ءان-كۇي ساپارى: احمەت جۇبانوۆپەن رۋحاني سۇحبات
استانا. KAZINFORM - بۇگىن، 29-ءساۋىر احمەت جۇبانوۆتىڭ تۋعان كۇنى. قازاقتىڭ مۋزىكاسىنا وراسان زور قىزمەت ەتكەن تۇلعانى قالاي دارىپتەسە دە جاراسادى.
ونىڭ ءداستۇرلى مۋزىكا مەن الەمدىك كلاسسيكالىق ونەردىڭ قازاق دالاسىندا كەڭ قانات جايۋىنا ەڭبەك ەتكەنى ەرلىكپەن پارا-پار. سونىمەن قاتار، سول ەڭبەگىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، كىتاپ رەتىندە دە شىعارىپ ءجۇردى. بۇگىندە كوپشىلىككە بەلگىلى «عاسىرلار پەرنەسى» ، «زامانا بۇلبۇلدارى» اتتى كىتاپتارى كەز كەلگەن ونەرتانۋشىنىڭ كىتاپحاناسىنان تابىلادى.
ءبىز دە اكادەميكتىڭ تۋعان كۇنىنە وراي ءبىر ماقالا جازۋدى نيەتتەندىك. دەگەنمەن ءبىز قانشا جازساق تا، احاڭنىڭ ءوز سوزىنەن ارتىق جازا المايتىنىمىزدى تۇسىندىك. سوندىقتان باسپا سوزدە بەلگىلى ءبىر ءادىستى قولدانۋدى ۇيعاردىق. ول - رەتروسپەكتيۆالىق سۇحبات جانرى. ياعني، سۇحبات الۋشى ءبىز بولساق، ءسوز ايتۋشى احمەت جۇبانوۆتىڭ پايىمدارىن «ءان-كۇي ساپارى» اتتى جيناعىنان الىپ، وقىرمانعا ۇسىنباقپىز. بۇل ادىسىمىزگە وقىرماندار تاراپىنان جاقسى پىكىرلەر كەلسە، كەيىن دە جالعاستىرۋىمىز ابدەن مۇمكىن.
- احمەت قۋان ۇلى، اڭگىمەمىزدىڭ جالپى سۇراقتان باستاعىپ كەلىپ تۇر. اۋىلدا كۇي تارتىلىپ ءجۇردى عوي. ال ۇلكەن ساحناعا قاشان شىعىپ ەدى؟
- قازاق حالىق كۇيلەرىنىڭ ۇلكەن اۋديتوريادا تۇڭعىش رەت ورىندالۋى 1923 -جىلى ەدى. بۇكىل روسسيالىق اۋىلشارۋاشىلىق كورمەسىندە وسى اتالعان جىلدىڭ اۆگۋست ايىنىڭ ىشىندە حالىق كومپوزيتورى سەيتەك ورازاليەۆ بىرنەشە كۇيلەر ورىندادى. موسكۆا حالقى كۇي دەگەندى ءبىرىنشى رەت وسىلاي ەسىتتى.
- ال قازاقستانداعى ۇلكەن ساحنا...
- 1930 -جىلى اتاقتى دومبىراشى قۇرمانعازىنىڭ نەبىر اسىل كۇيلەرىن ءبىزدىڭ زامانعا جەتكىزىپ بەرگەن كۇيشىنىڭ مۋزىكالىق مۇراگەرلەرىنىڭ ءبىرى - ۋاحاپ قابيعوجين قازاقتىڭ تۇڭعىش دراما تەاترىنىڭ ساحناسىنان كۇيلەر ورىندادى. ءبىراق تەاتردىڭ ول كەزدەگى باسشىلارى كۇيدىڭ شىن مانىسىنە تۇسىنە الماي، «ءمانسىز ۇزاق تارتىس» دەپ قابيعوجيندى تەاتردان شىعارىپ جىبەردى.
- تۇسىنىكتى، ەندى اڭگىمە اۋانىن قۇرمانعازىعا بۇرايىق. ءسىز قۇرمانعازىنى كۇي اتاسى دەپ اتاپ كەتتىڭىز. ءبىز ونىڭ جايىن تۇسىنسەك تە، قاراپايىم وقىرمان بىلمەۋى مۇمكىن. سوندىقتان قۇرمانعازى كۇيشىنىڭ باسقالاردان قانداي ەرەكشەلىگى بار؟
- قۇرمانعازى دومبىرانىڭ بارلىق تەحنيكالىق، دىبىستىق مۇمكىندىگىن «تۇبىنە دەيىن» پايدالانعان دەۋگە بولادى. دىبىستىق دەپ وتىرعانىمىز دومبىرانىڭ از دىبىسىن، مۋزىكانىڭ «جۇرىسىنە» قاراي اسا ۇنەمدەپ پايدالانۋ. اسىرەسە، بۇل داستۇردەگى وڭ قولدىڭ شىنتاعىن تەك دومبىرانىڭ ءتۇبىن قىسىپ وتىرۋ ءۇشىن ەمەس، كەي كەزدەردە فورتەپيونونىڭ پەدالى ەسەبىندە پايدالانادى. كۇيدىڭ بوراتقان دىبىس كەرەك جەرىندە ورىنداۋشى شىنتاقتى كوتەرىپ جىبەرەدى دە، سول شاقتا دومبىرانىڭ دىبىسى ءدۇر ەتە قالادى.
- قۇرمانعازىنىڭ فوتوسى جوق ەكەنىن بىلەمىز. ءبىراق سىزدەر ونى ۇزىن ساقالمەن بەينەلەپسىزدەر. ءمانىسىن تۇسىندىرسەڭىز.
- ءبىزدىڭ 1936 -جىلى قىزىلوردا قالاسىندا باسىلىپ شىققان «قۇرمانعازى» دەگەن كىتاپشامىزدا كۇيشىنىڭ ساقالىن ەكى ايىرىپ، يىعىنان اسىرىپ تاستاپ، دومبىرا تارتقىزىپ قويعانىمىز ماحامبەت بوكەيحانوۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا بولاتىن. ول كىسى: «قۇرمانعازىنىڭ ساقالى اسا ۇزىن بولعان. سوندىقتان دومبىرا تارتقاندا وڭ قولىنىڭ قۇلاشى كەڭدىكتەن ساۋساقتارى ساقالىن جۇلا بەرگەن سوڭ، كۇي تارتار الدىندا ساقالىن ەكى ءبولىپ ەكى يىعىنا اسىرىپ تاستايتى ەكەن» دەگەن بولاتىن. كەيىن 1937 -جىلدىڭ كۇزىندە الماتىعا دينا كەلگەندە ءبىزدىڭ بۇل جورامالىمىز راسقا شىقتى. وسى اڭگىمەنى دينا دا قوستادى.
- دينا اپامىز جايلى تاعى دا ايتا وتىرساڭىز.
- ءبىز ءبىر كەزدە كومپوزيتور دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ «اسەم قوڭىر» اتتى كۇيىن وركەسترگە ءتۇسىرىپ، اۆتوردان ءوز شىعارماسىنىڭ كوپ اسپاپتىڭ ءۇنى قوسىلعاندا قالاي ەستىلگەنىن سۇرادىق. ارينە، كوپشىلىكتىڭ ورىنداۋىندا دينانىڭ وزىنە عانا ءتان اسا شەبەر قول قاعىستىڭ كورىنەتىنى بەلگىلى، ءبىراق وركەستردىڭ كۇڭىرەنە شىققان قۋاتتى ءۇنى، سان ءتۇرلى اسپاپتىڭ كەزەڭىنە قاراي كۇيدەگى نەشە الۋان ساتتەردى قۇبىلتا، قۇلپىرتا، قۇيقىلجىتا شىعاراتىن مۇمكىنشىلىگى ونىڭ ورنىن تولتىرماسا، جوقتاتقان جوق. دينا ءبىزدىڭ سۇراعىمىزعا جاۋاپ رەتىندە ءوزىنىڭ كۇيگە ابدەن كوڭىلى تولعانىن ءبىلدىردى، وركەستردىڭ ورىنداعانىنا قايران قالعانى سونشا، ماعان قاراپ: «وي، شايتان بالا-اي!»، - دەدى.
- وركەستر دەمەكشى، بۇرىن ەكى دومبىراشى بىرىگىپ كۇي تارتپايتىن. وسىنىڭ ءبارى وزىڭىزدەن باستالعانىن بىلەمىز. ەڭ العاشقى تاجىريبەنى ايتا وتىرساڭىز.
- مۋزىكا تەحنيكۋمىندا وتكەن ءبىر كونسەرتتەردىڭ بىرىندە ە. برۋسيلوۆسكي نوتا الىپپەسىنەن ەش حابارى جوق احمەتوۆ، بالىقبايەۆ دەگەن ەكى دومبىراشىعا قوسىلىپ فورتەپيانودا «كەڭەس» كۇيىن تارتىپ بەردى. نوتا بويىنشا تارتىپ وتىرعان ە. برۋسيلوۆسكي كۇيدى ءبىرىنشى بولىپ اياقتادى دا، احمەتوۆ پەن بالىقبايەۆ سونىڭ ىزىمەن بىرىنەن كەيىن ءبىرى تارتىپ ءبىتىردى. ءبىراق سوعان قاراماستان، تىڭداۋشىلار بۇل جاڭالىقتى زور ىلتيپاتپەن قابىل الدى.
- سول وركەستردەن كەيىن دومبىرانىڭ جالپى سيپاتى دا ءبىر ستاندارتقا كەلدى ەمەس پە؟
- ماسەلەن، كاسىپقوي شەبەرلەردىڭ قولىنان شىققان شاناعى ۇلعايتىلعان تەنور دومبىرا بۇرىنعى حالىق مۋزىكانتتارى ۇستاپ تۇتقان اسپاپتارعا قاراعاندا اناعۇرلىم شىققىش (بۇل جەردە ا. جۇبانوۆ دومبىرانىڭ داۋىسى قاتتى شىققانىن ايتىپ وتىر - رەد. ) بولدى. پەرنەلەردىڭ ارالىعىن جارتى تون ەتىپ بايلاۋدىڭ ناتيجەسىندە دياتونيكالىق دىبىس قاتارى حروماتيكالىق بولىپ وزگەردى. راس، بۇل وزگەرىس «سارىارقا پەرنە» دەپ اتالاتىن پەرنەنى مۇلدەم جويىپ جىبەردى. بۇرىنعى «سي» جانە «سي بەمول» نوتالارىنىڭ ورتاسىندا تۇراتىن بۇل پەرنە «ليا» مەن «دو» ارالىعىندا «بەيتاراپ تەرتسيا» قىزمەتىن اتقاراتىن.
«ايقىن» گازەتى