دومبىرا «حارام» با؟
استانا. KAZINFORM - كەيىنگى كەزدەرى جات اعىمداردىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان تەرىس ناسيحاتى ەلىمىزدىڭ ءارتۇرلى سالاسىندا كورىنىس تاۋىپ جاتىر.
سونىڭ بىرىنە دومبىرا اسپابى الىنعان. وسىعان وراي جات اعىمدار تاراپىنان ايتىلعان «دومبىرا حارام» ءسوزى جايىندا الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءتۇرلى پىكىرلەر مەن كوزقاراستار جاريالاندى. سول پىكىرلەردىڭ بارلىعىندا دومبىرا «كيەلى»، «قاسيەتتى» دەگەن ءبىرىن-ءبىرى قايتالاعان سوزدەن باسقا «دومبىرا حارام» سوزىنە قارسى ناقتى دا دايەكتى ءسوز ايتىلعان جوق. ياعني ولارعا دومبىرا اسپابىنىڭ تەرەڭ تاريحى، ماڭىزى مەن ماعىناسى جايىندا تولىققاندى جاۋاپ بەرىلمەدى.
جات اعىمداردىڭ تاپسىرىسىمەن تۇمشالانعان قىزدىڭ اۋىزىمەن ايتىلعان «دومبىرا حارام» ءسوزى تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس، جالپى تۇركى حالىقتارىنىڭ قۇندىلىقتارىنا دا قاتىستى بولىپ كەلەدى. ماسەلەن، تاريحقا جۇگىنسەك، ىشەكتى-شەرتپەلى اسپاپتار ءاۋ باستا قازاقتىڭ ۇلى دالاسىندا، ورتالىق ازيادا پايدا بولىپ، ءبىرقاتار ەلدەردىڭ شەرتپەلى اسپاپتارىنا ۇلگى- نۇسقا بولعان. ونىڭ كونە ۇلگى-نۇسقالارى تامىرلاس تۇركى حالىقتارىنىڭ اراسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان جانە ۇنەمى قولدانىستا. ماسەلەن، «حارام» دەپ وتىرعان اسپاپ - دومبۋر، (ازەربايجان)، دومبراك (قىرعىز)، دۋمبىرا (وزبەك)، دامبۋر، دامبرو (تۇركيا)، دامدىرا، دامبۋرو (تۇركىمەنيا)، دامبۋرا (التاي)، دۋمبىرا (باشقۇرت)، دومبور (گاگاۋزيا)، دومبىرا (قاراقالپاق)، دۋمبىرا، دۋمرا (تاتار)، دومبرا (نوعاي)، دۋمبرا (تاجىك) دەپ، كوپ وزگەرىسكە تۇسپەي-اق ۇقساس اتالادى. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە جات اعىمداردىڭ قازاق دومبىراسىن «حارام» دەي وتىرىپ، تامىرلاس تۇركى حالىقتارىنىڭ وسى اسپاپتارىنا دا تەرىس كوزقاراس تۋعىزىپ، تاريحي مۇرانى اياق استى ەتىپ جاتىر. سوندىقتان دومبىرا اسپابىنىڭ قاسيەتىن، ءمان-ماعىناسىن، كيەلىلىك ۇعىمىن عىلىمي جانە ونەرتانىمدىق تۇرعىدا قاراستىرعان ورىندى بولماق.
دومبىرالى بيشىلەر جارتاسى (ب. ز. د. VII- VI ع ع.)
بىرىنشىدەن، دومبىرا نەگە قاسيەتتى؟ بۇل رەتتە بەلگىلى مادەنيەتتانۋشى، عالىم مۇرات اۋەزوۆتىڭ: «ۇلت رەتىندە جوعالماۋدىڭ سيمۆولى - دومبىرا!» دەگەن سوزىنە ءمان بەرگەن ءجون. سونداي- اق «دومبىرا حارام» سوزىنە قارسى الەۋمەتتىك جەلىنى قولدانۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى كورنەكتى اقىن قادىر مىرزالييەۆتىڭ: «قازاق قازاق ەمەس، ناعىز قازاق - دومبىرا» دەگەن ءسوزىن وڭدى- سولدى پايدالانادى. الايدا اينانىڭ ەكىنشى جاعى بار دەمەكشى، دومبىرانى دارىپتەي وتىرىپ «قازاق، قازاق ەمەس...» دەپ قازاقتىڭ ءوزىن تۇقىرتۋدىڭ قاجەتى قانشا؟! ءاۋ باستا قازاق بولماسا، دومبىرا قايدان بولادى؟! بۇل ءسوز اتاقتى اقىننىڭ دومبىرا كۇيلەرىن تىڭداي وتىرىپ العان كوڭىل- كۇي اسەرىنەن اياق استى، لەزدە تۋىنداۋى دا مۇمكىن عوي...
دامبۋرالى قويتاس. تۇركيا. (ب. ز. XV ع. ).
ەكىنشىدەن، دومبىرانىڭ ءمان-ماعىناسى نەدە؟ ونىڭ ءمان-ماعىناسى - دومبىرا اسپابىمەن بايلانىستى بولىپ كەلەتىن جۇيەلەردە جاتىر. ماسەلەن، دومبىرا اسپابىنىڭ ءوزى - ءبىلىم، عىلىم، ونەر، حالىقتىق ەتنوگرافيا اتالاتىن نەگىزگى 4 (ءتورت) جۇيەگە بولىنەدى. ولار:
ءبىلىم جۇيەسىنە - دومبىرانىڭ قىسقاشا تاريحى، قۇرىلىسى، جات نوتا، ساندىق نوتا، ەۋروپالىق نوتا، دومبىرامەن ورىندالاتىن ءان، كۇي، تەرمە، ايتىس، كۇي تارتىس ت. ب سەكىلدى مۋزىكالىق جانرلار جاتادى؛
عىلىم جۇيەسىنە - دومبىرانىڭ «كونە پەرنە»، «بەس دىبىستىق پەرنە»، «قازىرگى پەرنە» قاتارلى اتاۋلارى، دومبىرانىڭ جاسالۋ ءادىس-ءتاسىلى، زاتتانۋ (ماتەريالوۆەدەنيە)، اكۋستيكا، ەتنوورگانولوگيا، ەتنوورگونوفونيا، درامولوگيا ت. ب. سالالار جاتادى؛
ونەر جۇيەسىنە - شەرتپە، توكپە، ءىلىپ-قاعۋ ت. ب. سەكىلدى دومبىرا كۇيلەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى، ەلىمىزدىڭ ارقا، باتىس، وڭتۇستىك، التاي-تارباعاتاي وڭىرلەرىندەگى كۇيشىلىك ءداستۇر، ورىنداۋشىلىق ونەر، دومبىرانىڭ وركەستر ونەرىندەگى ەرەكشەلىگى ت. ب. جاتادى؛
حالىقتىق ەتنوگرافيا جۇيەسىنە - دومبىرالاردىڭ ەتنوگرافيالىق ۇلگى-نۇسقالارىنىڭ پايدا بولۋى، اڭىز اڭگىمەلەرى، اسپاپ جانە پوەزيا، باقسىلىق ءداستۇر، تۇرمىس-سالت، نانىم-سەنىم، ءدىني-عۇرىپتىق ۇستانىمدار ت. ب. سالالار جاتادى؛
«دومبىرالى ساق جىراۋلارى» تاس ءمۇسىن تەرراكوتتار (ب. ز. IV- III ع ع). قازاقستان.
ۇشىنشىدەن، دومبىرا نەسىمەن كيەلى؟ دومبىرا - قىلقوبىز، قوبىز، نارقوبىز، اسا، اساتاياق، داڭعىرا، قوڭىراۋ، سىلدىرماق، كەپشىك اسپاپتارى سەكىلدى ءدىني-عۇرىپتىق جورالار مەن باقسىلىق ءداستۇردىڭ اتريبۋتتارىندا قولدانىلمايدى. دومبىرانىڭ شاناعى مەن پەرنەسىندە - ەمدىك، تاربيەلىك، اقىندىق، انشىلىك، شەبەرلىك، كۇيشىلىك، ورىنداۋشىلىق، ايتىسكەرلىك، جىراۋلىق ت. ب. سەكىلدى ونەر ەرەكشەلىكتەرى شوعىرلانعان. ادام ساناسىن تاربيەلەي الاتىن وسىنداڭ ەرەكشەلىكتەرى ءبىر بويىنا جيناقتالعان دومبىرا مەن دومبىرا كۇيلەرى ونى كيەلى اسپاپ رەتىندە ايعاقتايدى. مۇنداي ەرەكشەلىكتەرى بار دومبىرانىڭ قاي جەرى حارام؟!
ەرتەدە كەزدە دە جانە قازىرگى ۋاقىتتى دا قولونەر شەبەرلەرى دومبىرانى ءوز تالعامدارىنا قاراي ءارتۇرلى ۇلگى-نۇسقادا جاساپ الاتىن بولعان. قازاق دالاسىنىڭ ءار وڭىردەرىندە كەزدەسەتىن دومبىرا نۇسقالارى جەرگىلىكتى جەر جاعدايىنا، تۇرمىس-سالتىنا، كۇيشىلىك داستۇرىنە، ورىنداۋشىلىق مانەرىنە قاراي تۋىنداپ وتىرعان. ەل اراسىندا ونىڭ: قالاق، جۇمىر شاناق، ساۋىرلى، ەكى جاقتى، قوس مويىندى، كەڭ شاناقتى، كەپىلدى بۇراۋلى، ۇشەم، تۇمار ت. ب. اتالاتىن ەتنوگرافيالىق ۇلگى-نۇسقالارى بار. سونىڭ ناتيجەسىندە دومبىرا اسپابىنا نەگىزدەلگەن قازاقتىڭ اسپاپتى-مۋزىكا ونەرى قالىپتاستى.
سونداي-اق دومبىرا اتاۋىنىڭ بەلگىلى ءبىر ەلدى مەكەن اتىمەن دە اتالاتىنى جايىندا دەرەكتەر ساقتالعان. ماسەلەن، اقمولا ءوڭىرىنىڭ «اق كول» اۋدانىنداعى گۋساركا اتالاتىن اۋىلدىڭ ەجەلگى اتاۋى «دومبىرالى» دەپ اتالعان. بۇل - وبلىس اۋماعىنداعى ەلدى مەكەندەردىڭ ەجەلگى اتاۋلارى كورسەتىلگەن «ازيالىق رەسەيدىڭ وڭتۇستىك شەكارالىق سىزىعى» اتالاتىن 1894 -جىلى شىققان كارتادا جازىلعان. كارتا اقكول اۋداندىق مۇراعات بولىمىندە ساقتالعان. وسى ەلدى مەكەننىڭ «دومبىرالى» اتالاتىنىن بەلگىلى قالامگەر، ەتنوگراف جايىق بەكتۇروۆتىڭ 2002 -جىلى «قازاقستان» باسپاسىنان شىققان «ەنەدەن ەرتە ايىرىلعان ءتول سەكىلدى» دەپ اتالاتىن كىتابىنان دا كەزدەستىرۋگە بولادى (دۇزەلباي قىزى ا. «كەشە - گۋساركا، بۇگىن - دومبىرالى». «انا ءتىلى» گاز.، 8-قاڭتار 2009).
قورىتا ايتقاندا، عاسىرلار بويى ءوزىنىڭ تەكتىلىك قاسيەتىن، ومىرشەڭدىگىن، ۇلتتىق بولمىس-ءبىتىمىن ساقتاپ بۇگىنگە جەتكەن دومبىرا - قازاق تاريحى مەن ونەرىندە، ۇلت مادەنيەتى مەن تۇرمىس-سالتىندا ساقتالا وتىرىپ، حالىقپەن بىرگە ماڭگى جاساي بەرمەك!
ءزابيرا سىپاتاي قىزى جاكىشەۆا
ت. ع. ك.، ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قىزمەتكەرى، مادەنيەت قايراتكەرى
aikyn.kz