ەت مۇشەلەرىنىڭ نەگىزگى قازاقشا اتاۋلارى

استانا. قازاقپارات - مال ەتىن مۇشەلەۋدى بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋ بىلە بەرمەيدى.

سول جونىندە اڭگىمە بولعاندا ەتنوگراف س. قاسيمانوۆ بىلاي دەگەن ەدى: ەتتىڭ ءار ءتۇرلى مۇشەلەرى، ولاردىڭ وزىنە ءتان قازاقشا اتاۋلارى قالىپتاسقان. سولاردىڭ نەگىزگىلەرى مىنالار:

- باس (ءىرى قارادا ەكى شەكە)؛

- جاق (ۋاق مالدا تىلىمەن تۇتاس جۇرەدى. ءىرى مالدا جاق ەكىگە ايىرىلىپ، ءتىلى بولەك مۇشەگە سانالادى)؛

- جاق ەت، ۇرت ەت (ءىرى قارادا بولەك الىنىپ، قازانعا دا بولەك تۇسەدى)؛ مويىن (6 بۋىن، بۇل قوناققا، سىيلى ادامدارعا ارنالعان مۇشەلى تاباققا سالىنبايدى)؛

- مويىن ەت (ءىرى قارادا بولەك سىلىنىپ الىناتىن ەت. قۋىرداق قۋىرىلادى)؛

- بۇعانا (ەكى جاقتا 3 تالدان - 6 تال. مۇشە ورنىنا سانالادى)؛ قارا قابىرعا (6 تال، مۇشەلەرمەن بىرگە ءور ۋاقىتتا تاباققا سالىنا بەرەدى)؛

- سۇبە قابىرعا (ەتەگىمەن الىنعان 6 تال. تاڭداۋلى مۇشەلەردىڭ ءبىرى)؛ قازى (سەمىز جىلقىدان 20 قازىعا دەيىن اينالدىرىلادى. ونىڭ كەيبىرەۋى قابىرعاسىز ءتىلىنىپ، باسقا مالدىڭ ىشەگىمەن اينالدىرىلادى)؛

- تەلشە قازى (جىلقىنىڭ سۇبەسى. تەلشەنى سۇرلەمەي جاس كۇيىندە اسادى)؛

- ءتوس (كۇيەۋلەر، كەي جەردە قىز- كەلىنشەكتەر ءۇشىن تاڭداۋلى مۇشە)؛ ءتوس ەت (جىلقى، سيىردا وسىلاي دەپ اتالادى. كەسەك ەتتەردىڭ تاڭداۋلىسى، كوبىنە قۋىرداق قۋىرىلادى، سۇرلەنەدى)؛

- توستىك، ءتوسقاسقا (قويدا وسىلاي اتالادى، تەرىسىمەن ىستىككە شانشىپ، وتقا قاڭتاپ جەيدى، سالقىن اس رەتىندە دە پايدالانۋعا بولادى)؛

- ءتوسقالداق (ەشكىدە وسىلاي اتالادى. قوي مەن ەشكىنىڭ توستىكتەرىن ءتوسقاسقا، ءتوسقالداق دەپ تە اتايتىن جەرلەر بار)؛

- ءتوس ەتەگى (قوي، سيىردا وسىلاي اتالادى، قاراپايىم كەسەك ەت)؛ كەڭىردەك (ادەتتە سوعىم سويعان كىسىنىڭ مويىن ەت جىبەرىپ العان «قول- كەسەرىن» دە كەڭىردەك دەيدى. ونى جاستاي اسادى)؛

- اۋىز ومىرتقا (سوعىم سويعان كۇنى تاباققا مىندەتتى تۇردە تۇسەتىن مۇشە)؛

- قارجىلىك (كورى جىلىك دەپ تە اتايدى. ءار مالدا ەكى- ەكىدەن بولادى. جىلىك مۇشەسىنە كىرەدى)؛

- قارجىلىكتىڭ ويىندى ەتى (ءىرى قارادا بولادى. ونىڭ كارى جىلىكتىڭ ايدار ەتى دە دەيدى (2 بولەك). كوبىنەسە قۋىرداققا ارنالعان؛ ورتان جىلىك (2) - مۇشەلى جىلىك؛ ورتان جىلىكتىڭ ويىندى ەتى (2). جۇمساق ەت؛

- جاۋىرىن (2) - جىلىكتەردىڭ ىشىندەگى تومەنگى دارەجەلىسى؛ جاۋىرىننىڭ قاقپىش ەتى (2) - كەسەك ەت سانىنا كىرەدى؛

- اسىقتى جىلىك (2) - جامباستان سوڭعى تاڭداۋلى مۇشە؛ - اسىقتى جىلىكتىڭ ايدار ەتى (2)، ۇساق مالدا جىلىگىمەن بىرگە كەلەتىن مايلى ەت؛

- توقباق (توقباس) جىلىك (2) - قولدا بولاتىن جىلىك؛

- توقباق جىلىكتىڭ ويىندىسى (2)، ونى توبىق ەتى دەپ تە اتايدى؛

- جامباس (2) - ءىرى مالدىڭ ءار جامباسىن ەكىگە ءبولىپ اسادى. قويدىڭ، ەشكىنىڭ جامباسى تۇتاس بولادى. ۇساق مالدىڭ ەڭ تاڭداۋلى مۇشەسى؛

- جايا (ءىرى مالدا). سۇرلەيدى، قاقتاپ كەپتىرەدى؛

- جايانىڭ ەتى (ءىرى قارادا). ونى 4، 5، 6 ءبولىپ اسۋعا، سۇرلەۋگە بولادى؛ بەلدەمە (قوي- ەشكىدە). ونى بەلدەمشە، مىقىن، ۇشا دەپ تە اتايدى. تاڭداۋلى مۇشەگە جاتادى؛

- جالپاق ومىرتقا (ءىرى قارانىڭ بەلدەمەسى). تاڭداۋلى مۇشەگە جاتادى. سۇرلەۋگە بولادى؛

- بالەكەي ومىرتقا (قۇل ومىرتقا دەپ تە اتايدى). كىشى دارەجەلى ومىرتقا؛

- ۇزىن ومىرتقا (6). مۇنى دا كەيدە ۇشا دەيدى، جالپاق ومىرتقاعا تەڭ، سۇرلەنەدى؛

- ارقا (ومىرتقا) - قوي- ەشكىدە التاۋ. مۇنىڭ ەتى وتە جۇمساق، سوندىقتان ونى كوبىنەسە ميپالاۋعا تۋرايدى؛

- جۇرەك - كوبىنەسە قىز- كەلىنشەككە، بالالارعا بەرىلەتىن مۇشە؛

- ۇلپەرشەك - جۇرەك قابىنا سالىنعان، جۇمىرلاردىڭ ءبىرى؛

- باۋىر - سەمىز مايلى ەتكە، اسىرەسە قۇيرىققا قوسىپ جەۋگە جاقسى؛

- كوك باۋىر (تالاق). وتقا كومىپ، اسىپ، تاباعا پىسىرەدى؛

- باۋىرەت (ءىرى مالدا) - اسىپ، قاقتاپ جەۋگە، قۋىرۋعا، جورگەمگە قوسۋعا بورشا جاساۋعا ءتيىمدى سانالعان؛

- بۇيرەك (2) - بالالار سىباعاسى؛

- كىسىگە - جىلقىنىڭ جۇرەك مايى. جۇمىرلاردىڭ ءبىر ءتۇرى؛

- ۇلتابار - ۇساق مالدىڭ تاڭداۋلى، ەڭ مايلى مۇشەسى. ەشكىنىڭ جامباسىمەن بىرگە تاباققا تۇسەدى؛

- قارتا (جىلقىدا) - جىلقى ەتىنىڭ تاڭداۋلى مۇشەسىنىڭ ءبىرى؛

- قيما (سيىردا) - سيىردىڭ مايىمەن اينالدىرىپ، شۋماقتاعان توق ىشەگى؛

- توق ىشەك (قوي، ەشكىدە) - ونىڭ ەت، وكپە، شاجىرقاي قوسىپ ورمەلەگەن ءتۇرىن «جورگەم» دەيدى؛

- تىك ىشەك - توق ىشەكتىڭ ۇشى. قوناق تاباعىنا سالىنبايدى؛ جەلىن (جەلىن ماي). ۋىزعا قوسىپ اسىلادى؛

- وركەش (2) - تۇيەنىڭ ماي جينايتىن مۇشەسى. ونى كوبىنەسە شىجعىرادى؛

- قومدىق (2) - تۇيەنىڭ مۇشەسى. بۇل دا شىجعىرىلادى؛

- قارىن - جاس قارىن سەمىز قويدىڭ ەتىمەن بىرگە تاباققا تۇسەدى. قۋىرىلادى. جىلقى قارىنى قارتا ورنىنا باس تاباققا دا سالىنادى؛

- وكپە - سىي تاباققا تۇسپەيدى، قۋىرداققا جارامدى؛

- وڭەش - سىيلى مۇشە سانالمايدى، وعان تۇز، بۇرىش سالىپ، مايلى ەت تىعىپ تۇيرەپ پىسىرگەن؛

- جال (6 كەرتپە) - جىلقى ەتىنىڭ تاڭداۋلى مۋشەسى. ول كوبىنەسە سۇرلەنەدى؛

- سيراقتار (قوي- ەشكى سيراعىن، كەيدە تايىنشا- تورپاقتاردىڭ سيراعىن ۇيتەدى. بالالار سىباعاسى)؛

- جالبىرشاق قارىن (سيىردا) - قىز كەلىنشەكتەر سىباعاسى؛

- تاز قارىن (جىلقىدا) - قىز- كەلىنشەكتەر سىباعاسى؛ قارىن (بارلىق مال تۇلىگىندە) - قىز- كەلىنشەكتەر سىباعاسى؛

- بۇيەن (بۇيەندەرگە ماي، ەت تىعىپ تۇيرەپ، ءاسىپ، مەڭىرەۋ، جۇمىر، تۇيمەش دەيتىن تاعامدار جاساعان) - كوبىنەسە قىز- كەلىنشەكتەر سىباعاسى.