نەبارى 30 جاسىندا ومىردەن وتكەن: ايگىلى تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ تاعدىرى تۋرالى نە بەلگىلى
استانا. KAZINFORM - قازاق پوەزياسىندا وزىندىك ستيل قالىپتاستىرىپ، از عانا عۇمىرىندا ارتىنا وشپەس مۇرا قالدىرعان اقىنداردىڭ ءبىرى - تولەگەن ايبەرگەنوۆ.
بۇگىنگى ماتەريالدا قالامگەردىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنان تىڭ دەرەكتەر ۇسىناتىن بولامىز. اقىننىڭ ءومىرى مەن تاعدىرى اقىن تولەگەن ايبەرگەنوۆ 1937 -جىلى 8-ناۋرىزدا قاراقالپاقستاننىڭ قوڭىرات اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. ونىڭ ماماندىعى - مۇعالىم بولعان، اقىن 1959 -جىلى تاشكەنت پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن بىتىرگەن.
اقىننىڭ بالالىق شاعى مەن وتباسىنا كەلەر بولساق. تولەگەن كوپبالالى وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. تالانتتى شايىردىڭ ەسىمىن تولەگەن دەپ قويۋىنىڭ ءوز تاريحى بار.
ول جايىندا «جۇلدىزدار وتباسى» جۋرنالىندا بىلاي دەپ جازىلعان: «تولەگەننىڭ اناسى جىبەك قونارباي قىزى ايى-كۇنى جەتىپ، دۇنيەگە ۇل اكەلەدى. اتىن «قايتىس بولىپ كەتكەن بەس ۇلىمنىڭ ورنىن تولەدىڭ» دەپ، تولەگەن اتاعان ەكەن».
باسىلىمنىڭ حابارلاۋىنشا، تولەگەننىڭ اكەسى ايبەرگەن بالا اقىن 14 جاسقا كەلگەندە دۇنيەدەن وتكەن. ال اناسى 1964 -جىلى قايتىس بولعان. وتباسىندا تولەگەننەن بولەك ءۇمىت، ماقپال، بالقيا ەسىمدى بالالار بولعان. اقىننىڭ اكەسى ايبەرگەن سوزگە شەبەر، ەل باسقارعان، اۋىل-ايماققا سىيلى ادام بولعان دەسەدى. ال اكەسىنىڭ اناسى جىبەك بولسا حالىق اۋىز ادەبيەتىن تەرەڭ بىلەتىن، سۋىرىپ سالما اقىندىعى بار، تالانتتى جان بولعان ەكەن.
ايبەرگەنوۆتىڭ ومىرلىك جارى - ءۇرنيسا ايبەرگەنوۆا بولعان. تولەگەن ونىمەن تاشكەنت پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىندا وقىپ جۇرگەن كەزىندە تانىسقان. كەيىن ەكى جاس وتباسىن قۇرىپ، اقىننىڭ قاراقالپاقستانداعى اۋىلىنا اتتانعان. ءسويتىپ جەرگىلىكتى جەردەگى اۋىل مەكتەبىندە ۇستازدىق قىزمەت ەتكەن. كەيىن ۋاقىت وتە كەلە جاس وتباسى سول كەزدەگى شىمكەنت وبلىسىنىڭ سارىاعاش اۋدانىنا كەلىپ، ۇستازدىق قىزمەتىن جالعاستىرادى.
تومەندە اقىن ومىرىنە قاتىستى تىڭ 10 دەرەكتى ۇسىنامىز:
1. تولەگەن ايبەرگەنوۆ قاسىم امانجولوۆتان كەيىن قازاق پوەزياسىندا وزىندىك ستيل جانە جاڭا ولەڭ قۇرىلىمىن دۇنيەگە اكەلگەن بىرەگەي اقىن بولعان.
2. تولەگەن ايبەرگەنوۆ وزگە ەلدە وسكەندىكتەن، ونىڭ ولەڭدەرىندە تۋعان ەلگە دەگەن ساعىنىشتىڭ سارىنى بايقالادى.وعان دالەل «ارۋانا - باۋىر دۇنيە» اتتى ولەڭى. وندا قالامگەر قانداستاردىڭ ەلگە دەگەن سارعايعان ساعىنىشىن جەتكىزگەن. بۇل جونىندە جازۋشى ءابىش كەكىلبايەۆ بىلاي دەگەن ەكەن: «تولەگەن ايبەرگەنوۆ تۆورچەستۆوسى - ءولىمدى جەڭىپ شىققان ءومىر شاتتىعىنىڭ جىرى».
3. اقىننىڭ ولەڭدەرىنە العاش رەت ءالعىسوزدى ءابدىلدا تاجىبايەۆ جازعان. وكىنىشتىسى، اقىن كوزى تىرىسىندە جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنە وتە المايدى. بۇگىندە ەلىمىزدە تولەگەن ايبەرگەنوۆ اتىنداعى ادەبي سىيلىق بار.
4. تولەگەن ايبەرگەنوۆتى ادەبي ورتادا اقىن ءىنىسى مۇحتار شاحانوۆقا ارناپ جازعان «ساعىنىش» ولەڭىمەن تانىلعان.
دەسە دە كوپشىلىك ونى ايگىلى «ءبىر تويىم بار» ولەڭىمەن تانىعان.
5. اقىن وتباسىندا ءۇش قىزدىڭ ىشىندە امان قالعان جالعىز ۇل بولعاندىقتان، ەركە وسكەن ەكەن. تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ ءوزىنىڭ دە ءۇش قىز، ءبىر ۇلى بولعان. اقىننىڭ جارى ءۇرنيسانىڭ ايتۋىنشا، «ءبىر تويىم بار» اتتى ولەڭىن اقىن تاعى ءبىر ۇل سۇيسەم دەگەن ارمانمەن جازعان ەكەن.
6. تولەگەن ايبەرگەنوۆ مەملەكەتتىك سىيلىققا لايىق ەكەنىن العاش ايتقان - جازۋشى ءابىش كەكىلبايەۆ بولعان.
7. ادەبيەتشىلەردىڭ پىكىرىنشە، ايبەرگەنوۆ الەمىن ءالى دە زەرتتەۋ كەرەك. سەبەبى اقىننىڭ زەرتتەلمەگەن ولەڭدەرى ءالى دە كوپ كورىنەدى. 8. اقىن وپتيميستىك باعىتتاعى ولەڭدەردى كوپ جازعان. ونىڭ جارقىن دالەلى - «ساعىنباي بارساڭ تاۋلار دا سەنىڭ الدىڭنان شىقپاس اسقاقتاپ» اتتى ولەڭى.
9. تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ ولەڭدەرى باسپا سوزدە 1957 -جىلدان باستاپ جارىققا شىققان.
10. تولەگەن ايبەرگەنوۆ نەبارى 30 جاسىندا باۋىر دەرتىنەن قايتىس بولعان.
اقىننىڭ شىعارماشىلىعى
اقىن ەلگە كوشىپ كەلگەننەن كەيىن ەكى جىلداي جۇمىسسىز جۇرگەن ەكەن. تەك 1965 -جىلى عانا ول قازاقستان جازۋشىلار وداعى جانىنداعى ادەبيەتتى ناسيحاتتاۋ بيۋروسىنا قىزمەتكە تۇرعان.
اقىن تۋعان ەلگە دەگەن ساعىنىشقا تولى جىر جيناعىن 1961 -جىلى «جاس داۋرەن» دەگەن اتپەن جارىققا شىعارعان. ودان بولەك، اقىننىڭ «ارمان ساپارى» (1963)، «ومىرگە ساياحات» (1965)، «قۇمداعى مۇنارالار» (1968)، «مەن ساعان عاشىق ەدىم» (1970)، «امانات» (1975)، «ءبىر تويىم بار» (1981)، بالالارعا ارنالعان «باقشاعا ساياحات» سۋرەت-كىتاپشاسى (1985) اتتى تۋىندىلارى بولعان.
سونىمەن قاتار «مير سوزۆەزديا» (1987) دەگەن اتاۋمەن تاڭدامالى ولەڭدەرى ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ جارىققا شىققان. اقىننىڭ «اق ەركە، اق جايىق»، «جاڭعىرعان ماڭعىستاۋ»، «قازاقستان»، «سەنى ويلادىم»، «مەنى ويلا»، «اق قايىڭدار»، «ءبىر تويىم بار»، ت. ب. ولەڭدەرىنە جازىلعان اندەر حالىق اراسىندا كەڭىنەن تانىمال.
اقىن تەك ومىردەن وتكەننەن كەيىن عانا، 1974 -جىلى قازاقستان لەنين كومسومولى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتانعان.
ايبەرگەنوۆ شىعارماشىلىعىنا قازاق اقىن-جازۋشىلارى جوعارى باعا بەرگەن.
سونىڭ ءبىرقاتارىن نازارعا ۇسىنساق:
***
«ءسوز جوق، تولەگەن جىرلارى - قۋانىش جىرلارى. ءبىراق بۇل گۇلگە ەلتىگەن، كوبەلەك قۋعان سەرۋەنشىنىڭ قۋانىشى ەمەس، قيىندى كورگەن، قايعى مەن قاسىرەتتىڭ دە اشى ءدامىن تاتىپ بايقاعان ازامات ادامنىڭ جۇزەگە اسقان ماقساتى مەن ورىندالعان ارمانىنىڭ قۋانىشى. سوندىقتان مۇنداي قۋانىشتىڭ بوياۋ الەمى، اۋەن الەمى ءبىر عانا گاممادان تۇرمايدى. وندا سوناۋ كوكىرەك ايىرار كۇرسىنىستەن باستاپ بارشا سەزىم تۇگەل بار، تۇگەل كورىنەدى. وسىنداي سەزىم بايلىعى وعان ءومىر بايلىعىن تانىتادى».
قادىر مىرزا ءالي
***
«مەن تولەگەن ايبەرگەنوۆتىڭ ولەڭدەرى تۋرالى ءوز پىكىرىمدى ءار جەردە جازىپ تا، ايتىپ تا ءجۇرمىن. قازاق پوەزياسىنا سونداي ءبىر اقىن كەلۋ كەرەك ەدى، ول كەلدى دە، اتتەڭ… ۇزاق تۇرمادى. بىزگە ءمالىم ءبىر-اق تولەگەن عوي بۇل. شىن مانىندە، التاي مەن اتىراۋ اراسىندا قانشاما تولەگەندەر بولدى. ولار ءالى دە بار. ايبەرگەنوۆتىڭ ءومىرى دە، ولەڭى دە جاڭا ءوسپىرىم جاس تالانتتارعا قامقورلىقپەن، سەنىممەن قاراۋ كەرەك دەگەن اقيقاتتى ودان سايىن ۇقتىرا تۇسەدى. ونىڭ ءتىل سىندىرىپ، ءالىپ تانىعان مەكتەبى دومبىرانىڭ باۋىرىنان وربىگەن ولەڭ- جىرلار الەمى ەدى. ءقازىر قازاق جىرىنا دومبىرادان كەلەتىن اقىندار از، ەندىگى جەردە وڭدايلار ءتىپتى ازايا بەرمەك. مۇنىڭ جاقسىلىعى دا، جاماندىعى دا بار. لايىم، جاقسىلىعى باسىم بولعاي. ءبىراق بۇل - تىلەك قانا. تىلەك جۇزەگە اسۋ ءۇشىن كۇرەسۋ كەرەك. باردىڭ نارقىن، جوقتىڭ پارقىن بىلمەۋمەن كۇرەسۋ كەرەك. باسبۇزارلىققا قارسى جۇمىس جاسالىنىپ جاتسا، ءتىلبۇزارلىققا قارسى سونشا جۇمىس اتقارىلۋى ءتيىس».
فاريزا وڭعارسىنوۆا
***
ءار ءتۇرلى گۇلزارلارىمەن، دالانىڭ سامالىمەن، جۋساننىڭ ءيىسى، تاۋدىڭ بۇلاعىمەن - وزىمەن-ءوزى تىنىش جاتقان قازاق پوەزياسىنىڭ قالعىمالى تىرلىگىنە كەنەت كوتەرىلگەن مۇحيتتىڭ جال- جال تولقىندارىنداي، اعىستى ەكپىنمەن اسەر ەتكەن ايبەرگەنوۆ پوەزياسى قازاق ولەڭىنىڭ ورەسىن بيىككە كوتەردى».
سىرباي ماۋلەنوۆ
***
تولەگەن ايبەرگەنوۆ پوەزياسىنان ءنار الىپ، ونى اعا كورگەن اقىنداردىڭ ءبىرى - مۇحتار شاحانوۆ. اقىن ول جايلى بىلاي دەپ ەسكە الادى: «تولەگەن ايبەرگەنوۆ، ءشامشى قالداياقوۆ ۇشەۋمىز ەرەكشە دوستىق قارىم-قاتىناستا بولدىق. انام مارقۇم 13 قۇرساق كوتەرگەن، سونىڭ ىشىندە مەنەن باسقاسى تۇگەل و دۇنيەلىك بولىپ كەتكەن. نەشە بالاڭىز بار دەپ سۇراعان ادامدارعا: «مەنىڭ ءۇش بالام بار: ۇلكەنى - ءشامشى قالداياقوۆ، ورتانشىسى - تولەگەن ايبەرگەنوۆ، كىشىسى - مىنا مۇحتار» - دەيتىن.
«ءشامشى دە، تولەگەن دە انامدى ەرەكشە قادىرلەيتىن». مۇحتار شاحانوۆ تولەگەن ايبەرگەنوۆكە ارناپ «ايبەرگەنوۆ شىڭى» اتتى ولەڭ شىعارعان. بۇگىندە اقىننان بەس ۇرپاق تاراعان.
ولار: سالتانات، ماحاببات، داۋرەن، ەگىزدەر قۇسني مەن اينار. ولاردىڭ ىشىندە داۋرەن اتتى اقىننىڭ ۇلى 46 جاسىندا ومىردەن وزعان. ايبەرگەنوۆ ولەڭدەرى قازاق پوەزياسىندا وزىندىك ورنى بار، وقىرمان كوڭىلىنەن شىققان شوقتىعى بيىك تۋىندى بولىپ قالا بەرمەك. ماحاببات پەن ءومىردى سۇيۋگە ارنالعان وتتى ولەڭدەرى ءالى تالاي جاس ۇرپاقتى تاربيەلەپ، شىعارماشىلىقتا جول سىلتەرى انىق.