اتتيلا ءداۋىرى
استانا. قازاقپارات - ۇلت تاۋەلسىزدىگى مەن ەركىندىگى ارقاسىندا ءداستۇرلى تۇركىلىك، ءدىني- فيلوسوفيالىق، تاريحي- تاجىريبەلىك، مادەني- دۇنيەتانىمدىق، دىلدىك- تىلدىك قۇندىلىقتار الەمى مەيلىنشە جان- جاقتى، تەرەڭ زەردەلەنەتىنى حاق.
ۇلت مادەنيەتى مەن رۋحانياتى تاريحىندا قازاقتىڭ دارابوز ارحيۆاريۋسى (مۇراعات قىزمەتكەرى)، دەرەكتانۋشى، تۇلعاتانۋشى، جازۋشى، دراماشى، كينوسسەناريشى امانتاي ساتايەۆتىڭ (1933-2003) قالامىنان «اقىن ءىزى»، «تۇڭعيىقتاعى تۇنىقتار» (2004)، «زامانا ءاپسانالارى» (2006)، «الاشتىڭ اسىلدارى» (2008)، «ءتول تاريحىمىزدىڭ تۇنىعىنان» (2009)، «ۆ لەبەدەي نە سترەليايۋت» (2011)، «ءبارى دە كوڭىلىمدە، كوز الدىمدا» (2012)، «تاريح قويناۋىن اقتارعان» (2018) اتتى تانىمدىق- تاريحي ادەبي- مادەني قۇندىلىقتارى ولشەۋسىز ساليقالى ەڭبەكتەر تۋىنداعان.
مۇنىڭ بارشاسى تياناقتى، بايسالدى، سارابدال زەرتتەۋشىنىڭ ەرەن ەڭبەكشىلدىگىنىڭ، بىلىمدىلىگىنىڭ، اقىل- ويىنىڭ، زەردە- زەيىنىنىڭ ۇشقىرلىعىنىڭ كەپىلى. ول مىڭجىلدىقتار ەنشىسىندەگى تاريحي- شەجىرەلىك دەرەكتەردى، كونەلىكتەردى، مالىمەتتەردى اقىل تارازىسىندا جونىمەن- رەتىمەن سالماقتاپ- سارالاپ، ءتىرىلتىپ سويلەتەدى، تۇسىندىرەدى. ونىڭ باستى قاعيداتى - تاريحي ساباقتاستىق، ءداستۇر جالعاستىعى، ماڭگىلىك قاسيەتتى قۇندىلىقتار مەن ءاپسانالار الەمى، تۇران تاريحىنىڭ بەيمالىم ساۋلەلى ۇشقىندارى، كوركەم كۋالىكتەرى، كورىنىستەرى.
ۇلت تاۋەلسىزدىگى مەن ەركىندىگى ارقاسىندا ءداستۇرلى تۇركىلىك، ءدىني- فيلوسوفيالىق، تاريحي- تاجىريبەلىك، مادەني- دۇنيەتانىمدىق، دىلدىك- تىلدىك قۇندىلىقتار الەمى مەيلىنشە جان- جاقتى، تەرەڭ زەردەلەنەتىنى حاق. بۇل ورايدا ۇلى دالادا ۇلتتىڭ شىعارماشىلىق دانالىعىن، سۇلۋلىققا، كوركەمدىككە دەگەن تالعام- تانىمىن دالەلدەيتىن رۋحاني- زاتتىق مادەنيەتتىڭ ءتولتۋما ەسكەرتكىشتەرى، نەبىر تاڭعاجايىپ وزىق ۇلگىلەرى تۋىنداعانى ايان. ال زامانا تولعاتىپ تۋدىرعان بولمىسى بولەك، تۇلعاسى ەرەك، جاراتىلىسى بولەك تاريحي قايراتكەرلەر تاعدىرى شە؟ !
«تۇڭعيىقتاعى تۇنىقتار» دەيتىن كىتابىندا (استانا، «ەلوردا» ، 2004) باتىس عۇن يمپەرياسىنىڭ بيلەۋشىسى، «قۇدىرەتتىڭ قامشىسى» اتانعان اتاقتى قولباسشى اتتيلا، حالقىمىزدىڭ قورعان- قامالىنداي ابىلاي حان، قانجىعالى قارت بوگەنباي، نياز باتىر، اقىل- ويدىڭ ورمانىنداي تولە بي، عۇلاما شوقان، الاشتىڭ ار- ۇياتىنداي مۇستافا شوقاي تۋراسىندا بىردە تاريحي تراكتات، بىردە كوركەم شىعارما، بىردە ەسسە سيپاتىندا كوسىلتە كەلىستى باياندايدى. جانە دە بايىرعى جەر- سۋ، ادام اتتارىنا، كوشپەلىلەردىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمىنداعى كەيبىر نەگىزگى، ەلەۋلى- بەينەلى ۇعىمدارىنا دا سيپاتتاما بەرىپ وتىرادى. ءسويتىپ، تاريحي جادىمىزدى، قيال كەڭىستىگىن جاڭعىرتىپ جاڭارتادى، ءتۇپ- تۇقيانىمىزدىڭ جۇمباق الەمىندەگى جاڭالىقتى قۇبىلىستارعا بويلاتادى، ويلانتادى، رۋحاني تۇرعىدان تازارتادى.
سونىمەن بىرگە وزىندىك بولجام- بايلامدارىن، ءتۇيىندى وي- تۇيىندەۋلەرىن، تاريحي دەرەكتەردىڭ شىنايىلىعىن پالەوگرافيا، ارحەولوگيا، ارحەوگرافيا، توپونيميكا، ەتنولوگيا مىسالدارىمەن دايەكتەپ وتىراتىنى تاعى بار.
ونىڭ «اتتيلا- وتتىلى» زەرتتەمەسىندە «جالانى مول ارقالاعان جيھانگەردىڭ» ءومىر تاريحىن، اتاتەگىن، ادامگەرشىلىك مادەنيەتىن، وي- پاراساتىن، اسكەري جانە مەملەكەتتى باسقارۋ ونەرىن، كوشپەندىلەردىڭ وركەنيەتكە قوسقان ۇلەسىن (ۇزەڭگى مەن تاعانى اشەكەيلى، ناقىشتى اعاش ارحيتەكتۋراسىن ەۋروپاعا ارعۋ عۇندار اپارعانىن) ناق- ناعىمەن شەبەر سويلەتىپ، جۇتىنتىپ جەتكىزەدى.
زەرتتەۋشىنىڭ كورسەتۋىنشە، اتتيلانىڭ (ەدىل، وتتىلى) اۋەلگى ەسىمى - قونجىق، اكەسىنىڭ اتى - تارتى، اتاسى - ايۋ- مونجىق. قونجىققا ۇستالىق ونەر قونعان، «وشاعىنان، كورىگىنەن كۇنى- ءتۇنى وتتى ۇزبەگەنى ءۇشىن وتتىلى اتانعان» . اتا- بابامىزدىڭ «وشاعىڭنىڭ وتى سونبەسىن!» دەگەن قاسيەتتى وسيەتى بار. ەندەشە وسىلايشا جورامالداپ ويلاۋدىڭ قيسىنى بار.
عۇن تۇركىلەرىنىڭ ىشىندە ەۋروپا ەلدەرىنە ات باسىن تىرەگەن بۇلاردىڭ اعايىندارى ءبالامىر، قودان، ۇلدوستار بولىپتى. ەل كورسىن، جەر تانىسىن، قاناتىن قاقسىن، اسقار بيىككە قىرانداي شارىقتاسىن، اقىل- ويى تولىسسىن دەگەن ىزگى ماقساتپەن اتاسى مونجىق وتتىلىنى باتىس ريم يمپەرياسىنىڭ يمپەراتورى گونورييدىڭ قولىنا «اماناتقا» اتتاندىرعان. «مىڭ شاقىرىمدىق جول ءبىر ادىمنان باستالادى» دەگەندەي، التىن جالدى ارعىماق مىنگەن، قارىنا الماس سەمسەر ىلگەن ۇلى قولباسشىنىڭ داڭقى وسىلاي ءورىلىپتى- اۋ!
اۆتور عۇن كوسەمى اتتيلا تۇلعاسى جايىندا ەۋروپا تاريحناماسىندا قايشىلىقتى، كەرەعار شىعارمالار مول ەكەنىن ەسكەرتەدى. اسىرەسە، يوردان سەكىلدى سىڭار ەزۋ، كورسوقىر، كوزقامان نوتاريۋس - كوشىرمەشىلەر ماكسيمين، سەناتور، اريستوكرات، پريسكتەردىڭ ەستەلىك- جازبالارىنىڭ ءتۇپنۇسقاسىن جويىپ جىبەرگەن دە، وزدەرىنە كەرەكتىسىن عانا تەرىپ العانىن، الا- قۇلالىق جاساعانىن ءادىل كورسەتەدى.
فرانسۋز عالىمى، فيلوسوف جان جاك رۋسسونىڭ:
«ادىلەتتى اتتيلانى قانىشەر دەپ بۇكىل الەمگە جالعان ءسوز تاراتا، كوپە- كورىنەۋ بۇرا سويلەپ، جالا جاپقان تاعى كىم؟» نەمەسە الەكساندر ديۋمانىڭ: «قۇدىرەتتى ءتاڭىرىم، مەنى ءارقاشان قولتىعىمنان دەمەپ، ءار كەز العا جەتەلەيدى دەگەن ەكەن اتتيلا» دەگەن وي- پىكىرلەرىن ورىندى كەلتىرەدى.
ادامزات تاريحىندا اتتيلانىڭ ءجونى بولەك. ول نەمىس تاريحىندا عۇن كوسەمى رەتىندە ايقىندالعان. ەتتسەل دەگەن ناممەن ايتىلعان، ياعني «كوسەم» دەگەن ماعىنادا. باتىس عۇن يمپەرياسىنىڭ استاناسى ەتتسەلبۋرگ بولعانى بەلگىلى. اتتيلانىڭ عاجايىپ سەمسەرى دە اڭىزداي سيپاتتالعان. بۇل - نيبەلۋنگ داستاندارىندا، سكانديناۆيا ساگالارىندا كورىنىس تاپقان. ا. ساتايەۆتىڭ جازۋىنشا، اتتيلانىڭ ەل باسقارۋ سالت- ءداستۇرى سوناۋ تۇران وركەنيەتىنەن، گەرودوت تاريحىندا ەسىمى جازىلعان عۇمىر، ساق تايپالارىنىڭ پاتشاسى، ءاناحارسيستىڭ تۋىسى يدانفيرس، افراسياب بابالارىنان باستاۋ الادى ەكەن. اتتيلا - نامىستى، ارلى، ادىلەتتى قولباسشى. ول - «حريستيان ءدىنىنىڭ قاز تۇرىپ، بۇعاناسى قاتۋىنا كوپ سەپتىگىن تيگىزگەن قايراتكەر. ۇلى جيھانگەر حريستيان ءدىنىنىڭ ۇلكەن ۇياسى بولا باستاعان ەكى شاھار كونستانتينوپول مەن ريمدى جاۋلاپ الۋدان باس تارتقان. ونىڭ بۇل مەيىربان ىسىنە سول زاماننىڭ ۇرىم- جوران قايراتكەرلەرى تاڭىرقاي قاراعان» (31-بەت) .
سۋرەت ونەرىنىڭ اسقان شەبەرلەرى رافاەل مەن دەلاكرۋا وزدەرىنىڭ كاپەللالارعا سالعان سۋرەتتەرىندە اتتيلانى ماڭدايىنىڭ جۇلدىزى بار سىمباتتى اقباقاي اتتىڭ ۇستىندە بەينەلەگەن.
سىنشىلدىق كوزقاراستى شىعارماشىلىق ەڭبەگىندە بەكەم ۇستانعان ا. ساتايەۆ ۇلى جيھانگەر تۋرالى جازىلعان كول- كوسىر شىعارمالاردى اقىل- وي ەلەگىنەن وتكىزىپ سارالايدى. مىسالى، الەم دراماتۋرگياسىنىڭ الىبى شەكسپيردىڭ «وتەللوسى» اتتيلانىڭ جاڭعىرىعى ىسپەتتى دەيدى. ورىس قالامگەرلەرى زينايدا شاحوۆسكايا مەن ەۆگەنيي زامياتين ەۋروپا ارحيۆتەرى مەن كىتاپحانالارىنداعى ۇشان- تەڭىز قۇجاتتاردى ىرىكتەپ- سۇرىپتاپ، ايتۋلى قولباسشىنىڭ ايبىندى تۇلعاسى جونىندە دۇرىس تۇجىرىمدار جاساعانىن ايرىقشا ايتادى. عۇن پاتشاسى اتتيلانىڭ ءومىربايانى مەن جورىقتارى الەمدىك ادەبيەتتە، ناقتىلى كەلگەندە، دراماتۋرگيا جانرىندا قىرۋار تۋىندىلار دۇنيەگە كەلگەنىن تاريحشى سامات وتەنيازدىڭ «اتتيلا» ەڭبەگىندە تاپتىشتەي تالدانعانىن اتاپ وتەدى.
ا. ساتايەۆ توپونيمدىك اتاۋلارعا، ەتنونيمدەرگە وي جارىعىن ءتۇسىرىپ، وزىندىك پايىمداۋلار جاسايدى. مىسالى، ارعۋ ۇلىسىنىڭ كوسەمى، عۇن تايپالارىنىڭ جەتەكشىسى قودان ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ IV عاسىرىندا باتىس ەۋروپا مەن تۇران ەلىن بايلانىستىرىپتى. قاتۋن وزەنى دە قودان ەسىمىمەن توركىندەستىگىن دالەلدەيدى. بۇل ورايدا ەتنونيمنەن توپونيمگە اۋىسقان.
قازاق فولكلورى مەن اۋىز ادەبيەتىندە قودان ەسىمى مول ۇشىراساتىنىن جانە دە ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ «بىزدەردىڭ ءتۇپ اتامىز - اقىن قودان» دەگەن پىكىرىن كەلتىرەدى. «انگلوساكس، يسلاند اڭىز- ەرتەگىلەرىندە قودان ەسىمى كەدمان بولىپ وزگەرىپ، ءدىني سيپاتتا بەينەلەنەدى»، - دەپ جازادى. بۇل ەۋروپا دۇنيەسىندە دانتسينگ، ودان گدانسك بولىپ وزگەرگەنىن بۇرىندى- سوندى تاريحشىلار پىكىر تۋىنداتقانىن ايتىپ وتەدى.
ماجارستاننىڭ ەجەلگى اتاۋى پاننونيا - حۋنگاريا ەكەنىن كورۋگە بولادى. كاتالاۋن «قۇتتى الاڭ» ، «عۇن» ءەتنونيمى ء«بىر ورنىندا تۇرمايتىن تىنىمسىز سالت اتتى» ، «ءبالامىر» «ءمىردىڭ وعى»، «مانساپ»، «شەن»، «بيلىك» دەيتىن ماعىنانى ايقىندايدى دەپ تۇيىندەيدى. ارينە، ويدى وي تۋدىرادى. بەلگىلى ءبىر قۇبىلىستاردىڭ ءمانىن، تەك- توركىنىن تانۋعا سەبەپكەر وي- بولجامدار دەۋگە دە بولادى. زامان كوشى قانشا العا وزسا دا ادامزات زەردەسىندەگى ويلار، پىكىرلەر، يدەيالار، جىرلار وشپەيدى ەكەن- اۋ! «مەنىڭ اكەمنىڭ اعاسى اباقان ساتايەۆ - دەپ جازادى امانتاي ساتايەۆ - 1936 -جىلى ستەپنياك قالاسىندا ماعجان جۇمابايەۆپەن داستارقانداس بولعانى ءۇشىن اباقتىعا قامالىپ، ەكى جىل تۇرمەدە وتىرىپ شىققان» . سودان نە كەرەك، اباقان جيناعان ماتەريالداردىڭ ىشىنەن «ارعۋ- عۇنداردىڭ ايەلدەرى شىرقاعان اندەردىڭ جورامال ءماتىنى» تابىلعان.
ارحيۆ تانۋشى امانتاي ساتايەۆتىڭ كورسەتۋىنشە، زامانا زيالىسى اباقان ساتايەۆ ستەپنياك قالاسىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ ديرەكتورى بولعان. جانە دە تۇران وركەنيەتى، عۇن زامانى، كۇنشىعىس ەلى، الاش يدەياسىنىڭ جالىندى جارشىسى ماعجان جۇمابايەۆپەن 1936 -جىلى ستەپنياكتا ماجىلىستەس بولعاندىقتان، ەكى جىل قاماۋدا وتىرعان. ول سەمەي مەن قىزىلجاردا اۋىلشارۋاشىلىق ارتەلدەرىن ۇيىمداستىرعان.
ساتاي بابانىڭ ءوزى ءورى- قىرى بىردەي داۋلەتتى جانە اقمولالىق كوپەس كۋپرينگە ۇلەسكەر بولعان.
عۇن زامانىنىڭ ەسكىلىكتى جىرلارىنىڭ اسىل جۇرناعى ⅩⅩعاسىرعا دا كەلىپ جەتكەن. ⅩⅩ عاسىردا الاش قايراتكەرلەرى سماعۇل سادۋاقاس ۇلى، جۇسىپبەك ايماۋىت ۇلى، مۇحتار اۋەزوۆ، ابىكەي، عازيز جانە قانىش ساتبايەۆتار، الكەي مارعۇلان سياقتى ساڭلاقتاردىڭ مۇراتتاسى، تىلەۋشىسى اباقان ساتايەۆتىڭ (امانتاي ساتايەۆتىڭ اكەسىنىڭ اعاسى) جيعان- تەرگەن قولجازبالارىنىڭ اراسىنان «ارعۋ- عۇنداردىڭ ايەلدەرى شىرقاعان اندەردىڭ جورامال ءماتىنى» دەيتىن پاراقتاردا مىناداي سىرى دا، جۇمباعى دا تەرەڭ:
«قاراعىم- اۋ! قاراعىم- اۋ!
جولىڭا شىعىپ، الدىڭ توسىپ،
ماڭايىمنان اينالا ءوتىپ،
اق شەكەمنەن كۇن كولەگەيلەپ،
اينالاما قارادىم- اۋ!
قالقام- اي! قالقام- اي! اي قالقام!
اقىلىڭا سىمبات- كوركىڭ ساي قالقام!
التىن- كۇمىس، بىلەزىك- جۇزىك،
ۇزبە سىرعام، سىزبا ۇزدىك.. .
مەرۋەرت ءتىزىپ كەۋدەمە،
اسىل تاسقا مالىنعان
القام- اي! القام- اي!
القامدى ايتسام تۇسەدى ويىما
قاي- قايداعى الىستاعى قالقام- اي!»
مۇنداعى ءسوز- وبرازدار، ءسوز- سيمۆولدار، ءسوز- ۇعىمدار عۇن ونەرىن تولىق سيپاتتايدى دەۋگە بولادى. اباقان ساتايەۆ لاتىنشا «ۇلگى جىرى» دەپ بەلگى سوققان.
ارعۋ- عۇن زامانىنىڭ بەينەلى ورالىمدارىن دا تاپقىرلىقپەن تانىپ، وقىرمانعا توسىنسىي ۇسىنادى. عۇن شەبەرلەرى، ۇستالارى گارمونياعا باي، گەومەتريالىق تۇرعىدان كوركەم زاتتار، بۇيىمدار تۋىنداتسا، سوعان لايىق زەردەلى قاۋىم مىناداي تەڭەۋلەر مەن كوركەم كەلىستى ءسوز تىركەس-
تەرىن توقىعان: «ۇرشىقتاي ۇيىرىلگەن» ، «قۇيىپ قويعان قۇرىشتاي» ، «ۇزەڭگىسى ۇزبە التىن» ، «تەبىنگىسى تەرمە التىن». ۇزەڭگى، تاعا، ساۋىت- سايمان، قارۋ- جاراق - ساق، عۇن، تۇركى تايپالارىنىڭ جان سەرىگى، ءتولتۋما ونەرى.
تاريحشى- ارحيۆتانۋشى ا. ساتايەۆتىڭ «اتتيلا- وتتىلى» دەيتىن تاريحي- تانىمدىق زەرتتەۋىندە تاريحي جەر- سۋ اتاۋلارىنا، ەتنونيمدەرگە، توپونيمدەرگە، ياعني ارعۋ- عۇندار ەتنولوگياسىنا وي جۇگىرتىپ، لوگيكالىق تۇجىرىمدار جاسايدى.
ايتالىق: 1. «قودان - وتكەن مىڭجىلدىقتىڭ IV عاسىرىنىڭ اياعىندا حالىقتاردىڭ ۇلى كوشى تۇسىندا باتىس ەۋروپا مەن تۇران دالاسىن بايلانىستىرعان عۇن تايپالارىنىڭ باسشىسى. ونىڭ اۋەلگى مەكەنى - بۇگىنگى بايكال كولى، ارعۇن، ەنيسەي وزەندەرىنىڭ بويى» . بۇل ۇعىم «قودىن»، «قوتىن ، «قاتۋن» (وزەن) بوپ وزگەرىسكە ءتۇسىپ، ەتنونيمنەن توپونيمگە اۋىسقانىن ەسكەرتەدى اۆتور. بۇل تۋراسىندا ول شاكارىم («قوڭىرات، نايمان، ارعىن، قىپشاق تورتەۋى تۋعان ەكەن قودان بايدان» ) مەن ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ («بىزدەردىڭ ءتۇپ اتامىز اقىن قودان» ) تولعام- بايلامدارىنا جۇگىنەدى. توقەتەرى، انگلوساكسون، يسلاند اڭىز- اڭگىمەلەرىندە قودان كەدمان اتانىپ، بالتىق تەڭىزى جاعالاۋىنداعى قودان ەسىمدى شاھار نەمىسشە - دانتسيگ، پولياكشا - گدانسك بولىپ وزگەرگەن دەپ تۇيىندەيدى.
- كاتالاۋن - قۇتتى الاڭ. نەمىسشە «گۋتتىڭ» توركىنى «قۇت»، «جاقسى».
- ءبالامىر - «ءمىردىڭ وعى». كەيىن كەلە «ءامىر»، «شەن»، «مانساپ»، «بىلىك» ماعىناسىنا ويىسقان.
- «پاڭ» دەيتىن قازاقشا لاۋازىم اتى پولياك تىلىندە تۋرا ماعىناسىندا جۇمسالادى ەكەن. بۇل - «باسشى»، «جەتەكشى»، «اۋقاتتى» دەگەن ءسوز.
- كارىپ- اتا (كارپات تاۋى)، پاناگوريا - پاناتاۋ - قاراتاۋ، ۇرىن - ۆيزانتيا.
اباقان ساتايەۆتىڭ ماتەريالدارىن جازۋشى ءانۋار ءالىمجانوۆ «جاۋشى» رومانىنا پايدالانعان.
زادىندا، ارحيۆيست- تاريحشى، جازۋشى ا. ساتايەۆتىڭ «اتتيلا- وتتىلى» ەسسەسى عىلىمي تانىمىڭدى تەرەڭدەتەدى، سونى وي- پىكىرلەر وربىتۋگە قۇلشىندىرادى.
ا. ساتايەۆتىڭ سۋرەتكەرلىك قولتاڭباسى شوقان مەن تەزەك تورەنىڭ ديالوگىندا، تۇران شەبەرىنىڭ تاستى جىلاتۋىن، جاناقتىڭ قوبىزىن، شوقاننىڭ وسيەتىن، باتاسىن سيپاتتاۋىندا جارقىن كورىنىس تاپقان.
ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمىزدى كوركەيتەتىن، ۇعىم- تۇسىنىكتەر دە مول. ماسەلەن، ۇلتتىق كيىم ۇلگىلەرى، ىدىس- اياق تۇرلەرى، ويۋ- ورنەكتەرى، تابيعات قۇبىلىستارى.
امانتاي اعا بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا ءومىر سۇرسە دە، «الپامسا اپاندا دا الپامسا» دەگەندەي، بابالار داۋسىن ۇرپاقتارىنا ەستىرتتى.
ءاربىر ادەبي- كوركەم قۇبىلىستىڭ ءتۇپ- توركىنىنە ءۇڭىلۋدى ماشىق ەتكەن رۋحانيات قىزمەتكەرىنىڭ بىلىمدىلىگىنىڭ، تەرەڭ وي تولعاۋىنىڭ، پاراساتتى كوزقاراسىنىڭ تولىق ايعاعى رەتىندە «ەسكەندىرگە بارار جولدا» دەيتىن بايىپتاماسىن ايتۋعا بولادى. مۇندا ول ابايدىڭ «ەسكەندىر» پوەماسىنداعى (1887) تاريحي اڭىزدىڭ ءفالسافالىق مانىسىنە (ادامنىڭ كوز سۇيەگىنىڭ) ، مازمۇنىنا تەرەڭ سيپاتتاما بەرەدى. مۇنداي ءتۇيىندى تۇجىرىم جاساۋ ماقساتىندا ارحيۆاريۋس، الدىمەن فيردوۋسيدىڭ «شاحنامەسىن»، نيزاميدىڭ «ەسكەندىر- نامەسىن»، ءامىر حوسروۋدىڭ «ەسكەندىر ايناسىن»، ناۋايدىڭ «ەسكەندىر قاقپاسىن» ساليقالىلىقپەن سارالاپ، ەرەكشەلىكتەرىن، كوركەمدىك شەشىمدەرىن اڭگىمەلەيدى. ايتالىق، فيردوۋسيدىڭ ەسكەندىرگە ارنالعان تۇسىندا ۇلى جيھانگەردىڭ براحماندارعا (گيمنوسوفيستەرگە، ياعني جالعاننىڭ قىزىقشىلىقتارىن مانسۇقتاعان تازا زيالى ءبىلىمپازدار) جورىعى سۋرەتتەلەدى. جانە بەيكۇنا قاۋىمعا قىمبات دۇنيە- مۇلىكتەر ۇسىنسا، ولار ازار دا بەزەر بولىپ، باس تارتادى.
سودان سوڭ ەسكەندىر زەڭگىر كوكپەن تالاسقان مۇنار شىڭنىڭ باسىنا باسپالداقپەن ورمەلەپ شىقسا التىن تاقتىڭ ۇستىندە ارۋاق وتىر ەكەن. ودان ءوزىنىڭ دامەسى بولادى. سوندا ارۋاق شامىرقانىپ: «سەن وراسان مول ەل مەن جەردى يەلەنسەڭ دە، كوپ جاۋدى جەڭسەڭ دە، دوستارىڭنان ايىرىلساڭ دا، ىنساپسىز، تويىمسىز ەكەنسىڭ. كەرى قايت!» - دەيدى.
نەمەسە حوراساندىق ءابۋحاميد عازالىنىڭ «پاتشالار ءۇشىن التىننان قورىتىلعان اقىل- ويدىڭ جيناعىندا» ءبىر داناگوي ساندىقتان ادامنىڭ باس سۇيەگىن سۋىرىپ الىپ، ەسكەندىردىڭ الدىنا قويىپ: «بۇل باس سۇيەكتىڭ يەسى وسى دۇنيەدەگى ەڭ كۇشتى مەملەكەتتىڭ بىرەۋىن بيلەپ ەدى. ول ءوزىنىڭ قاراۋىنداعى حالىقتى، قاناپ، السىزدەردى رەنجىتىپ، ۋاقىتىن فاني جالعاننىڭ مۇلكىن جيناۋعا باعىشتادى. اللا مۇنىڭ جانىن جاھاننامعا سۇراتتىرىپ الدى دا، تامۇققا سالدى. ال قۋ باسىڭنىڭ قازىرگى كەيپى مىناۋ، - دەگەن ول ەكىنشى سورەدەن تاعى ءبىر قۋ باستى الىپ، زۇلقارنايىننىڭ الدىنا توستى.
- بالكىم، مىنا باستى تانىرسىڭ؟ - دەپ سۇرادى الگى ەل بيلەۋشى مىسقىلمەن كوز تاستاپ.
- جوق. مۇنى دا تانىمادىم، - دەپ كۇرسىنە جاۋاپ قاتتى زۇلقارنايىن.
- بۇل باستىڭ يەسى ادىلەتتى پاتشا بولىپ وتكەن جان. ءوزى بيلەگەن ەلدىڭ ادامدارىنا جاقسىلىق پەن عيبراتتىلىقتى كوپ جاساعان ادام، اللا تاعالا مۇنىڭ دا جانىن الىپ، پەيىشكە ورنالاستىردى، - دەگەن ءبىلىمدار بيلەۋشى زۇلقارنايىننىڭ باسىنا قولىن سالىپ:
- ال ەندى سەن مىنا باستى نە كۇتىپ تۇرعانىن بىلەمىسىڭ؟ - دەپ سۇراپتى. جيھانگەردىڭ تومەن قاراپ، وكسي بەرۋدەن باسقاعا مۇرشاسى كەلمەپتى» . («الاشتىڭ اسىلدارى» ، 76 بەت)
ال نيزامي داستانىندا ءبىر ماشايىق جاھانعا ءماشھۇر جيھانگەرگە تاۋدان دا سالماقتى ءبىر ءتۇيىر تاس بەرەدى. سويتسە، ونى ءبىر ۋىس توپىراق جەڭىپ كەتەتىنىن بىلگەن شاح:
- ءبىر ۋىس توپىراق ءبۇتىن دۇنيەنى باعىندىرۋدى ويلاعان ميىڭدى شىرىتۋگە جەتەدى، - دەپ جەتەسىنە جەتكىزەدى.
ءامىر حوسروۋدىڭ «ەسكەندىر ايناسىندا» ءبىر ۋىس توپىراقتىڭ سيمۆوليكالىق ماعىناسى وزگەشە تۇسىندىرىلەدى.
وي زەرگەرى ا. ساتايەۆ شىعىستىڭ كلاسسيكالىق پوەزياسىن تەرەڭ، سۇڭعىلا بىلگىرلىكپەن زەردەلەي وتىرىپ، ۇلى شايىر ءابدىراحمان ءجاميدىڭ «ەسكەندىردىڭ عاقليا كىتابىنداعى» مىنا ءبىر ءتامسىلدىڭ سىرىنا زەيىن اۋدارادى.
شاھزادا ەكى ولىكتىڭ باس سۇيەگىن ەسكەندىر پاتشاسىنىڭ الدىنا قويادى دا:
- مىناۋ پاتشانىڭ باس سۇيەگى، ال مىناۋ قايىرشىنىڭ باس سۇيەگى، وسى ەكەۋىندە ءدال قازىر قانداي ايىرما بار؟ - دەيدى دە، دەرەۋ شاھزادانىڭ ءوزى:
- قازىر بۇل قۋ باستاردىڭ ءبىر- بىرىنەن ەشبىر ايىرماسى جوق، ەكەۋى دە تەڭ، - دەپ نۇسقالى ويىن شەگەلەپ ايتادى.
دەمەك، شىعىس شايىرلارىنىڭ داستاندارىندا جالعان دۇنيەنىڭ ءرامىزى رەتىندەگى قۋراعان باس سۇيەگى، ءبىر ۋىس توپىراق، ءبىر ءتۇيىر تاس ماعىناسىن تاريحشى، دەرەكتانۋشى امانتاي ساتايەۆ بارىنشا باجايلاپ ءتۇسىندىرىپ، ابايدىڭ ەسكەندىر تاقىرىبىنىڭ باستاۋ نەگىزدەرىن، تاريحي جانە جاڭاشىلدىق ەلەمەنتتەرىن، (تالمۋد پەن بيبليادان وربىتكەنىن) سۋرەتكەرلىكپەن دۇرىس پايدالانىپ، جاڭاشا كوركەمدىك شەشىم تاپقانىن بايسالدىقپەن اڭگىمەلەيدى.
***
ماعجان جۇمابايەۆتىڭ شىعارماشىلىق ءومىربايانى مەن ونەرپازدىق ورتاسىنا (اسىرەسە، ورىس زيالىلارىنا) بايلانىستى ءونىمدى ويلار وربىتەدى. ونىڭ «ماعجان مەن ەسەنين» ، «ماعجان مەن ماندەلشتام» دەيتىن ەسسەلەرىندە زەيىن شاشكين مەن قاينەكەي جارماعامبەتوۆ ايتقاندارىنان تياناق ەتە وتىرىپ، شوقان ءۋاليحانوۆتان كەيىنگى ورىستىڭ داڭقتى كوركەم ءسوز شەبەرلەرىمەن توننىڭ ىشكى باۋىنداي جاقىن بولعان ماعجان جۇمابايەۆتىڭ شىنايى دوستارى بولا بىلگەن ۆالەريي بريۋسوۆتى، سەرگەي ەسەنيندى، ۆسيەۆولود روجدەستۆەنسكييدى، ميحايل سۆەتلوۆتى ىلتيپاتپەن اتايدى.
ماعجان مەن ماندەلشتام اقىندىق شەبەرلىك جاعىنان دەڭگەيلەس ءارى تاعدىرلاس (ستاليندىك قۋعان- سۇرگىننىڭ قۇربانى) .
ا. ساتايەۆتىڭ وسىلاي وي وربىتۋىنە ەكى سەبەپ بار. بىرىنشىدەن، 1934 -جىلى زەيىن شاشكين ماسكەۋدىڭ باسپا- رەداكسيا ينستيتۋتىنا ءتۇسىپ وقىعاندا وسيپ ەميليەۆيچ ماندەلشتام ۇشىراسىپ، جوپەلدەمەدە «اي، كازاح!» ماگانى بىلەسىڭ بە دەپ عايىپ بولىپتى.
ەكىنشىدەن، 1970- جىلداردىڭ باسىندا قايراتكەر قاينەكەي جارماعامبەتوۆ ۇيىندەگى باي كىتاپحاناسىنان ماعجاننىڭ 1912 -جىلى قازاندا باسىلعان «شولپان» جيناعى مەن «ايقاپ»، «اباي»، «شورا» جۋرنالدارىن كورسەتىپتى.
نەگىزىندە، ۇلتتىڭ ۇلى تۇلعاسى ماعجان جۇمابايەۆتى كەڭەستىك يدەولوگيا جوق قىلۋعا تىرىسسا دا، شىرماۋىقشا شىرماسا دا، تىيىم سالا الماعانى ءمالىم. حالىق ۇمىتقان جوق.
بىردە تاريحي ەسكەرتكىشتەر قورعاۋ قوعامىنىڭ ءتوراعاسى ءانۋار ءالىمجانوۆ: «مىناۋ ماعجان جۇمابايەۆتىڭ قولجازبا- جيناعى. سەندە بولسىن. ۇيىڭدە ۇستا. مەنىڭ «دوستارىم» كوپ قوي. سەن ءارحيۆيسسىڭ، سوندىقتان ماعجان اقىننىڭ قولجازبا- جيناعىنىڭ ەكى كىتابىن ساقتاپ جۇرەر دەپ ادەيى تاپسىرىپ وتىرمىن»، - دەپتى ۇلت تاريحىن تۇگەندەۋشى امانتاي اعا ساتايەۆقا.
تابيعاتىنداعى پاراساتتىلىق پەن تياناقتىلىق اقيقاتتى انىق تانۋعا، سەبەبىن ناقتىلى تەرەڭ تۇسىندىرۋگە، بايىپپەن تولعاۋعا ۇمتىلادى. بۇرىنعىلاردىڭ (كورگەنى، ەستىگەنى، وقىپ- توقىعانى، تۇيگەنى ولشەۋسىز ەستىلەردىڭ) «اقىلىم - اتام، ءبىلىمىم - بۇرىنعى بابام، سالتاناتىم - سابىرىم، ءسۇزىپ سويلەيتىن ءسوزىم» دەيتىن قاعيداسىن جادىندا ۇستاعان قالام قايراتكەرى ماعجان ءومىربايانىنىڭ بەيمالىم سىرلارىنا، عىلىمى- شىعارماشىلىق الەۋەتىنە زەر سالادى. تۇران تۇلعاسى 1922-1923 -جىلداردا (ياعني، ءبىر جىل شاماسىنداي) تاشكەنتتە قىزمەت ىستەپ، قىرعىز عالىمدارى قاسىم تىنىستانوۆ پەن يمانعالي اراباي ۇلىمەن ىسىقكول، توقماق، بىشكەك، جەتىوگىز، ءبورىانا دەيتىن تاريحي قاستەرلى مەكەندەرىن ارالاپ، اسەرلەنىپ، بىرنەشە جىر شىعارادى.
ماعجاننىڭ تومدارىنا ەڭبەگەن «قىرعىزدار» دەيتىن عىلىمي- تانىمدىق سيپاتى جوعارى زەرتتەۋىن تاۋىپ، مۇنى «الاشتىڭ اسىلدارى» (الماتى، 2008. 144-150 بەتتەر) كىتابىندا جاريالايدى.
جانە جازۋشىنىڭ پەسالارى، ەستەلىكتەرى، جولجازبالارى دا، ⅩⅩعاسىرداعى كوركەمونەر شەبەرلەرى تۋراسىندا وي- تولعاۋلارى دا تانىمدىق، تاعىلىمدىق، تاريحيلىق تۇرعىدان دا قىمبات.
ءيا، ۇلت تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى نەبىر سيرەك ادەبي- تاريحي دەرەكتەردى سۇڭعىلا ءبىلىمپازدىق زەردەلىلىكپەن جيناستىرىپ- جاڭعىرتىپ، جۇيەلەپ جىكتەگەن، ءاربىر قۇبىلىستىڭ، وقيعانىڭ ءتۇپ- تامىرىنا، باستاۋ- نەگىزدەرىنە شۇقشيا ءۇڭىلىپ، ساقيلىقپەن سىر تۇيگەن تابيعاتىنان ارحيۆتانۋشى، جازۋشى، دراماشى، ەتنوگراف، كينوسسەناريشى امانتاي ساتايەۆتىڭ (1933-2003) عاسىرلار تۇڭعيىعىنان، ءتول تاريحىمىزدىڭ تۇنىعىنان تانىپ- تاپقان قىمبات قۇندىلىقتارىنىڭ الەمى ءارقاشاندا قىزىقتىرا بەرمەك.
سەرىك نەگيموۆ،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
«ايقىن» گازەتى