قانداستاردى قۇلشىندىرعان قۇرىلتاي
كەزدەسۋلەر ەل استاناسىنىڭ وزىندە- اق باستالدى دا نەگىزگى جيىن - كىشى قۇرىلتاي بايان-ولگەيدە ۇلاستى.
«وتانداستار» قورى ۇكىمەتتىك ەمەس اكسيونەرلىك قوعامىنىڭ ءتوراعاسى ابزال ساپاربەك ۇلى باستاعان دەلەگاتسيا قۇرامىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى مالىك وتاربايەۆ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ موڭعولياداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى عابيت قويشىبايەۆ، سەنات دەپۋتاتى عالياسقار سارىبايەۆ، ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ءۇنزيلا شاپاق، نۇرگۇل تاۋ، جارقىنبەك امانتاي، بولات كەرىمبەك، ديپلوماتيا ارداگەرى سايلاۋ باتىرشا ۇلى، جازۋشى-پۋبليتسيست، قازاقستان پەداگوگيكالىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، پروفەسسور مارات توقاشبايەۆ، اقىن اۋىت مۇقيبەك، اقىن كادىربەك قۇنىپيا ۇلى، تۇركياداعى ميمار سينان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ءابدىۋاحاپ قارا، قازاقستاننىڭ موڭعولياداعى بۇرىنعى ەلشىسى قالىبەك قوبلاندين بولدى. كىشى قۇرىلتاي قازاقستان مەن قانداستار اراسىنداعى ەلەۋلى ءىس-شارا عانا ەمەس، ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى مادەني- دوستىق بايلانىستاردى نىعايتۋدىڭ ناقتى مىسالىنا اينالدى.
نۇر جاۋعان كۇن
كۇن دۇيسەنبى. Hunnu اىr اۆياكومپانياسىنىڭ Bombardier-145 ۇشاعى الماتىنى ارتقا تاستاپ 3,5 ساعاتتا موڭعوليا ەلىنىڭ استاناسى ۇلان-باتىر قالاسىنىڭ «شىڭعىس حان» اۋەجايىنا كەلىپ قوندى. الماتىداعى ىستىققا ۇيرەنىپ قالعان ءبىز ينتەرنەتتەن ۇلان-باتىردا جازدا تەمپەراتۋرا 40 گرادۋسقا دەيىن بارادى دەگەندى وقىپ جەڭىل كيىنىپ العانبىز عوي. ۇشاقتان سىرتقا شىقساق، كادىمگىدەي سالقىندىق سەزىلەدى. 11 گرادۋس قانا جىلى بولىپ تۇر. اۋەجايدان قالاعا دەيىن 54 شاقىرىم دەگەن. ءبىراق ءبىز ەكى ساعاتقا جۋىق جۇردىك. الماتىنىڭ كەپتەلىسى كەپتەلىس پە، ۇلان-باتىردىڭ كەپتەلىسى ونشاقتى شاقىرىمعا سوزىلىپ كەتەدى ەكەن.
سوندىقتان باراتىن جەرگە ەكى-ءۇش ساعات ەرتە شىعۋ بۇل جاقتا قالىپتى جاعداي كورىنەدى. اسپان تۇنەرىپ، جاڭبىر باياۋ سىلبىرەپ تۇر. بۇل جاقتا جاڭبىر جىلىنا ءۇش-ءتورت كۇن عانا جاۋادى ەكەن. ءبىز سول اسىقپاي سىلتەيتىن جاڭبىرعا تاپ كەلىپپىز. «نۇر جاۋىپ تۇر» دەستىك.
موڭعوليا تەڭىزبەن شەكتەسپەيتىن تەك قۇرلىقتاعى مەملەكەت. جەر كولەمى جاعىنان الەمدە 17-ورىندا. حالقى - 3,5 ميلليون ونىڭ تەڭ جارتىسىنا جۋىعى ۇلان-باتىردا تۇرادى. باسپانا جەتىسپەيتىندىكتەن شىعار، قالادا كيىز ۇيلەر كوپ. موڭعولداردا «جەر - تامىرىمەن، اسپان - جۇلدىزدارىمەن، مۇحيت - سۋىمەن، ادام - اقىلىمەن، كۇن - شۋاعىمەن باي» دەگەن ماقال بار ەكەن. بۇرىن تانىمايتىن سەرىكتەستەر وسى جولدا تانىسىپ- ءبىلىسىپ جولىمىزدى قىسقارتىپ جاتىرمىز. كوشەدەگى كولىك نەگىزىنەن جاپون مەن كورەيدىكى. ورىستىڭ بىردە- ءبىر ماشينەسى كوزىمىزگە تۇسپەدى. قىزىق بولعاندا بۇل جاقتا ەشكىم ورىسشا سويلەمەيتىن كورىنەدى. قالا ورتالىعىنداعى Springs قوناقۇيىنە جەتتىك.
العاشقى كەزدەسۋ
العاشقى كەزدەسۋ ەرتەسىنە ۇلان-باتىردىڭ تۇبىندەگى نالايح ايماعىندا باستالدى. ايماق باسشىسى چ. رادناابازار دەلەگاتسيا مۇشەلەرىن جىلى قاباقپەن قارسى الدى. بۇل ايماقتا بەس مىڭنان استام قانداسىمىز تۇرادى ەكەن. كەزدەسۋدە «وتانداستار» قورىنىڭ باسشىسى قازاقستاندىق دەلەگاتسيا مۇشەلەرىن تانىستىرىپ ءوتتى. دەلەگاتسيا قۇرامىنداعى ءماجىلىس دەپۋتاتى ءۇنزيلا شاپاق ءدال وسى مەكەننىڭ پەرزەنتى ەكەن. تانىستارى، تۋىستارى، سىنىپتاستارى ءماز بولىپ جاتىر. ءماز بولماي شە، شيرەك عاسىر بۇرىن ارمان قۋىپ كەتكەن بويجەتكەن ەندى مىنە، كىندىك قانى تامعان جەرگە كونستيتۋتسيالىق زاڭنامانىڭ مامانى، ءارى دەپۋتات بولىپ ورالىپ تۇر. سىنىپ جەتەكشىسىنىڭ تەبىرەنىسىن ايتساڭىزشى؟!
كەزدەسۋ بارىسىندا ابزال ساپاربەك ۇلى موڭعوليا ۇكىمەتىنىڭ موڭعول جەرىن مەكەندەپ وتىرعان قازاق حالقىنا جاساپ وتىرعان قومقورلىعىنا ريزاشىلىق ءبىلدىردى. وسىدان ءبىر جارىم جىل بۇرىن موڭعوليانىڭ سىرتقى قاتىناستار ءمينيسترى باتمۋنح باتسەتسەگتى قابىلداعان كەزىندە قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆ: «موڭعوليا - ءبىزدىڭ سەنىمدى ءارى ستراتەگيالىق سەرىكتەسىمىز. مەملەكەتتەرىمىزدى ورتاق تاريحىمىز بىرىكتىرەدى. موڭعول حالقىنا، موڭعول مەملەكەتىنە دەگەن قۇرمەتىمىز ەرەكشە. وسى ىنتىماقتاستىعىمىزدى ودان ءارى ارتتىرىپ، ءىس جۇزىندە نىعايتا بەرۋىمىز قاجەت دەپ سانايمىن» دەگەن بولاتىن.
ودان ءارى: «وسى ءساتتى پايدالانا وتىرىپ، ەتنيكالىق قازاقتارعا كورسەتىلىپ وتىرعان قۇرمەت پەن قامقورلىعى ءۇشىن ءسىزدىڭ ەلدىڭ باسشىلىعىنا جانە موڭعول حالقىنا ريزاشىلىعىمدى بىلدىرەمىن. موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ءتىلىن، مادەنيەتى مەن ءداستۇرىن ساقتاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا تىعىز ىنتىماقتاستىعىمىز جالعاسا بەرەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن. بۇل - ءسىزدىڭ مەملەكەتىڭىز جۇرگىزىپ وتىرعان ۇلتتىق ساياساتتىڭ ناتيجەسى»، - دەپ موڭعول مەملەكەتىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىنا جوعارى باعا بەرگەن. ابزال ساپاربەك ۇلى دا وسى ارنادا جاتىق تا، جاراسىمدى لەبىزىن ارناپ جاتتى. بۇرىن تۇركيادا ەلشى بولعان، ۇلكەن ديپلوماتيالىق مەكتەپتەن وتكەن ازامات قامشى سالدىرا ما؟
قازاقستاننىڭ موڭعولياداعى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشىسى عابيت قويشىبايەۆ ايماق باسشىلىعى مەن جەرگىلىكتى قانداستارىمىزعا جىلى لەبىزىن ءبىلدىرىپ، كىشى قۇرىلتاي جۇمىسىنا ساتتىلىك تىلەدى. مەملەكەت باسشىسى اتىنان بىرنەشە ازاماتقا ماراپات تاپسىردى.
نالايحتا تۇراتىن قانداستارىمىزبەن كەزدەسۋدەن كەيىن ساپار شىڭعىس حان ەسكەرتكىشىنە قاراي جالعاستى. ايرىقشا ۇلكەن ەتىپ جاسالعان شىڭعىس حاننىڭ ات ۇستىندەگى ءمۇسىنى الەمدەگى ەڭ ءىرى ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى. بيىكتىگى 40 مەتر. اتتىڭ قۇيرىعى جاعىنداعى ليفتىمەن جوعارى كوتەرىلەسىڭ. ودان جوعارى باسپالداقتارمەن ورلەيسىڭ. اتتىڭ ەكى قۇلاعىنىڭ ورتاسىنداعى الاڭشادان بۇكىل اينالا الاقانداعىداي كورىنەدى. مۇراجاي ەكسپوناتتارى دا بىرەگەي. بۇكىل شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ شەجىرەلىك كەستەسى كوز تارتادى. بۇل ەسكەرتكىش قانا ەمەس ۇلان-باتىرداعى شىڭعىس حان مۇراجايى دا جۇرتشىلىقتى وزىنە ماگنيتتەي تارتىپ تۇراتىن مادەني وردا.
ەلۋگە جۋىق ەڭبەك ەرى شىققان
بۇدان كەيىنگى ماڭىزدى كەزدەسۋ ەرتەسىنە «قازاقستان مەن موڭعوليا قارىم-قاتىناستارىنىڭ دامۋ بولاشاعى» دەگەن تاقىرىپتا موڭعوليا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ءوتتى. دوڭگەلەك ۇستەل باسىنداعى سۇحباتتا ابزال ساپاربەك ۇلى، ءۇنزيلا شاپاق، سايلاۋ باتىرشا ۇلى، ءابدىۋاحاپ قارا جانە وسى جولداردىڭ اۆتورى ەكى ەلدىڭ ءوزارا ەكونوميكالىق، مادەني- دوستىق بايلانىستارىن دامىتۋ تۋرالى ويلارىن ورتاعا سالدى. موڭعوليا-قازاقستان پارلامەنتارالىق دوستىق توبىنىڭ تەڭ ءتوراعاسى ق. بەدەلحان، موڭعوليانىڭ قازاقستانداعى تۇڭعىش ەلشىسى ب. بامباجاۆ، موڭعوليانىڭ بۇرىنعى پرەمەر-ءمينيسترى ش. گۋنگادورج پىكىر ءبىلدىردى.
موڭعوليانىڭ ەكس-پرەزيدەنتى پۋنسالمااگين وچيربات مىرزانىڭ قاتىسۋى دا جيىنعا وزىندىك سالماق بەردى.
مونعوليا ەلىندەگى قازاقتاردان 150-گە جۋىق عىلىم دوكتورى شىعىپتى. ەكى قازاق ازاماتى پرەمەر- ءمينيستردىڭ ورىنباسارىنا دەيىن كوتەرىلگەن. نالايح شاحتەر قالاشىعى بولعاندىقتان مۇندا كەنشى ماماندىعىن يگەرگەن قازاقتار كوپ ەكەن. 50 گە جۋىق قانداسىمىز «ەڭبەك ەرى» قۇرمەتتى اتاعىنا يە بولعان. بەس قازاق مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى اتانىپتى. قازىر ەكى حالىق جازۋشىسى، بەس حالىق ءارتىسى اتاعىن العان ونەر مايتالمانى موڭعوليا قازاقتارىنىڭ ماقتانىشى. وسى كەزدەسۋ سوڭىندا موڭعوليانىڭ حالىق جازۋشىسى سۇلتان تاۋكەي ۇلىنىڭ جاڭا كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى وتكىزىلدى.
«پوليتبيۋروداعى» تۇستىك
تاعى ءبىر ەستە قالارلىق وقيعا - قازاقستاندىق قوناقتاردى سول كۇنى موڭعوليانىڭ مەملەكەتتىك ۇلى حۋرالىنىڭ ءتوراعاسى گومبوجاۆىن زاندانشاتار مىرزانىڭ قابىلداۋى بولدى. عيماراتتىڭ «پوليتبيۋرو» دەپ اتالاتىن زالىندا ەكى جاقتى بايلانىستاردى دامىتۋدىڭ ءبىرقاتار وزەكتى ماسەلەلەرى تالقىلاندى. بۇل كەزدە ءبىزدىڭ دەلەگاتسياعا وساكا ارقىلى جەتكەن قازاقستان رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى مالىك وتاربايەۆ، قوساعاش ارقىلى جەتكەن سەنات دەپۋتاتى عالياسقار سارىبايەۆ، ءماجىلىس دەپۋتاتتارى جارقىنبەك امانتاي مەن بولات كەرىمبەك كەلىپ قوسىلعان.
ءتوراعا ترانس- التاي ديالوگ پلاتفورماسىن قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتتى. بۇل ديالوگ پلاتفورماسى اياسىندا تاريح، ارحەولوگيا، ادەبيەت پەن عىلىم سالاسىندا ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرۋعا بولاتىنىنا توقتالدى. ءتوراعا ءسوزىن ساباقتاپ دەلەگاتسيا قۇرامىنداعى قازاق جازۋشىلارىن موڭعوليادا ءداستۇرلى تۇردە وتەتىن ادەبيەتشىلەر فورۋمىنا شاقىردى. وسى ورايدا ابزال ساپاربەك ۇلى وتە جاقسى وي ايتتى: «ءبىز قازاق جانە موڭعول حالىقتارى ۇلى دالانىڭ كونە وركەنيەتىنىڭ مۇراگەرلەرىمىز. ءبىزدىڭ ماقتان تۇتار تاريح، ءتىل، ادەت- عۇرىپ پەن ءداستۇر سياقتى ورتاق قۇندىلىقتارىمىز بارشىلىق. سوندىقتان دا قازاق پەن موڭعول حالىقتارى ءبىر- بىرىنە وتە جاقىن»، - دەدى باۋىرلاستىقتىڭ ءجىبىن شيراتىپ.
كەزدەسۋدە ەكى ەلدىڭ پارلامەنت دەپۋتاتتارى ءوز ويلارىن ورتاعا سالدى، پارلامەنتارالىق بايلانىس باۋىرلاس ەلدەردىڭ ىنتىماقتاستىعىن نىعايتۋدا قىزمەت ەتەتىنىنە نازار اۋدارىلدى. بۇگىنگى تاڭدا الەمدە پارلامەنتتىك ديپلوماتيانىڭ ءرولى وسە تۇسكەنى اتاپ ءوتىلدى.
پىكىر الماسۋلار بىرتىندەپ تۇستىك اسقا ۇلاستى. «پوليتبيۋرو» زالىندا كەزىندە موڭعوليا باسشىلىعى تۇستەنەدى ەكەن. وسى جەردەن ءدام تاتۋ ەندى بىزگە ءناسىپ بولىپتى. قىزىق بولعاندا مۇنداي رەسمي قوناقاسىلاردا شاي بەرىلمەيدى ەكەن. شايقۇمار ءبىزدىڭ قازاققا بۇل اۋىرلاۋ ءتيدى.
بايان-ولگەيدەگى مەيماندوستىق
«التايدىڭ كەلىپ سالاسىنا مەن،
كەرۋەن دە كەرۋەن ءسوز ارتىپ،
بايان-ولگەيدىڭ اۋاسىمەنەن
قولقامدى تۇرمىن تازارتىپ»، - دەپ ۇلىقبەك اقىن جىرلاعانداي، ەرتەسىنە دەلەگاتسيامىز تولىق قۇرامدا بايان-ولگەي ايماعىنا اتباسىن تىرەدى. اۋاسى دا بولەك، تابيعاتى دا بولەك، ادامدارىنىڭ ىقىلاسى مول، قىلتاناعى كەمدەۋ جەر ەكەن. اۋەجايدا ءبىزدى كۇتىپ العان رەسمي تۇلعالار اراسىندا ءبىر جىگىتتىڭ ءجۇزى جىلىۇشىراي بەردى. ەرباقىت ءنۇسىپ! سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا الماتىدا كاز گ ۋ-دە وقىپ جۇرگەن كەزدەرىندە قازىرگى ەتنوگراف-عالىمعا اينالعان دوسىمبەك قاتران ەكەۋى ءبىزدىڭ ۇيگە ءجيى كەلەتىن. قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى جونىندە ءجيى پىكىرلەسەتىنبىز.
جۇرەگىمىزدىڭ تۇكپىرىندە «كەز كەلگەن يمپەريا ءتۇپتىڭ تۇبىندە ىدىرايدى» دەگەن سەنىم جاتاتىن. «كەڭەس وداعى ىدىرايدى» دەپ ويلاۋ ول كەزدە اقىلعا سىيمايتىن. ازاتتىق رۋحىمەن سۋسىنداعان سول ىنىلەرىم 1986 -جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە دە قاتىستى. ارادا قىرىق جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتىپتى. سول يدەيالاردى ۇمىتپاي كولدەنەڭ تارتقان ەرباقىت ءىنىم «الماتىدان ۇستازىم كەلدى!» دەپ قويار دا قويماي بۇكىل دەلەگاتسيا مۇشەلەرىن ۇيىنە شاقىرىپ، قويىن سويىپ، قىمىزىن الدىمىزعا توسىپ قوناق ەتتى. راديودا قىزمەت ەتەدى ەكەن. تاياۋدا قازاقستان جازۋشىلار وداعىنا مۇشەلىككە ءوتىپتى. ءتىپتى، نەمەرەلى دە بولىپ ۇلگەرىپتى. بۇل ءبىر ەستە قالارلىق كەزدەسۋ بولدى. ەرباقىتتىڭ نەمەرەلەرىنە كادەسىي رەتىندە قازاقستاننىڭ كوگىلدىر جالاۋشالارىن سىيعا تارتىپ كەتتىك.
كىشى قۇرىلتايدىڭ بيىكتەرى
تاڭەرتەڭ ءبىز ورنالاسقان «مەديانا» قوناق ۇيىنىڭ ونىنشى قاباتىنان قاراساق، ايماق اكىمشىلىگىنىڭ عيماراتى دا، مادەنيەت ءۇيى دە قول سوزىم جەردە كورىنىپ تۇر. قۇرىلتايعا جينالعان قانداستارىمىزدىڭ قاراسى كوپ. ءتىپتى، رەسەيدەن كەلگەن قانداستارىمىز دا بار ەكەن.
ايماق گۋبەرناتورى كامەليات احماديا ۇلى قازاقستاندىق دەلەگاتسيانىڭ كەلۋىنە ۇلكەن قۋانىشىن ءبىلدىرىپ، حالىقتىڭ تىنىس- تىرشىلىگىنەن حاباردار ەتتى، كىشى قۇرىلتاي جۇمىسىنا ساتتىلىك تىلەدى. «بەرمەسەڭ المايسىڭ! بارماساڭ الىستايسىڭ!» دەگەن اقيقاتتى العا تارتىپ، مۇنداي فورۋمداردىڭ قاجەتتىلىگىنە توقتالدى.
وسى جاقتىڭ تارتىبىمەن ءسوزىن نەگىزىنەن موڭعول تىلىندە ساباقتادى. ءماسليحات ءتوراعاسى حابىل ءشاريۆ ۇلى دا ءوزىنىڭ ىزگى تىلەكتەرىن اڭداتتى.
كەزدەسۋدە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى مالىك وتاربايەۆتىڭ لەبىزىنە جۇرت دەن قويا قۇلاق سالدى. ارى قاراي ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ءۇنزيلا شاپاق، نۇرگۇل تاۋ، جارقىنبەك امانتاي ءسوز الىپ، ەكى ەلدىڭ پارلامەنتارالىق بايلانىستارىنىڭ كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەلەرى، ەلىمىزدە جۇزەگە اسىپ جاتقان قۇقىقتىق- دەموكراتيالىق رەفورمالار تۋرالى قۇلاعدار ەتتى.
موڭعولياداعى قازاقتاردىڭ IV كىشى قۇرىلتايى بايان-ولگەيدەگى مۇحامەدالي ۇلى قۇرمانحان اتىنداعى قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترىندا ءوتتى.
«ءبىز موڭعوليا قازاقتارىنىڭ كىشى قۇرىلتايىنا قاتىسۋ ءۇشىن قازاقستاننان ارنايى كەلگەن دەلەگاتسيا مۇشەلەرىنە وتە قۋانىشتىمىز ءارى شىن پەيىلدەن العىس ايتامىز!»، - دەدى سالتاناتتى جيىندى اشقان بايان-ولگەي ايماعىنىڭ باسشىسى كامەليات احمەديا ۇلى، - وسىناۋ قۇرىلتايدىڭ موڭعوليا مەن قازاقستان قاتىناستارىنا، ونىڭ ىشىندە 100 مىڭنان استام قازاق مەكەندەيتىن ايماقتىڭ قازاقستانمەن رۋحاني بايلانىسىنا ەلەۋلى ۇلەس قوساتىنىنا سەنىمدىمىن!».
پرەزيدەنت كەڭەسشىسى مالىك وتاربايەۆ مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ كىشى قۇرىلتاي قاتىسۋشىلارى مەن موڭعوليا قازاقتارىنا ارناعان قۇتتىقتاۋ ءسوزىن وقىپ بەردى. قۇجاتتا ەل پرەزيدەنتى ەكى حالىقتىڭ دوستىعى مەن ىنتىماقتاستىعىن نىعايتاتىن مادەني، ىسكەرلىك بايلانىستاردىڭ ماڭىزىن ايتىپ، قۇرىلتاي جۇمىسىنا ساتتىلىك تىلەگەن. قانداستارىمىز قۇتتىقتاۋدى ۇلكەن ريزاشىلىقپەن قابىلدادى.
«وتانداستار» قورىنىڭ پرەزيدەنتى ابزال ساپاربەك ۇلى دەلەگاتسيا مۇشەلەرى اتىنان ايماق حالقىنىڭ رياسىز كوڭىلى مەن شىن ىقىلاسىنا العىس ايتتى. قور جۇمىسىنىڭ باستى باعىتتارى مەن ماقسات- مىندەتتەرىنە توقتالدى. جەرگىلىكتى قانداستارىمىز ءۇشىن كوكەيتەستى تاقىرىپتاردى قوزعادى. ياعني، جاستاردىڭ ءبىلىم الۋ، ماماندىق تاڭداۋ، جاس بۋىننىڭ ءتۇرلى تاريحي تانىمدىق جوبالارعا بەلسەنە قاتىسۋى، قازاق داستۇرلەرى مەن رۋحاني قۇندىلىقتارىنىڭ شەتەلدەگى قانداستار اراسىندا ساقتالۋى، قازاقستان مەملەكەتىنىڭ شەتتەگى قازاقتاردى جانە كوشىپ كەلەتىن قانداستارعا قولداۋ شارالارى تۋرالى كەڭىنەن بايانداپ بەردى.
بۇدان كەيىن ءسوز العان ايماقتىق حۋرال ءتوراعاسى قابىل ءشارىپ ۇلى بايان-ولگەي ايماعىنىڭ تاريحى مەن دامۋى تۋرالى اڭگىمەلەپ، ونىڭ قازاقستانمەن جاندى بايلانىسىنا توقتالدى. ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ءۇنزيلا شاپاق، نۇرگۇل تاۋ، جارقىنبەك امانتاي قازاق- موڭعول قاتىناستارىندا قازاق قانداستارىمىزدىڭ «التىن كوپىر» بولىپ وتىرعانىنا ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ، ەكى ەل اراسىنداعى دوستىق پەن ىنتىماقتاستىقتى نىعايتاتاتىن ءبىرقاتار ماسەلەلەردى اتاپ ايتقاندا وسكەمەن - ولگي - حوۆد اۋە رەيستەرىن اشۋ، بايان-ولگەيدە كونسۋلدىق قىزمەت قۇرۋ سياقتى وزەكتى تاقىرىپتاردى قوزعادى.
كىشى قۇرىلتاي بارىسىندا قۋانىشتارىن ءبولىسىپ، پىكىر ايتۋشىلار كوپ بولدى. سولاردىڭ ءبىرى «سانا» ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمنىڭ ديرەكتورى شولپان حاسەن قىزى بالالاردى وقىتۋدا ارنايى مامان- پەداگوگتاردىڭ جەتىسپەيتىندىگىنە قىنجىلىس ءبىلدىردى. قازاق تىلىندە ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا پاندەرىنىڭ وقۋلىقتارى تاپشى ەكەنىن كولدەنەڭ تارتتى. حابساتار ومار ۇلى اتا-انالار اتىنان ولگەيدە قازاقستاننىڭ كومەگىمەن قازاق مەكتەبى مەن بالاباقشا سالىنسا دەگەن تىلەگىن جەتكىزدى. جاستار اتىنان ءسوز العان عيبرات دەگەن جىگىت قازاق تىلىندەگى عىلىمي- تەحنيكالىق كىتاپتاردىڭ تاپشىلىعىن ءسوز ەتتى. مۇنىڭ ءبارى، ارينە، ەڭ الدىمەن ۇكىمەتارالىق دەڭگەيدە شەشىلۋگە ءتيىس.
قۇرىلتاي بارىسىندا ءمۇحامادي ۇلى قۇرمانحان اتىنداعى قازاق مۋزىكالىق دراما تەاترىندا ءمۇحامادي ۇلى قۇرمانحاننىڭ ەسكەرتكىشى اشىلدى. ايماقتىڭ العاشقى باسشىلارىنىڭ ءبىرى قىزىرحان قۇسبەك ۇلىنىڭ ەسكەرتكىشى مەن كوشە اتاۋىنىڭ بەرىلۋى، «ءومىرىم - ءوزىم، ءومىرىم - ءىسىم» اتتى كىتاپتارىنىڭ دا تۇساۋكەسەرلەرى ءوتتى. سونداي- اق جاستار اراسىندا توعىزقۇمالاق، اسىق اتۋ، قازاقشا كۇرەس سياقتى ۇلتتىق ويىنداردان جارىستار وتكىزىلدى. جالپىلاي العاندا كىشى قۇرىلتاي ايماق ومىرىندەگى ايتۋلى وقيعا بولعانى ءسوزسىز.
سول كۇنى كەشتە قازاقستاننان كەلگەن قاراعاندىنىڭ تاتتىمبەت اتىنداعى اكادەميالىق قازاق حالىق اسپاپتار وركەسترى بايان-ولگەي تۇرعىندارىن ءان مەن كۇيگە بولەدى. كونسەرتتە قازاق جانە موڭعول حالىق اندەرى شىرقالىپ، ءداستۇرلى كۇيلەر مەن حالىققا كەڭىنەن تانىمال مۋزىكالىق شىعارمالار ورىندالدى. ۇجىم مۇنداي كونسەرتتى وسىنىڭ الدىندا حوۆد ايماعىندا دا بەرگەن بولاتىن.
نازار نەگە كەم؟
موڭعوليا قازاقتارىنىڭ كىشى قۇرىلتايى جەرگىلىكتى قازاقتار ءۇشىن ەلەۋلى وقيعا بولعانىمەن ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى بايلانىستاردى تەرەڭدەتۋگە شەشۋشى اسەر ەتەتىندەي دارەجەگە جەتە قويعان جوق. ءيا، قازاقستان مەن موڭعوليا ەلدەرىنىڭ ۇكىمەتتەرى تاراپىنان تالپىنىستار بار. ساۋدا- ەكونوميكالىق، عىلىمي- تەحنيكالىق جانە مادەني سالالار بويىنشا ىنتىماقتاستىق جونىندەگى قازاق- موڭعول ۇكىمەتارالىق كوميسسياسىنىڭ الدەنەشە وتىرىستارى ءوتىپ جاتقانى قۋانتادى. الايدا مۇنىڭ ءبارى جەتكىلىكسىز.
وكىنىشكە قاراي سوڭعى ەكى- ءۇش جىل كولەمىندە پاندەميا سالدارىنان قازاقستان مەن موڭعوليا اراسىنداعى ساۋدا- ەكونوميكالىق بايلانىستار باياۋلاپ قالدى. كولەمى تومەندەدى. ەكى ەلدىڭ اراسىنداعى تاۋار اينالىمى سوڭعى جىلداردا 60 ميلليون ا ق ش دوللارىن ازەر قۇراپ وتىر. بۇل ماقتان ەتەتىن كورسەتكىش ەمەس. ەندى ونى قارقىندى دامىتاتىن كەز كەلدى. بۇل سالاداعى ىشكى مۇمكىندىكتەر تولىقتاي پايدالانىلماي جاتىر.
بۇل ورايدا ماماندار ەكى جاقتى ساۋدا سالاسىندا ورىن الاتىن تاريفتىك جانە تاريفتىك ەمەس كەدەرگىلەردى ازايتقان ءجون دەپ ەسەپتەيدى. ونىڭ ءبىر جولى - موڭعوليا مەن قازاقستان اراسىنداعى ساۋدا- ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا ارنالعان جول كارتاسىن ءتۇزۋ دەر ەدىك. بۇل قۇجاتقا سايكەس ەكىجاقتى جۇمىس توبىن قۇرۋعا، تاۋار تۇرلەرىن ارتتىرۋعا، قوسىمشا قۇن سالىعى ەنگىزىلگەن ونىمدەردى ۇلعايتۋعا، حالال تەحنولوگيامەن ەت ازىرلەيتىن بىرلەسكەن ءوندىرىس اشۋعا، سونداي-اق تەرى، ءجۇن مەن كاشەمير ونىمدەرىن ەكسپورتتاۋعا جول اشىلار ەدى.
كارتادان قاراپ وتىرساق، قازاقستان مەن موڭعوليا اراسى 57 شاقىرىم عانا ەكەن. الايدا ول رەسەي اۋماعى ارقىلى وتەدى. شىركىن، قازاقستان، رەسەي جانە موڭعوليا اراسىندا ارنايى كەلىسىمدەر جاسالىپ توتەلەي جول اشىلسا بۇل ءۇش مەملەكەتتىڭ دە پايداسىنا شەشىلەر ەدى.
سونداي-اق بەس- التى جىلدان بەرى بايان-ولگەيدە قازاقستان كونسۋلدىعىن اشۋ دا ءسوز بولىپ كەلەدى. ايتەۋىر، نەگە ەكەنىن كىم ءبىلسىن، وسى ماسەلە جىلجىماي-اق قويدى.
الداعى ۋاقىتتا قازاقستان مەن موڭعوليادا ەكى ەلدىڭ وندىرۋشىلەرىنىڭ قاتىسۋىمەن ەكونوميكالىق فورۋمدار، تاۋارلاردىڭ كورمە- جارمەڭكەلەرى ۇيىمداستىرىلسا قۇبا- قۇپ بولماق. بۇل ءوزارا قارىم- قاتىناستى نىعايتا تۇسۋگە سەپتەسەتىنى انىق. بۇعان ىنتا- ىقىلاس پەن كۇش- جىگەر عانا قاجەت.
مەنىڭ بايقاۋىمدا ەكى ەلدىڭ اراسىندا ءوزارا تۋريزمدى دامىتۋدىڭ مۇمكىندىكتەرى كوپ. وسىدان ەكى جىلداي بۇرىن جوعارى دەڭگەيدە ەكى ەلدىڭ اۋماعىن قامتيتىن «شىڭعىسحاننىڭ ىزىمەن» تۋريستىك باعدارلامالار ازىرلەۋ جونىندە ۇسىنىستار جاسالعان بولاتىن. ءبىراق ءبىز ءالى ناقتى جۇمىستاردى كورە الماي كەلەمىز. الداعى ۋاقىتتا كوپتەگەن جوبا قولعا الىنۋعا ءتيىس. بۇل ءۇشىن وزەكتىلىگىن ەسكەرە وتىرىپ قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ موڭعولياعا، موڭعوليا پرەزيدەنتى ۋحنااگين حۋرەلسۋحتىڭ قازاقستانعا ساپارى ۇيىمداستىرىلسا قۇبا-قۇپ بولار ەدى.
مارات توقاشبايەۆ،
جازۋشى- پۋبليتسيست، قازاقستان
پەداگوگيكالىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ
اكادەميگى، پروفەسسور
turkystan.kz