندەگى ءارى قاراپايىم، ءارى سىرلى قۇبىلىس. ونىڭ تامىرى تەرەڭ، مازمۇنى تۇڭعيىق. وعان ءار حالىقتىڭ نانىم-سەنىمى، ارمان-تىلەگى، ەستەتيكاسى، مىنەز-قۇلقى، بولمىس-ءبىتىمى، جان سەزىمى سياقتىلار سىڭىرىلگەن.
ءارقانداي ۇلتتىڭ ءبيىنىڭ، بىرىنشىدەن، وزىندىك بوتەن بوگەنايى بار.
ەكىنشىدەن، ونىڭ تىم ارىدان قالىپتاسىپ جالعاسىپ كەلە جاتقان جۇلگەسى جانە دەرەگى بار. قازىرگى كەزدە ادامزات ءان اۋەنىنىڭ دە، كۇيىنىڭ دە، ءبيىنىڭ دە الۋان ءتۇرى بار. الايدا، سولارعا قاراپ وتىرىپ بۇل قايسى ۇلتتىڭ ءان-ءبيى ەكەندىگىن بىردەن بىلۋگە بولادى.
ال ءبىر ۇلتتىڭ ءوزىنىڭ دە سانداعان ءانى، كۇيى، ءبيى بولادى. ولاردىڭ دا ءبىر-بىرىنەن ايىرماشىلىعى بار. ءبىر ۇلتتىڭ ءتۇرلى-ءتۇرلى ءبيى بولعانىمەن ونىڭ ەڭ باستى ارقاۋى ءبىر، ياعني ءبىر ءتۇپ اعاشتىڭ تامىرى مەن بۇتاعى جان-جاققا شاشىراي بىتكەنىمەن ءدىڭى ءبىر، جاپىراق ءپىشىنى ۇقساس. ونەر دە وسىلاي.
قازاق ءبيىنىڭ دە، كورەي ءبيىنىڭ دە، ۇيعىر ءبيىنىڭ دە، تيبەت ءبيىنىڭ دە تاريحي قالىپتاسقان ۇلگىسى، ارقاۋى بار، ول سولاردىڭ كىمدىكى ەكەندىگىن ايشىقتاپ تۇرادى. كوپتەگەن دەرەكتەر ءبي ونەرىنىڭ تىم ارىدان قالىپتاساتىندىعىن، ونىڭ تەز وزگەرىسكە تۇسە قويمايتىندىعىن دالەلدەپ وتىر. مىسالى، قىتايدىڭ تارىم ويپاتى ماڭىنداعى جاسىل القاپتاردان تابىلعان بۋددالىق قابىرعا سۋرەتتەردەن قازىرگى ۇيعىر ءبيىنىڭ وسىدان مىڭ جىل بۇرىن قالىپتاسقانىن، ال قىتايدىڭ سولتۇستىك ولكەلەرىنەن تابىلعان لياو پاتشالىعى داۋىرىندەگى (ب. ز. 907 ج. - ب. ز.1125 ج. ) قىتانداردىڭ (قيدانداردىڭ) قابىر قابىرعا سۋرەتتەرىنەن قازىرگى كورەي ءبيىنىڭ دە وسىدان مىڭ جىل بۇرىن قالىپتاسقانىن بايقايمىز.
- دەمەك، قازاق ءبيىنىڭ دە ارعى توركىنىن انىقتاۋدا وسىنداي دەرەكتەرگە سۇيەنۋگە بولادى عوي؟ - دۇرىس ايتاسىڭ. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ قالدىرعان دەرەكتەرى جارتاس بەتتەرىندە قالعان. وسىنىڭ كوپتەگەن دالەلدەرىن ىزدەپ تاۋىپ ساراپتادىم. ءتاڭىرتاۋدىڭ (تيان-شان) شىعىس جاعىندا قىتايدىڭ ورتا جازىعىنان تارىم، ءتاڭىرتاۋ ارقىلى ورتا ازياعا وتەتىن جيايۋگۋان دەگەن ۇلكەن قاقپا بار. سول جەردە قاراتاۋ اتتى تاۋ سىلەمدەرى سوزىلىپ جاتىر. 1970 -جىلدارى وسى قاراتاۋدان جارتاس سۋرەتتەرى تابىلعان بولاتىن. 1981 -جىلدارعا كەلگەندە وسى قاراتاۋ پەتروگليفتەرىن قىتايدىڭ گانسۋ ولكەسى مەملەكەتتىك قورعاۋ وبەكتىسىنە ەنگىزدى.
ءسويتىپ ونى قىتايدىڭ عالىمدارىمەن قوسا، شەتەلدىك ارحەولوگتار دا ۇزاق ۋاقىت زەرتتەدى. ناتيجەسىندە عالىمدار بۇنى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 2000 -جىلدىڭ الدىندا سالىنعان سۋرەتتەر ەكەنىن انىقتاعان بولاتىن. سونىڭ ىشىندە عالىمداردى وزىنە ەڭ باۋراعانى وسى پەتروگليفتەرىندەگى ەرەكشە اسەم دە جاندى بەينەلەنگەن توپتىق ءبي كورىنىستەرى بولدى. قاراتاۋ پەتروگليفتەرىن سۋرەتتى تاسقا ەگەپ، قاشاپ سالۋ تاسىلىنە قاراي عالىمدار ءۇش توپقا بولگەن. سونىڭ ىشىندەگى ءبي كەسكىندەرى تاس نەمەسە باسقا قاتتى قۇرالدارمەن ەگەپ سالعان سۋرەتتەر توبىنا جاتادى. ولار تىم ارعى زاماندى، قىتاي جىلنامالارىنا ساي جانگو زامانىنان حان ديناستياسى داۋىرىنە دەيىنگى (ب. ز. ب. 475 ج. - ب. ز. 220 ج. ) تۋىندىلار دەپ انىقتالدى.
- ءسىز ايتىپ وتىرعان قاراتاۋ پەتروگليفتەرىندەگى ءبي كەسكىندەرى قازاق ءبيى، سونىڭ ىشىندە «قاراجورعا» ەكەندىگىن قالاي انىقتادىڭىزدار؟
- ءبىز ونى انىقتاۋدا ولاردىڭ قيمىلىنا عانا قارامادىق. ءبي بيلەگەن ادامداردىڭ باسىنداعى شوشاق باس كيىم مەن ونىڭ توبەسىنە تاعىلعان ۇكى دە ءبىزدىڭ ونەرگە جاقىن ەكەنىن ايعاقتادى. كەزىندە حان ديناستياسى جانە ودان بۇرىنعى داۋىردە عۇنداردىڭ باسىندا تاعاتىن ۇكىلەرى بولعان. ونى سول كەزدەردە ورتا جازىقتاعى قىتايلارعا دا دارىعان. ونىڭ جازبا، ارحەولوگيالىق دەرەكتەرى ساقتالعان. دەمەك، عالىمدار قاراتاۋ پەتروگليفتەرىندەگى ءبي كەسكىندەرى توڭىرەگىندەگى ارحەولوگيالىق دەرەكتەر، تاريحي جازبالار جانە سۋرەتتى سالۋ ءتاسىلى جانە ونداعى بەينەلەنگەن مادەنيەت ۇلگىلەرى سياقتىلارعا سۇيەنە وتىرىپ، جانگو زامانىنان حان ديناستياسى داۋىرىنە (ب. ز. ب. 475 ج. - ب. ز. 220 ج. ) دەيىنگى ساقتاردىڭ، يۇزلەردىڭ (نۇكىس)، ۇيسىندەردىڭ نەمەسە عۇنداردىڭ تۋىندىلارى دەپ تۇجىرىمدايدى.
ولار ءبىزدىڭ تاريحشى عالىمدارىمىزعا بەيتانىس تا ەمەس. كەزىندە وسى وڭىرلەردە ساقتار بولعان، ودان يۇزلەر ىرگە تەۋىپ، ولار ۇيسىندەردى شاپقان، كەيىن عۇنداردىڭ سۇيەمەلىمەن ۇيسىندەر ەس جيناپ، ەلىن قۇراپ قايتا يۇزلەرگە تاپ بەرىپ، ولاردى باتىسقا قۋىپ تاستاعان. ونىڭ سوڭىنان ۇيسىندەردىڭ ءوزى باتىسقا ىلە القابىنا اۋعان. ودان بۇل وڭىرگە ءبىر مەزەت عۇندار مەكەندەگەن. قىتاي عالىمدارى ءار تۇرعىدان زەرتتەي كەلە قاراتاۋ پەتروگليفتەرىندەگى ءبي كەسكىندەرىنىڭ ارعى زامانعى ساقتار، يۇزلەر، ۇيسىندەر، عۇندارعا ءتان ەكەندىگىن تۇجىرىمداعانىمەن، الايدا ونىڭ قانداي ءبي ەكەندىگىن، قازىرگى قاي ۇلتتىڭ بيىمەن جالعاساتىندىعىن زەرتتەمەگەن. ال بۇل بيلەرگە قازاقتىڭ كوزىمەن قاراعاندا، ولاردىڭ قازىرگى قازاقتىڭ «قاراجورعا» ءبيىنىڭ ارعى توركىنى ەكەندىگى كورگەن جەردەن تانۋعا بولادى. ونداعى سۋرەتتەردەگى ءبيدىڭ تيبەتتەردىڭ (نەمەسە قيانداردىڭ) بيىنە دە، تارىم اينالاسىنداعى ۇيعىرلاردىڭ دا، قيىر شىعىستاعى كورەيلەردىڭ دە، ورتا جازىقتاعى بايىرعى قىتايلاردىڭ دا بيلەرىنە ۇقسامايتىندىعى بىردەن اڭعارىلادى.
اياق-قول، دەنە قيمىلدارىنىڭ بارلىعى تۇگەلدەي «قاراجورعا» بيىمەن بىردەي. تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن دالەل، سۋرەتتەردىڭ سالىنۋ ءتاسىلى ەسىك التىن ادامى، ۇرىمجىدەگى ەرەنقابىرعا تاۋىنىڭ باۋرايىنداعى قۇتىءبي قىزىل تاس سۋرەتتەرىندەگى توپتىق ءبي، ىلە وبلىسىنىڭ كۇنەس اۋدانى جاقتان تابىلعان جاۋىنگەرلەردىڭ قولا ءمۇسىنى، التايداعى پازىرىق مادەنيەتى، بەرەل قورىمىنداعى قازبا قالدىقتاردىڭ بەينەلەۋ ونەرىمەن سايكەس كەلەدى. كوركەمدەۋ تاسىلدەرى دە ۇقساس.
- «قاراجورعانى» سول كەزدەگى تۇركى تايپالارىمەن اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس وتىرعان موڭعولدىڭ ءبيى دەپ تە ءجۇر عوي؟
- قاراتاۋ پەتروگليفتەرى بۇل تۇجىرىمدى تەرىسكە شىعاردى. شىندىعىندا سوڭعى مىڭ جىلدىقتا تۇركى تايپالارى مەن موڭعول تايپالارىنىڭ ارالاس وتىرعان كەزدەرى كوپ بولدى. بۇل كەزدە ءتۇرلى مادەنيەت الماسۋ تولاسسىز ءجۇرىلىپ وتىردى. سونىمەن بىرگە رۋ-تايپالاردىڭ ءوزارا ءسىڭىسۋى دە تولاستامادى. قايسى تايپا كۇشەيسە السىرەگەنى سوعان باعىنىشتى، تاۋەلدى بولدى، ءتىپتى ونىڭ قۇرامىنا ەنىپ كەتىپ جاتتى. سونىڭ سالدارىنان قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ ءبىر بولىگى موڭعول قۇرامىندا دا قالىپ قالدى. قازىرگى قازاقتىڭ كەرەي، نايمان، قوڭىرات، ت. ب. تايپالارىنىڭ سول بايىرعى اتىمەن موڭعول قۇرامىندا قالعاندارى دا بارى بەلگىلى.
سوندىقتان قازاق «قاراجورعاسىنىڭ» موڭعولدا دا از دا بولسا ساقتالۋىنا عاجاپتانۋدىڭ قاجەتى جوق. «قاراجورعانى» موڭعولعا تاۋەلدەگەندە، دومبىرانى دا بەرە سالۋعا تۋرا كەلەدى. سايىپ كەلگەندە، «قاراجورعا» ءبيىن تۇتاس قازاق ءبيىنىڭ ارعى جۇلگەسى، التىن ارقاۋى دەۋىمىزگە ابدەن نەگىز بار. ول ادامزات ءبيىنىڭ ىشىندەگى دە ەڭ ەرتە دامىتىلعان ءبي ۇلگىلەرىنىڭ ءبىرى دەپ سەنىممەن ايتا الامىز.
- ال، موڭعولياداعى قانداستارىمىزدىڭ «قاراجوعانى» «سال كۇرەڭ» كۇيى نەگىزىندە شىققان نەمەسە «ايۋ ءبيى» دەگەن پىكىرلەرىن ەستىپ جاتامىز. بۇعان كەلىسەسىز بە؟
- جوق، بۇل تۇجىرىممەن مۇلدە كەلىسپەيمىن. «ايۋ ءبيى» دەپ اتالاتىن ءبي بار. ونى «اقساق ايۋ» دەپ تە اتايدى. 2 مىڭ جىلدىڭ الدىندا ساقتار «قاراجوعا» دەپ اتالدى ما، الدە باسقاشا اتالدى ما ول جاعى بەلگىسىز. قاراجورعا جايلى قازاقتىڭ كەيىنگى زاماندارداعى اڭىزدارى وتە كوپ. قازاقتا قارا جورعا، قارا ارعىماق، قارا تۇلپار دەگەن ءسوز تىركەستەرى كوپ كەزدەسەدى. دەمەك، قازاق ءۇشىن «قارا» ءسوزى قاسيەتتى دەپ تانىعان. «اعاجاي- التاي» انىندە بىلاي ايتىلادى:
ءور التايدان دۇركىرەپ ەل كوشتى عوي،
اقدالانىڭ توسىندە وق ەستى عوي.
قارا ارعىماق ءسۇرىنىپ قۋ تومارعا،
قارا ناردىڭ بۇيداسىن جاۋ كەستى عوي. بۇل جەردە دە «قارا» ءسوزىن اسپەتتەپ وتىر. وسى ارقىلى دا «قاراجورعا» ءسوزىنىڭ قازاق تىلىنە جات ەمەستىگىن راستاۋىمىزعا بولادى.
- «قاراجورعانى» «بۋىن ءبيى» دەپ ايتىپ جۇرگەندەر بار؟
- «بۋىن ءبيى» دەگەنىمىزدىڭ كەيىنگى كەزدە ايتىلىپ جۇرگەن عىلىمي اتاۋى، عىلىمي سيپاتى عانا. ال ءبيدىڭ اتى «قاراجورعا». بۋىن بيىنە جاتاتىن «قاراجورعا» تەكتەس بيلەر كوپ قوي.
- سوناۋ تاستارعا ويىلعان ءبي بويىنشا الىپ قاراعاندا قازىرگى «قاراجورعا» دۇرىس بيلەنىپ ءجۇر مە؟
- حالىق اراسىنداعى «قاراجورعا» سول تاستارعا ويىلعان بيمەن كوپ ايىرماشىلىعى جوق، دۇرىس بيلەنىپ ءجۇر. الايدا، سوڭعى كەزدەردە «قاراجورعانى» بۇزىپ جۇرگەندەر بار، ولار حالىق ەمەس، ءبي كاسىبىمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەن ارنايى ماماندار. وسى جاس بيشىلەرىمىز «قاراجورعانىڭ» قيمىلىن باسقا بيلەرمەن ارالاستىرىپ قاسيەتىن بۇزىپ ءجۇر. بۇل جەردە بارلىعىمىز قازاقتىڭ حالىق ءبيى مەن قازاق ءبيى دەگەندى اجىراتا ءبىلۋىمىز كەرەك. قازاقتىڭ حالىق ءبيى قازاقتىڭ داستۇرىنەن اتتاپ كەتپەيدى. ماسەلەن، اسىرەسە ايەل ادامداردا اياعىن كوككە كوتەرۋ، كويلەگىن جوعارىعا كوتەرۋ، كىندىگىن اشىپ شالقاسىنان ءتۇسۋ، ەكى اياعىن كەرىپ جاتۋ، اسپانعا سەكىرۋ حالىق بيىندە جات قيمىلدار. ونى يسلام دىنىمەن بايلانىستىرماعان كۇننىڭ وزىندە قازاقتىڭ ادەپ-يباسىنا ساياتىن تانىم. قازاقتىڭ يبالىلىعى سونشالىق ايەل ادام ادىمداپ تا جۇرمەگەن.
ونى دورەكىلىككە، بىلىمسىزدىككە بالاعان. وسىلايشا حالىق ءبيىنىڭ بارلىعى ۇلتتىق داستۇردەن اتتامايدى. ال كەز كەلگەن وسى زامانعى بيلەردى قالاي بيلەسەڭ دە جاراسادى.
- قىتايدا ءبي ونەرىن زەرتتەۋ قاي دەڭگەيدە؟
- جاسىرارى جوق، وتە تومەن دەڭگەيدە زەرتتەلدى دەپ ايتار ەدىم. شىڭجاڭ حالىق باسپاسى مەملەكەتتىك باعدارلاما بويىنشا «قازاقتىڭ دالا مادەنيەتى» اتتى جەلىلەس 40 كىتاپتىڭ بەس كىتابىن مەن جازدىم. سونىڭ بىرەۋى «قازاقتى ءبي مادەنيەتى». وكىنىشتىسى، قولدا بار دەرەك وتە از. بىزدە ءبي زەرتتەۋ ەندى باستالىپ كەلە جاتىر. كونە جازبا دەرەكتەردە ءبي ونەرى جايلى جازىلعان. قىتاي دەرەكتەرىندە جازىلعان تاڭ حاندىعى كەزىندەگى قاڭلى ءبيىنىڭ اتاعى جەر جارعان. «قاڭلى قىزى» دەگەن قىتاي اقىندارىنىڭ ولەڭدەرى بار. قىتاي جازبا دەرەكتەرىندە قاڭلىلاردىڭ ءبيشى بولاتىندىعىن، عۇندار مەن ۇيسىندەردىڭ مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ دامىعاندىعىن كوپ جازعان. سونىڭ ءبارى قىتايداعى قازاقتار جاعىنان قۇنتتاپ زەرتتەلمەگەن.
- سۇبەلى سۇقباتىڭىزعا راقمەت!
اۆتور: مايگۇل سۇلتان