ۇلى ءامىرشى، جيھانگەر قولباسشى اتتيلانىڭ تۇلعاسى

اكادەميك- جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ «قازاق قاۋىمى» دەيتىن تاريحي-ەتنوگرافيالىق ەڭبەگىندە 1961 -جىلى ۆاتيكان مۋزەيىندە ەدىلدىڭ (اتتيلانىڭ) پورترەتىن كورگەنىن جازىپتى.

شەجىرە تانۋشى، دەرەكتانۋشى شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى باتىس عۇن يمپەرياسىنىڭ ءامىرشىسى، ۇلى جيھانگەر قولباسشى (400-453 ج. ج. ) اتتيلا (وتتىلى، ەدىل) حاقىندا «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسىندە» (1911) بىلايشا تولعانعان:

ايتايىن اتتيلانىڭ قىلعان ءىسىن،

سيقىر دەپ ويلاعان جۇرت قايرات-كۇشىن.

ازيانى تۇگەل بيلەپ، ەۋروپانىڭ

كوبى اۋعان اتتيلادان قورىققانى ءۇشىن...

اتتيلا - مۇنجىق حاننىڭ بالاسى ەدى،

باسى ۇلكەن، كەۋدەسى كەڭ، الاسا ەدى.

1500 جىلداي بولدى ولگەنىنە،

ونىڭ دا قىلعان ءىسى تاماشا ەدى.

قايتەيىن ايتا بەرىپ العان جەرىن،

اتاڭنىڭ ويعا ءتۇسىر سونداي ەرىن.

قور بولىپ وسى كۇنى وتىرسىن دا،

قوزعالسىن وتكەندى ويلاپ ىشتە سىرىڭ.

ءيا بولماسا، سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ «ايتىس» اتتى ۇلى دالا كونستيتۋتسياسى دەۋگە لايىق ءداۋىرنامالىق، پوليفونيالىق شىعارمالاردا:

ەر تۇرىك ۇرپاعىمىن داڭقى كەتكەن،

ءبىر كەزدە ەۋروپاڭدى تىتىرەتكەن.

كىرگەنى ەسىك، شىققانى تەسىك بولىپ،

كۇنباتىس، كۇنشىعىسقا ءامىرى جەتكەن - دەپ فرانسۋز تاريحشىسى امەدە تەرري (1797-1873) جازعانداي، ادامزات تاريحىنداعى الەكساندر ماكەدونسكي مەن يۋلي سەزار قاتارىنداعى الىپتاردىڭ شوعىرىنا قوسقان-دى.

عۇلاما ءا. مارعۇلان عۇن توتەمدەرىن، «عۇن» ۇعىمىنىڭ تەك توركىنىن سارالايدى. عۇندار تاريحى سكانديناۆيا حالىقتارىنىڭ جىرلارىندا، گەرمان ەپوسىندا، «ۇلى ەددا»، «كىشى ەددا» شىعارمالارىندا نەگىزگى ارقاۋى بولعاندىعىن ساراپتايدى. «ۇلى ەددادا» شىعىستان شىعاتىن پىلگە شاباتىن ارىستان ىسپەتتى ازۋلى ەر، اتاقتى قولباسشى، ايتۋلى مامىلەگەر، ەرلىكتى ون ەكى جاسىندا كورسەتە بىلگەن ەدىل باتىر تۇلعاسى جىرلاناتىندىعىن، مۇندا جىلقى، قىمىز اسەرلى سۋرەتتەلەتىندىگىن، باتىردىڭ تولقىندى توپتىڭ الدىندا قۇرىشتان قۇيىلعان ناقىل سوزدەردى شەشەندىكپەن توگىلتە تولعايتىندىعىن تاپتىشتەپ جازادى. ءارى قاراي عۇن ءامىرشىسى ەدىلدىڭ دۇنيەدەن وزۋى، جوقتاۋ ايتىلعاندىعى، يەسىن كوكسەپ، تۇلپارىنىڭ كوزىنەن جاس ساۋلايتىنى، ءمايىتتى يىسكەۋى، ساۋەگەي جىراۋدىڭ تەرەڭ سەزىممەن تولعاناتىنى، سىبىزعىشىلاردىڭ كۇي تارتۋى، قويشىنىڭ سارىنى جۇيە- جۇيەسىمەن باياندالادى. ۇلى دالانىڭ رۋحىن، كوشپەلىلەردىڭ دۇنيەتانىمىن، مادەني- تىلدىك بولمىسىن، دىلدىك ويلاۋ ءمانىسىن اينا- قاتەسىز تانىتادى. فرانسۋز عالىمى، فيلوسوف جان-جاك رۋسسو: «ادىلەتتى اتتيلا» نەمەسە الەكساندر ديۋما: «قۇدىرەتتى ءتاڭىرىم، مەنى ءارقاشان قولتىعىمنان دەمەپ، ءار كەز العا جەتەلەيدى اتتيلا» دەگەن. شاكارىم مەن سۇلتانماحمۇت تا اتتيلاعا اسا جوعارى باعا بەرگەن.

اكادەميك-جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ «قازاق قاۋىمى» دەيتىن تاريحي-ەتنوگرافيالىق ەڭبەگىندە 1961 -جىلى ۆاتيكان مۋزەيىندە ەدىلدىڭ (اتتيلانىڭ) پورترەتىن كورگەنىن جازىپتى. اتتيلا جاۋىنگەرلىك داستۇرلەردى، قارۋ-جاراقتار ءتىلىن، تەتىگىن ءمىنسىز مەڭگەرگەن، ون ەكى جاسىندا كەپىلدىككە الىنىپ، گونوريا سارايىندا رۋم مەملەكەتىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىمەن جەتىك تانىسقان، ءبىلىمپازداردان نەبىر دانالىق دارىستەرىن مۇقيات تىڭداعان، ۇرپاقتاردىڭ تاعدىر-تالايىنا بايىپتى كوزقاراسى قالىپتاسقان.

ادامزات تاريحىندا، الەم ادەبيەتىندە، ناقتىلى ايتقاندا، لاتىن، يسپان، يتاليان، اعىلشىن، فرانسۋز، نەمىس تىلدەرىندە اتتيلا بەينەسى جان-جاقتى سومدالعانىن اتاپ كورسەتەدى.

اتتيلانى كورگەن گرەك جازۋشىسى پريسك، گوت جازۋشىسى، اعىلشىن مەن فرانسۋز عۇلامالارى ونىڭ بولمىس-ءبىتىمىن بىلايشا سۋرەتتەپتى: «ونىڭ بەت- الپەتىن كورگەندەر ناعىز ازيات ەكەنىن ايتپاي- اق بىلەدى. باسى ۇلكەن، ءوزى ورتا بويلى، مىعىم دەنەلى. كوزدەرى قىسىق، ءبىراق قاراعان جەرىن ويىپ تۇسەردەي وتكىر، ءجۇرىسى شيراق، سويلەگەندە داۋىسى كۇمىستەي سىڭعىرلاپ وتە جاعىمدى ەستىلەدى...».

كورەگەن اتتيلا عۇنداردىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن ارىدەن ويلاپ-تولعاپ، بولجاپ، ازيا مەن ەۋروپانى باعىندىرىپ، افريكاعا دەيىن، ياعني سەگىز قيىر شارتاراپتى ۋىسىنا ۇستاعىسى كەلگەن. ول ءوز قاراۋىنداعى دارىندىلارعا داڭعىل جول اشقان. اتتيلانىڭ تاڭعاجايىپ تۇلعاسىن ونى قالاي جەرلەنگەنىنەن كورۋگە بولادى. عۇنداردىڭ استاناسى ەتسەلبۋرگتىڭ باستى الاڭىنداعى بيىك تۇعىرعا ءمايىتى قويىلعان. مەڭسىز قارا ات قۇرباندىققا شالىنعان. جوعارى دارەجەلى ابىز قاما عۇنداردىڭ ارۋاعىنا قۇرمەت كورسەتىپ، ولاردان قالاي جەر قوينىنا تاپسىرۋدى سۇرايدى.

و جاقتان مىنانداي اۋەز ەستىلىپتى: اتتيلانى ءۇش قابات تابىتقا سالۋدى ۇيعارىپتى. بىرەۋى - كۇندەي جارقىراعان التىن تابىت، ەكىنشىسى - قۇيرىقتى جۇلدىزداي كۇمىس تابىت، ءۇشىنشىسى - اتتيلانىڭ وزىندەي تەمىر تابىت. سونان سوڭ تيسسا وزەنىنىڭ اعىنىن بۇرىپ، ونىڭ شىڭىراۋ تۇبىنە تابىتتى جايعاستىرىپ، قايتادان وزەننىڭ اعىسىن تابيعي ارناسىنا بۇرىپ جىبەرگەن. بۇل ارەكەت - اتتيلانىڭ اسىل سۇيەگىن بولاشاق قاۋىپ-قاتەرلەردەن قورعاۋ ءۇشىن ىستەلگەن.

اتتيلا جايلى اڭىز-ءاپسانا كوپ. سونىڭ ءبىرى مىناداي: كوك مايسانىڭ ىشىندە جەرگە شانشىلعان وتتى سەمسەردى اتتيلا كورۋگە كەلەدى. اتتيلا قولىن سوزعاندا وتتى سەمسەر ونىڭ الاقانىنا ءوزى ۇشىپ قونا كەتەدى. ول بارلىق شايقاستاردا وسى ءبىر عاجاپ سەمسەرمەن شىعادى. ۇلى قولباسشى اتتيلانىڭ دانالىق ويلارى مەن تولعانىستارى عاسىرلار بويى قۇنىن جويماي، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا توت باسپاي جەتىپ وتىر.

جانە دە بۇل افوريزمدەردى اعىلشىن اتتيلاتانۋشىسى ۋەسس روبەرستىڭ «سەكرەتى ليدەرستۆا گۋننا اتتيلى» ەڭبەگىندەگى (ماسكەۋ، 2002) افوريزمدەردى تۇڭعىش رەت ورىس تىلىنەن قازاقشا سويلەتىپ، وقىرماندارعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

كەڭەس جانە وسيەت

* جازباشا حابارلامالار قاجەت-اق ەگەر دە تەك ونى پاتشاعا لايىقتى تۇردە وقىپ بەرسەڭىز.

* پاتشا وزىنە قارسى شىقپايتىن تايپا كوسەمدەرىنەن لايىقتى ورتاشا اقىل-كەڭەس الادى.

* اقىلدى كوسەم جاعىمسىز حابار جەتكىزگەن عۇندى ەش ۋاقىتتا ولتىرمەيدى. كەرىسىنشە، دانا كوسەم جاعىمسىز حابار جەتكىزبەگەن عۇندى جەر جاستاندىرادى.

* جاۋاپ ەستىگىسى كەلمەيتىن دانا كوسەم تەككە سۇراق قويمايدى.

مىنەز-قۇلىق

* عۇننىڭ ۇلىلىعى ۇلت يگىلىگى ءۇشىن شالىنعان قۇرباندارىمەن ولشەنەدى.

* كوسەم ۇساق-تۇيەكتەن جوعارى بولۋى كەرەك جانە دە بۇعان باسقا عۇنداردى دا ماجبۇرلەۋى ءتيىس.

* ءوزىن-ءوزى ۇستاۋىن جوعالتقان كوسەم جەڭىلىسكە دۋشار بولادى. ءوز كۇشىنە عانا سەنۋى ءتيىس، سول كەزدە جەڭىلىس تاپقاننىڭ وزىندە دە، بار مۇمكىنشىلىكتى قولدانعانىڭنان حاباردار بولاسىڭ.

* تابىستارعا جەتۋ ءۇشىن، كوسەمنىڭ اتاقتى بولۋى مىندەتتى ەمەس. ءبىراق ءوزىنىڭ جانە ءوز ۇلتىنىڭ جاۋلارىنا قارسى تۇرۋ ءۇشىن - جەڭىستەرگە دەگەن قۇشتارلىق، ءوز ءىسىنىڭ دۇرىستىعىنا بەرىك سەنىمى، رۋح، قاجىماس قايرات، ەرلىك اتاۋلىنى تۋدىراتىن قاسيەتتەر بولۋى ءتيىس.

* توباسىنان جاڭىلعان، مەنمەن جانە باقايقۇرت جەتەسىز كوسەمدەر ناعىز ۇلىلىققا سيرەك جەتەدى، ونىڭ ەسەسىنە كىسى كوزىنشە ءوزىن ۇلىقتايدى.

* ۇلى كوسەم ءوزىن ەشقاشان دا ۇلىقپىن دەپ ەسەپتەمەيدى.

* دەگدار كوسەم ىمىراعا كەلۋدى ءجون كورمەيدى، ول جاعدايلارعا بەيىمدەلەدى.

* ءوز عۇندارىمەن بىرگە ىشكىلىككە سالىنىپ جۇرگەن كوسەم ولارعا تۋعانىنداي بولىپ كەتەدى، ءبىراق كوسەم

* ءالسىز كوسەمنىڭ اينالاسىن دارمەنسىز عۇندار قورشايدى.

* مىقتى كوسەمنىڭ اينالاسىن مىقتى عۇندار قورشايدى.

* كوسەم تولاعاي تابىسقا جەتكەندە، ءىشتارلاردىڭ قىزعانىشتارى كۇشەيەدى.

ايبىن

* عۇن بۇكىل عۇمىر بويىندا قيىندىقتى تولىق ەڭسەرۋ ءۇشىن تاجىريبەنىڭ تەڭدەسسىز ءمانىن تىرناقتايىنان تەرەڭ ۇعىپ-ءتۇسىنۋ ابزال.

* جولى بولعىش عۇن قيىنشىلىقتى جەڭۋ مەن قاتەلىكتەردى تۇزەتۋگە قۇشتار.

* عۇن - قارىمتا قايتارۋ مۇمكىندىگى بولسا، ءوز دەگەنىنىڭ بارىنە قول جەتكىزەدى. بيلىك باسىندا باسەكەلەستىك سونشالىقتى وتكىر دە كۇردەلى ەمەس.

شەشىم قابىلداۋ

* كەز كەلگەن شەشىم تاۋەكەلمەن بايلانىستى.

* ۋاقىت - پاتشاعا نەمەسە ونىڭ عۇندارىنا ءارقاشان دا وڭ اسەرىن تيگىزە بەرمەس.

* ەگەر دە پىكىر ايتۋ مەن شەشىم قابىلداۋدى تاسىر، توپاس ادامعا تاپسىرسا، وندا وراسان زور قاتەلىكتەردەن قۇتىلا المايسىڭ.

* ءۇستىرت قابىلدانعان شەشىمدەر ءاردايىم ءساتتى بولا بەرمەيدى. ەكىنشى جاعىنان، سىلبىر قابىلدانعان شەشىمدەر دە ءدال سولاي.

* كوسەم ەشقاشان دا الدى-ارتىن ويلاماي ءوز باسىنان سەكىرىپ تايتالاسقا تۇسپەۋى ءتيىس.

* كوسەمنىڭ ءوز شەشىمىنە بەرىك سەنىمدىلىگى - عۇنداردىڭ سول شەشىمدى قولداۋىنىڭ كەپىلى.

* ەگەر جەڭىس الاپات شىعىنمەن كەلەتىن بولسا، وندا كوسەم ءوزىنىڭ عۇندارىن سوعىستان ىركىپ ۇستاپ، ساقتاپ قالۋى ءتيىس.

* كوسەمنىڭ ەل قاتارلى عۇننان ايىرماشىلىعى - كۇردەلى شەشىمپازدىق قابىلەت- قارىمىندا.

وكىلەتتىكتى تاپسىرۋ

* دانا كوسەم ەشقاشان دا ءوز عۇندارىن ءالسىز جاعى كۇشتى جاعىنان ارتىق بولاتىنداي جاعدايعا دۋشار ەتكىزبەيدى.

* مەيىرلى عۇندار ادەتتە ءوز كوسەمىنىڭ ءۇمىتىن اقتايدى.

* دانا كوسەم ءوز عۇندارىنىڭ مۇمكىندىگىنەن ارتىق ناتيجەگە دامەلەنبەيدى.

* دانا كوسەم ءارقاشان تاپسىرمالارىن ابىرويمەن ءمىنسىز اتقاراتىن عۇندارىنا بەرەدى.

* وكىلەتتىگىنەن بوساۋ - ونىڭ تاپسىرىلۋى ەمەس. وكىلەتتىگىنەن بوساۋ - السىزدىكتىڭ بەلگىسى، ال تاپسىرۋ - مىقتىلىقتىڭ بەلگىسى.

كوسەمدەردى تاربيەلەۋ

* مىقتى كوسەمنىڭ دە ادەتتە وسال تۇستارى بولادى. كوسەمنىڭ تەگەۋرىندى قاسيەتتەرىن ۇستەمەلەۋ - پاتشانىڭ پارىزى.

* عۇن ءۇشىن ساتسىزدىك جەتىستىكتەن گورى الدەقايدا تاعىلىمدى ساباق ۇسىنادى.

* كۇيزەلىس جاعدايىندا عۇندار الدەقايدا شاپشاڭ ۇيرەنەدى.

* قايىرلى كوسەم بالعىن عۇنعا «جەتەكشىلىك تاجىريبە جيناسىن» دەپ وكىلەتتىگىن تاپسىرعاندا تاۋەكەلدىلىككە بەل بۋادى.

* كوسەمنىڭ مىندەتىن اتقارا الاتىنداي عۇنداردى تاربيەلەۋ ءۇشىن، وزدەرىنىڭ ءبىلىمىن كەڭەيتە، تەرەڭدەتە الاتىنداي عۇنداردىڭ تانىمىن تىزبەكتەپ جارقىراتىپ جيناپ قويۋ كەرەك.

* ەگەر دە عۇنعا بىرىنەن كەيىن بىرىنەن ساباقتاس جاۋاپتى تاپسىرمالاردى بەرىپ وتىرسا، ول كوسەمدىك ماقساتتا مۇزداي قارۋلانۋعا دايىن بولادى.

* كوسەمنىڭ جۇمىسى قاراپايىم بولسا، وندا بارلىعى كوسەمدىككە بارار ەدى.

* قيىن تاپسىرماسىز عۇن ءوزىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن كورسەتە المايدى.

* كوسەمدەردى تاربيەلەگەن شاقتا ءتيىستى جازاسىن بەرۋ قاجەت- اق.

ديپلوماتيا مەن ساياسات

* ساياسي شيەلەنىسكە كىرىسكەندە، عۇن مىندەتتى تۇردە تىلداعى شابۋىلدان قاۋىپتەنۋى ءتيىس.

* عۇن جەڭىسىنىڭ ءمانىسى «قايدا؟» جانە «قاشان؟» دەيتىن سۇراقتاردىڭ استارىندا جاتىر.

* عۇندار جەڭىسكە جەتە الاتىنداي سوعىستارعا قاتىسۋى ءتيىس.

* عۇندار ءساتسىز ديپلوماتيانىڭ ناتيجەسىندە سوعىسقا قاتىسۋى مۇمكىن؛ الايدا سوعىس تا ديپلوماتياعا كوشۋ ءۇشىن كەرەك بولۋى مۇمكىن.

* عۇن ءۇشىن شيەلەنىس - ادەتتەگى تابيعي جاعداي.

* كەلىسىم-سوزبەن كەلەتىن زاتتى عۇندار ەشقاشان كۇش كورسەتۋمەن المايدى.

* قوناقجايلىلىق، جىلى شىرايلىق جانە سىپايىلىق مەيىرىمسىز دۇشپاننىڭ ءوزىن دە باۋراپ اكەتەتىنىن كوسەم ەستەن شىعارماۋى ءتيىس.

* كوسەمدەردى كوبىنەسە سەنىمدى ادامدارى تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتەدى.

ماقساتتار

* ماعىناسىز ماقساتتار ماعىناسىز ناتيجەگە اكەلەدى.

* ەگەر دە عۇندار ۇلتتىق ماقساتتاردى جەكە باسىنان جوعارى قويعاندا، وندا ەل بولىپ ءبىز الدەقايدا ۇلكەن تابىستارعا جەتەر ەدىك.

* تابىسقا جەتۋ ءۇشىن عۇن «ەڭ الدىمەن» پاتشانىڭ ويىن وقىپ ءتۇسىنۋ كەرەك.

* عۇننىڭ ماقساتى ءاردايىم ونىڭ ەڭبەگىن اقتاۋى ءتيىس.

* ماقساتىنان حابارسىز عۇن، سوعان تاپ بولعاننىڭ وزىندە دە، سوعان جەتكەنىن سەزىنبەيدى.

* عۇننىڭ كونگىشتىگى (جۇمساق مىنەزدىلىگى) كۇتكەن ناتيجەگە ءاردايىم اكەلە بەرمەيدى.

* كوسەم «اۋىردىڭ ۇستىمەن، جەڭىلدىڭ استىمەن جۇرگەندى» قاناعاتتانعاننان گورى ءارقاشان جوعارى ماقسات قويىپ، اسقاق بيىكتىككە ۇمتىلۋى ءجون.

قولباسشىلار جانە قولباسشىلىق

* پاتشا ءارقاشاندا باسشىلىققا ۇزدىك عۇندارىن تاعايىنداۋى ءتيىس،

قالاي بولعاندا دا وعان سول ورىن قاجەت-اق.

* كەزدەيسوق ادامداردى ەشقاشان تاعايىنداماڭىز. باسشىلىقتى دارىندى عۇنعا تاپسىرىڭىز، وكىلەتتىك پەن جاۋاپكەرشىلىكتى جۇكتەڭىز، سودان كەيىن

* كورەگەن كوسەم ساتتىلىكتى ەشقاشان ارقا تۇتپايدى، ءوز بولاشاعىن ءارقاشان اۋىر ەڭبەك، توزىمدىلىك، تاباندىلىق جانە وپتيميزممەن جاسايدى.

* دانا كوسەم ءوز عۇندارىنىڭ بەرەكەتى ءۇشىن جاۋاپتى ەكەنىن بىلەدى، سوندىقتان لايىقتى ءىس- ارەكەتكە مويىنسۇنادى.

* قولباسشىنىڭ قىزمەتىمەن بىرگە كوسەمگە جالعىزدىق تا كەلەدى.

* ارەكەت قىلۋعا ۇيعارعان كوسەم تەك جەڭىسكە جەتۋگە ءتيىس، يتجىعىس نەمەسە ىمىراعا كەلۋ مۇلدە بولماۋى ءتيىس.

* ءوز عۇندارىمەن بىرگە ورتاق تاۋەكەلگە بەل بۋعان كوسەم، ولارمەن قارىم-قاتىناسىن نىعايتادى.

* مىقتى كوسەم ءوز عۇندارىن بەرەكەلى ارەكەت ەتۋگە قوزعاۋ سالادى ءارى رۋحتاندىرادى.

* ۇزدىك كوسەمدەر دەر كەزىندە سۇراق قويۋ شەبەرلىگىن دامىتادى.

* ەگەر دە كوسەم كوشتىڭ سوڭىندا كەلە جاتسا، وندا ول ەشقانداي قولباسشى ەمەس.

قابىلداۋ مەن ابىروي

* الاساپىران ۋاقىتتا حالىق كوسەم رەتىندە الباستىنى (جەكسۇرىندى) تاڭدايدى.

* تىم كىسىمسىنگەن عۇن پاراساتتى بولۋدان قالادى.

* عۇننىڭ كوزقاراسى - ونىڭ اقيقاتشىلدىعى.

* ەگەر دە عۇن قولى بوس ەمەس بوپ كورىنسە دە، بۇل ونىڭ جۇمىس ىستەپ جاتقانىنىڭ بەلگىسى ەمەس.

* ەڭ دۇرىسى، ەگەر دە دوسىڭنىڭ دا، جاۋىڭنىڭ دا سەن تۋرالى پىكىرى جاقسى بولسا، ءبىراق تا ەشبىر پىكىر بولماعاننان گورى، ەڭ اياعى جامان پىكىر بولسىن، ويتكەنى عۇن تۋرالى ەش پىكىر بولماسا، وندا ول ونىڭ ەشقانداي جەتىستىككە جەتپەگەنى.

* كوپشىلىك كوسەمدەردىڭ پىكىرىنە قاراماستان، حالىق سەنى شىن جەتكەن جەتىستىكتەرىڭ ءۇشىن ەمەس، ەلدىڭ اراسىنداعى تاراعان قاۋەسەت ارقىلى ەستە ساقتايدى.

جەكە جەتىستىكتەر

* اپەرباقان كوسەمنەن گورى قاتارداعى جاقسى عۇن بولعان ابىرويلى.

* باسقالارعا تۇسكەن اۋىرتپاشىلىقتاردى ەڭ اياعى رۋمدىقتاردى ءوز

باستارىنان كەشىرۋگە كۇشتەرى جەتەدى.

* بۇكىل عۇندار سوقىر بولعاندا، جالعىز ءبىر كوزدى جاۋىنگەر پاتشا بولار ەدى.

* ۇلى كوسەمدەر ماڭىزدى ىستەردە جەتىستىكتەرگە جەتۋ ءۇشىن، شامالى عانا ساتسىزدىكتەرگە بوي ۇسىنادى.

* كەز كەلگەن عۇن ءوز عۇمىرىنىڭ جاعدايلارى مەن تاجىريبەسىن تابىسقا اينالدىرۋعا جاۋاپتى: ءوزى ءمان بەرمەگەن جاعدايدا ەشبىر باسقا عۇن، ەشبىر رۋمدىق ونى ىستەپ بەرە المايدى.

ماسەلەلەر مەن شەشىمدەر

* عۇنداردىڭ زەيىندەرىن ماسەلەلەرگە ەمەس، قولايلى مۇمكىندىكتەرگە نازار اۋدارۋىنا ۇيرەتۋ كەرەك.

* كەيبىر عۇندار ەشبىر قيىندىقسىز شەشىم شىعارا الاتىنداي قاسيەتكە يە.

ماراپات جانە جازا

* بىلگىرسىز كوسەمدى ورنىنان جىلجىتقاندا، باسشىلىققا ونىڭ قول استىنداعىلاردىڭ ۇلكەنىن سيرەك قويادى، ويتكەنى كوسەم ساتسىزدىككە ۇشىراسا، وندا قول استىنداعىلارى دا قابىلەتتىلىك تانىتا الماس.

* ەگەر دە عۇندى تاپسىرمانى ورىنداماعاننىڭ وزىندە ماداقتاپ قويسا، ونىڭ كوڭىلدى ءجۇرۋى كوپكە بارمايدى، وكىنىشتىسى سول، كەلەسى جولى ەڭبەگى اقتالعاننىڭ وزىندە ماقتالسا، وعان ول سەنبەيتىن بولادى.

شىدامدىلىق

* كەز كەلگەن عۇننىڭ بەلگىلى ءبىر لايىقتى ورنى بار، ەڭ بولماعاندا ناشار ۇلگىسى ءۇشىن.

* بىلگىرسىز كوسەمدى تاعايىنداعاندا باستى قاتەلىك - ول باسقا عۇنداردىڭ يەلىگىندە بيلىكتى قالدىرۋ.

* كوسەمنىڭ كۇشىنە ارقا سۇيەۋ ءۇشىن، ونىڭ كەيبىر وسال تۇستارىنا كوز جۇمىپ قاراۋ كەرەك.

* دارىنسىز، ءبىراق سەنىمدى عۇنعا شىداڭدار. ال بىلگىر، ءبىراق سەنىمسىز

عۇنعا شىداۋعا بولمايدى.

وقىپ- ۇيرەتۋ

* سوعىستا عۇنداردى الدىن الا ءتيىستى جاتتىعۋلارعا ۇيرەتپەي ءىس تىنبايدى، سوندىقتان بەيبىت ومىردە سونى ەسكەرمەۋگە بولمايدى.

* ۇيرەتۋگە بولاتىن داعدىنى (ءبىلىمدى) عۇنداردى تاربيەلەۋ ءۇشىن كەرەك. ۇيرەنۋگە قاجەت داعدى (ءبىلىم) كوسەمدەرگە ارنالعان.

* عۇنداردى لايىقتى وقىتىپ ۇيرەتپەي، ولاردان ءسىز كۇتكەن ناتيجە شىعادى دەپ كۇتپەڭىز.

اتيللانىڭ قولباسشىلىق ونەرىنە شەشەندىك، تاپقىرلىق ونەگە شەبەر ۇيلەسىم تاپقان.

سەرىك نەگيموۆ،

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور